CZY WYDAJE SIĘ SŁUSZNYM NAZYWANIE CYWILIZACJĘ ŚREDNIOWIECZA
WIEKAMI CIEMNYMI?

Średniowiecze

była to epoka oddzielająca czasy starozytne od wieków epoko renesansu. Umowne ramy

czasowe obejmuja lata od roku 476 ( upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego) do 1453 roku ( upadek
Cesarstwa Bizantyjskiego) lub 1492( odkrycie wybrzeży kontynentu amerykańskiego przez Krzysztofa
Kolumba). W historiografii przez dłuższy czas utrzymywał się pogląd, iż ,, wieki średnie'' stanowiły regres w
historii rozwoju cywilizacyjnego Europy. W porównaniu z poprzednią oraz następującą epoką, średniowiecze
uważano za okres stabilizacji konserwatyzmu i zastoju. Podstawą takich opinii była minimalizacja znaczenia
omawianej epoki. której ludzie tworzący jej kulturę stworzyli przecież tak wiele. Niesłusznymi uznaje się
poglądy, dla których średniowiecze było ,, epoką ciemną'', gdyż wystarczy prześledzić osiągnięcia
społeczeństwa żyjącego na przestrzeni dziesięciu wieków ( V- XV w.), aby zgodzić się do postawionej tezy.
Ustalenie podziału na epoki ,, lepsze'' i ,, gorsze'' wydaje się błędny i niemożliwy do zastosowania względem
całego czasu trwania danego przedziału czasowego.
Pod pojęciem cywilizacji rozumie się część kultury odznaczającej się szczególnymi świadectwami
materialnymi, zachowanymi na różny sposób oraz pozostałościami niematerialnymi. Ten dorobek
przekazywany jest kolejnym pokoleniom i stanowi dowód na istnienie społeczeństwa wytwarzającego
wszystkie dobra. Zasięg pojęcia ,, cywilizacja'' nie pokrywa się z granicami jakiegokolwiek państwa, jest
ponadnarodowa z dwóch powodów. Po pierwsze, pojedynczym krajom nie odpowiadają cywilizacje, a po
drugie wpływy poszczególnych cywilizacji wzajemnie się przenikają. Mając scharakteryzować cywilizację
średniowieczną i dowieść, iż de facto była to epoka postępu i rozwoju, dysponujemy szerokim wachlarzem
zagadnień, działów kultury, do których ludzie epoki średniowiecza wnieśli swój wkład. Najbardziej
wymownym świadectwem potęgi i rozwoju jest architektura. Okres dynamicznego rozwoju budownictwa
przypada na lata 1050- 1350r., kiedy powstawały najbardziej wspaniałe i monumentalne dzieła architektoniczne
epoki. Pod wpływem prądów religijnych rozwinął sie styl zwany romańskim, którego nazwa miała
bezpośrednio kojarzyć z epoką antyku- niedoścignionym wzorem, a także inspiracją. Korzystano z dorobku
starożytności w dwojaki sposób to znaczy kopiowano elementy składowe oraz zabytki antyczne stały się
zródłem budulca i gotowych części zwłaszcza kolumn. Jeżeli chodzi o sklepienie, to styl romański
charakteryzował się typem kolebkowym, pózniej stosowano także krzyżowe. Pewnym novum
architektonicznym okazały się dwie wieże frontowe od zachodu i dwie od wschodu, które zastąpiły dzwonnice
pozostające wytworem Bizancjum. Ekspansja nowego stylu miała miejsce za pośrednictwem Francji( tam styl
romański przeżywał rozkwit) oraz Niemiec do między innymi Anglii, Hiszpanii, Polski ( Tum nad Łęczycą,
