K

AZIMIERZ

O

Z

˙ ÓG

O niektórych aspektach semantyki
zwrotów grzecznos´ciowych

1. Przedmiotem artykułu jest semantyka zwrotów grzecznos´ciowych (dalej ZG) wyste˛pu-
ja˛cych w polszczyz´nie mówionej. Przez zwrot grzecznos´ciowy rozumiem takie wypowie-
dzenie, które w sposób mniej lub bardziej przewidywalny realizuje na płaszczyz´nie
je˛zykowej polski model kulturalnego zachowania

1

. Model ten stoi w wyraz´nej opozycji

do modelu niegrzecznos´ci. Przez model grzecznos´ci rozumiem system społecznie zaapro-
bowanych i powszechnie przyje˛tych norm okres´laja˛cych kulturalny sposób zachowania
(takz˙e i werbalnego) członków danej grupy w kontaktach mie˛dzy soba˛. W naszym wypad-
ku ta˛ grupa˛ jest cały naród. To naród w czasie wielowiekowej ewolucji wytworzył model
grzecznos´ci ogólnej. Kaz˙dy uz˙ytkownik je˛zyka polskiego (w we˛z˙szym znaczeniu członek
jakiejs´ grupy) wraz z nabywaniem kompetencji komunikacyjnej uczy sie˛ odpowiednich
ZG i dobrze wie, z˙e zachowanie typu A okres´lane jest jako zgodne z zasadami grzecznos´ci
– jest zatem grzeczne, uprzejme, kulturalne, odpowiednie, zachowanie zas´ inne, typu
B, uznawane jest za łamia˛ce te zasady i jest zachowaniem niegrzecznym. Moz˙na powie-
dziec´, z˙e ZG sa˛ je˛zykowa˛ obudowa˛ zachowan´ grzecznos´ciowych.

1.1. Formuły te przycia˛gaja˛ coraz cze˛s´ciej uwage˛ je˛zykoznawców

2

. Je˛zykoznawca

zdany jest na wyodre˛bnienie i analize˛ poszczególnych grup ZG na podstawie obserwacji
konkretnych aktów mowy. Jednorodne grupy ZG realizuja˛ jaka˛s´ funkcje˛ grzecznos´ciowa˛
(intencje˛, zamiar, cel komunikacyjny), np. powitania, poz˙egnania, podzie˛kowania, prze-
proszenia, gratulacji, kondolencji.

Takie podejs´cie proponuje gramatyka funkcjonalna (komunikacyjna), która stara sie˛

dac´ odpowiedz´ na pytanie, w jaki sposób dany zamiar komunikacyjny wyrazic´ przy
pomocy s´rodków je˛zykowych

3

.

Opieraja˛c sie˛ na bardzo obszernym materiale, pochodza˛cym z je˛zyka mówionego

mieszkan´ców Krakowa

4

, wydzieliłem pie˛c´ głównych funkcji grzecznos´ciowych:

a) zwrot do adresata, np. prosze˛ pana, panie doktorze, kochanie;
b) kulturalne rozpocze˛cie dialogu – powitanie, np. dzien´ dobry, czes´c´, jak sie˛ masz? ,

serwus, witaj, co u ciebie? ;

51

c) kulturalne zakon´czenie dialogu – poz˙egnanie, np. bywaj zdrów, z˙egnam cie˛, do

miłego zobaczenia, trzymaj sie˛, hej;

d) podzie˛kowanie za przysługe˛, np. dzie˛kuje˛, jestes´ cudowny;
e) przeproszenie za nietakt, zniewage˛, np. ogromnie mi przykro, bardzo z˙ałuje˛, prze-

praszam bardzo.

S

´ rodki je˛zykowe realizuja˛ce wyz˙ej wymienione funkcje grzecznos´ciowe nazywam

pierwszorze˛dnymi ZG. Sa˛ one nieodzowne do prawidłowego przebiegu komunikacji
je˛zykowej. Bez nich komunikacja ta mogłaby byc´ znacznie zakłócona, a nawet przerwana.

Pierwszorze˛dne ZG wyraz´nie odróz˙niaja˛ sie˛ od drugorze˛dnych ZG NIE TAK WAZ

˙ -

NYCH z punktu widzenia komunikacji je˛zykowej. Zaliczam do nich np. z˙yczenia, gratu-
lacje, komplementy, toasty.

1.2. W bogatym repertuarze ZG wyste˛puja˛cych w polszczyz´nie mówionej zachodza˛

interesuja˛ce zjawiska semantyczne. Poszczególne ZG róz˙nie znacza˛, róz˙nie wypełniaja˛
grzecznos´ciowy cel komunikacyjny. Najogólniej ujmuja˛c te˛ kwestie˛, moz˙na wydzielic´
cztery grupy ZG w aktach mowy:

a) ZG wyraz˙aja˛ce (wypełniaja˛ce) tylko dana˛ funkcje˛ grzecznos´ciowa˛ – sa˛ to najcze˛st-

sze „frazesy” grzecznos´ciowe pozbawione innych tres´ci, np. czes´c´ moz˙e byc´ tylko powi-
taniem, poz˙egnaniem i nie wyraz˙a juz˙ innych tres´ci;

b) ZG wzmocnione przez modyfikatory przysłówkowe, np. bardzo serdecznie dzie˛ku-

je˛, ogromnie przepraszam, bardzo mi przykro;

c) ZG wzmocnione w wyraz˙aniu swej funkcji przez powtarzanie tych samych ba˛dz´

róz˙nych formuł, por. dzie˛kuje˛, dzie˛kuje˛ bardzo; dzie˛kuje˛ bardzo, jestes´ taki kochany (jako
podzie˛kowania);

d) ekspresywne ZG – wzmocnione w wyraz˙aniu swej funkcji grzecznos´ciowej przez

elementy semantyczne wyraz˙aja˛ce emocje˛, róz˙ne uczucia zwia˛zane z nadawca˛, por. a
kogóz˙ to prowadza˛ bogi w nasze skromne progi? – ekspresywne powitanie.

2. Najprostsza˛ semantyke˛ maja˛ formuły nalez˙a˛ce do grupy pierwszej. Wyraz˙aja˛ one

jedynie odpowiednia˛ „czysta˛” funkcje˛ grzecznos´ciowa˛. Nadawcy chodzi o to, aby powitac´,
poz˙egnac´ itd. partnera, bez wyraz˙ania dodatkowych tres´ci. Takie ZG realizuja˛ inwariant:

CHCE˛, Z

˙ EBYS´ WIEDZIAŁ, Z˙E JA CIEBIE WITAM, Z˙EGNAM, PRZEPRASZAM,

Z

˙ E CI DZIE˛KUJE˛ itd.

5

2.1. W grupie tej mamy podstawowe dla róz˙nych grup ZG czasowniki performatywne:

witam, z˙egnam, dzie˛kuje˛, przepraszam, prosze˛ (w róz˙nych funkcjach), gratuluje˛, składam
z˙yczenia itd. Jest to trzon polskiej grzecznos´ci.

2.2. Do tej grupy nalez˙a˛ takz˙e wytarte stereotypy grzecznos´ciowe, tzn. te formuły,

które utraciły swoja˛ pierwotna˛ semantyke˛ na rzecz wyraz˙ania odpowiedniej funkcji
grzecznos´ciowej, np. dzien´ dobry, dobry wieczór, czes´c´, serwus, całuje˛ ra˛czki, kłaniam sie˛,
całuje˛, wszystkiego najlepszego, zdrowia, najlepszego, s´ciskam kolanka itd. I tak: dzien´
dobry nie znaczy juz˙ ‘z˙ycze˛ ci dobrego dnia’, lecz ‘ja cie˛ witam’, ‘rozpoczynam z toba˛
dialog’, podobnie czes´c´ nie znaczy juz˙ ‘oddaje˛ ci czes´c´, szacunek’, lecz jest tylko powita-
niem, poz˙egnaniem.

W uz˙yciu ZG tej grupy obserwujemy swoisty paradoks: otóz˙ zwroty te, powstałe dla

ułatwienia komunikacji je˛zykowej i pierwotnie wyraz˙aja˛ce pozytywne uczucia (tres´ci)
nadawcy do odbiorcy, staja˛ sie˛ wytartymi frazesami i wykazuja˛ jednoczes´nie tendencje˛ do
skrótu i do kostnienia. Uczymy sie˛ ich jako niepodzielnych całos´ci i powtarzamy je cze˛sto

52

mechanicznie, nie zdaja˛c sobie zupełnie sprawy z ich pierwotnego znaczenia. Takie
wytarte formuły wyraz˙aja˛ tylko swoje pierwotne funkcje grzecznos´ciowe, sa˛ czystymi
znakami powitania, poz˙egnania, przeproszenia, podzie˛kowania itd.