Kruszwica). Drugim stylem wykształconym w średniowieczu był styl gotycki, który przypadał na lata od
drugiej połowy XII wieku w wyniku rozwoju umiejętności Francuzów. Nazwę stylowi nadali architekci
włoskiego renesansu, widząc w nim styl najezdzców germańskich. Charakterystycznymi formami gotyku były
ostrołukowe wysokie okna, sklepienie krzyżowo- żebrowe, wspaniałe portale, nad którymi umieszczano rozetę.
Wraz z rozwojem omawianego stylu, powstawały jego lokalne odpowiedniki, a cechą charakterystyczną jest
synteza z miejscowymi stylami tak jak w Hiszpanii, gdzie gotyk uległ temu procesowi ze stylem arabskim.
Nierozerwalnie z architekturą łączyła się rzezba czyli kolejny dowód na rozwój i potęgę epoki średniowiecza.
W stylu romańskim związana była z coraz bardziej rozbudowanymi portalami, gdzie główny akcent stanowiły
wizerunki Chrystusa symbolizujące,, bramę zbawienia'' , a poza tym stosowano rzezby postaci symbolizujące
zasady wiary i sceny przedstawiające historię zbawienia. W stylu gotyckim umieszczano pojedyncze rzezby na
filarach zwłaszcza chóru i na chrzcielnicach czy drzwiach. Obok rzezby w kamieniu rozwijała się coraz bardziej
snycerka zwłaszcza w Niemczech w rzezbie ołtarzowej, w zdobnictwie ambon, stall i drzwi. Oprócz rzezby z
architekturą związane jest witrażnictwo, które na początku gotyku nawiązywało do mozaiki, potem do
malarstwa na szkle. Epoce średniowiecza zawdzięczamy dorobek kulturalny w postaci zabytków malarstwa,
które rozwijało się w Europie, a prekursorami był Włoch Cimabue ( autor obrazu z postacią tronującej
Madonny, krucyfiksu z Kościoła Świętego Krzyża we Florencji, autor prac nad freskami w kościele Św.
Franciszka z Asyżu) oraz jego uczniowie w tym Giotto. Bujny rozwój malarstwa przyczynił się do utworzenia
specyficznego i jak najbardziej charakterystycznego dla wieków średnich rodzaju tejże dziedziny to jest
malarstwa książkowego. W zasięgu tej rękodzielczości znajdowały się liczne rękopisy ozdobione wspaniałymi
miniaturami tworzonymi w ośrodkach takich jak klasztory Anglii wschodniej, nadreńskie, południowo-
niemieckie. Kolejnym dowodem na rozwój cywilizacyjny epoki, są osiągnięcia z zakresu oświaty. Ożywienie
życia intelektualnego miało miejsce w IX wieku, kiedy to Karol Wielki doprowadził do reformy szkolnictwa. W
prowadzono nauczanie w stopniach trivium ( gramatyka z literaturą, retoryka), quadrivium ( arytmetyka,
geometria, astronomia, muzyka kościelna) oraz reformę pisma zaprowadzając typ maniskuły zwanej karolińską.
Ponadto od IX wieku można datować etap w rozwoju szkół katedralnych w tym Canterbury, Winchester
mających za zadanie między innymi kopiowanie rękopisów raz z zastosowaniem malarstwa miniaturowego.
Życie szkolne obracało się wokół sławnego mistrza, a myśl naukowa związana była ze szkołą- stąd nazwa
scholastyki. Ukoronowaniem osiągnięć z zakresu scholastycznej myśli naukowej była próba pogodzenia

doktryny kościelnej z filozofią Arystotelesa, podjęta przez Tomasza z Akwinu. Twórcy epoki wnieśli swój
wkład w filozofię, co stanowi kolejny argument za tym, iż wieki średnie stanowiły etap w rozwoju, a nie
stagnacji cywilizacji. Jednym z najważniejszych prądów był tomizm, którego twórca Św.Tomasz z Akwinu
pochodził z Italii i był członkiem zakonu dominikanów. Zaznaczał w swoich dziełach ,, Summa filozoficzna'' i ,,
Summa teologiczna'', iż niektóre prawdy wiary przekraczają rozum, jednak nie są z nim sprzeczne. Wyznawał
rozumowe poznanie istnienia Boga oraz empiryczne poznanie prawd rządzących światem. Poza tomizmem
utrzymywał się także w świadomości prąd zwany augustynizmem znany od twórcy Św.Augustyna. Ułożył on
model hierarchii bytów, gdzie człowiek zajmuje miejsce pośrednie między zwierzętami a aniołami. Święty
Augustyn podkreślał dualizm natury ludzkiej, a jeżeli chodzi o poznanie świata, to wyrażał koncepcję
rozumowego poznania.
Inną dziedziną z życia ludzkości jest rozwój miast i związany z tym dorobek, jaki ludzie epoki średniowiecza
przekazali kolejnym pokoleniom. Rozwój municypalny daje bezpośredni dowód na rozwój cywilizacyjny, gdyż
związany jest z życiem ludzi. Zasługą miast było rozpowszechnienie pieniędzy, specjalizacja zawodowa oraz
ukształtowanie prawa miejskiego. Wszystkie te czynniki zmierzały do polepszenia bytu społeczeństwa i wzrostu
komunikacji wraz z rozwojem ośrodków rynkowych. Z miastem nieodzownie łączy się handel pod postacią
jarmarków czyli form wielkiego handlu ukształtowanego i rozwijanego w wiekach średnich. Kolejną dziedziną,
w której zaobserwowano rozwój była muzyka. Głos ludzki stanowił przez kilka wieków jedyny środek do
wychwalania Boga, w VI wieku muzyka została skodyfikowana przez Justyniana, natomiast w kościele
katolickim uczynił to papież Grzegorz I Wielki, od tej pory datuje się początek chorału rzymskiego zwanego
gregoriańskim opartym na śpiewie jednogłosowym bez akompaniamentu. W Polsce najstarsze zapisy chorału
pochodzą z dwóch ksiąg liturgicznych z XI wieku to znaczy z ,, Sakramentarza tynieckiego'' i z ,, Missale
plenarum''. Ogromne znaczenie tego rodzaju muzyki zadecydowało o tym, że chorał rzymski przetrwał w
liturgii kościoła do XVII wieku.
Jedną z najważniejszych dziedzin, która decyduje o przekazaniu dorobku kulturowego jest literatura. Ludzie
epoki średniowiecza tworząc dzieła rękopiśmienne kierowali się wiarą w Boga i myśleniem o życiu
pozagrobowym, a ponadto popularna była literatura świecka, sławiąca czyny znanych rycerzy czy władców.
Początki literatury pisanej po polsku datuje się na XI- XIII wiek, kiedy to powstały zabytki piśmiennictwa takie
jak ,, Bogurodzica'' i ,, Kazania świętokrzyskie''. W XV wieku powstają utwory o problematyce świeckiej,
propagujące zasady dobrego wychowania-,, O zachowaniu się przy stole'', a także dzieła opisujące różne
problemy ówczesnego społeczeństwa,, Satyra na leniwych chłopów''. Poza tym ważnym motywem, który będzie
powracał na przestrzeni różnych epok jest śmierć, a głównym utworem będzie,, Rozmowa Mistrza Polikarpa ze
Śmiercią''. Za największe dzieło uważa się ,, Boską komedię'' Dante Alighieri czyli obszerny poemat opisujący
sfery zaświatów. Motywy literackie stworzone przez ludzi żyjących w średniowieczu będą stale
wykorzystywane przez kolejne pokolenia, co jest dowodem na ciągłość kulturową.
Niniejsza praca miała za zadanie dowieść, iż średniowiecze obejmujące swym zasięgiem czasowym dziesięć
wieków ( V- XV w.) było epoką rozkwitu cywilizacji europejskiej oraz podważyć istniejący w historiografii
stereotyp na temat stagnacji czy upadku. Zaprezentowane różne dziedziny z życia społeczeństwa ukazały jak
wiele przykładów można przedstawić, aby dowieść, iż każdy rejon ludzkiej działalności został uaktywniony i
rozwijany. Niesłusznym jest poddawanie porównaniu epok następujących po sobie ze względu na różnorodność
i specyfikę każdej z nich.

DO NAPISANIA KORZYSTAŁAM Z :

1. Gimpel Jean, Jak budowano w średniowieczu, Warszawa 1968.
2. Samsonowicz Henryk, Życie miasta średniowiecznego, Poznań 2006.
3. Zientara Benedykt, Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 1998.