Łatwo zauwaz˙yc´, z˙e grupa a ZG stoi w wyraz´nej opozycji do pozostałych grup: b, c, d.

ZG z grupy a nie sa˛ nacechowane, sa˛ „przezroczyste”, natomiast grupy pozostałe, oprócz
wyraz˙ania podstawowej funkcji grzecznos´ciowej, maja˛ nadwyz˙ke˛ semantyczna˛.

3. Grupa b obejmuje ZG wzmocnione przez modyfikatory przysłówkowe. Jest to

zjawisko cze˛ste, powszechnie obserwuje sie˛ formuły zmodyfikowane, por.: bardzo serde-
cznie dzie˛kuje˛, z całego serca przepraszam, serdecznie gratuluje˛. Z formalnego punktu
widzenia modyfikatory przysłówkowe to okoliczniki sposobu lub stopnia, por. bardzo
przepraszam, serdecznie dzie˛kuje˛, strasznie przepraszam, uprzejmie dzie˛kuje˛, przepraszam
z całego serca, przepraszam jak najserdeczniej, dzie˛kuje˛ pie˛knie, bardzo bardzo gora˛co
dzie˛kuje˛, pie˛knie witam, najserdeczniej witam itd.

Uz˙ycie modyfikatorów przysłówkowych ma zapewnic´ powodzenie danej formuły, a co

za tym idzie – skutecznos´c´ całego grzecznos´ciowego aktu mowy

6

. Jest to zatem motywacja

pragmatyczna. Nadawca, uz˙ywaja˛c danego modyfikatora, chce przekonac´ odbiorce˛, z˙e nie
traktuje go formalnie, ale szczególnie. I tutaj obserwujemy rzecz charakterystyczna˛, mia-
nowicie semantyka modyfikatorów przysłówkowych przy licznych ZG jest zdetermino-
wana przez stopien´ ich rozpowszechnienia. Jes´li jakas´ konstrukcja powtarza sie˛ cze˛sto,
wówczas modyfikator ulega semantycznemu wytarciu, banalizuje sie˛ jego zawartos´c´
tres´ciowa i nie oznacza on juz˙ owej intensywnos´ci czy szczególnej postawy nadawcy
wzgle˛dem odbiorcy, por.: przepraszam bardzo, dzie˛kuje˛ bardzo, witam serdecznie, gratu-
luje˛ serdecznie.

Sami uz˙ytkownicy je˛zyka zdaja˛ sobie z tego sprawe˛, skoro w uz˙yciu sa˛ ZG z przysłów-

kami naprawde˛, szczerze sugeruja˛c, z˙e cze˛sto formuły grzecznos´ciowe sa˛ nieszczere, sa˛
swoistym grzecznos´ciowym kłamstwem, por.: naprawde˛ bardzo serdecznie dzie˛kuje˛,
naprawde˛ gora˛co przepraszam, szczerze gratuluje˛, naprawde˛ szczerze gratuluje˛. O wytar-
ciu semantycznym niektórych modyfikatorów przysłówkowych s´wiadcza˛ tez˙ te ZG, w któ-
rych wyste˛puje kilka przysłówków, por.: bardzo serdecznie i gora˛co dzie˛kuje˛, jak najser-
deczniej i jak najpie˛kniej witam pan´stwa młodych, naprawde˛ bardzo pie˛knie dzie˛kuje˛,
bardzo a bardzo dzie˛kuje˛.

Zwroty z modyfikatorami przysłówkowymi realizuja˛ inwariant:
CHCE˛, Z

˙ EBYS´ WIEDZIAŁ, Z˙E JA CIEBIE W SPOSÓB SZCZEGÓLNY WITAM,

Z

˙ EGNAM, W SPOSÓB SZCZEGÓLNY GRATULUJE˛ itd.

4. Grupa c obejmuje formuły zwielokrotnione. Nadawca, np. dzie˛kuja˛c czy witaja˛c

odbiorce˛, uz˙ywa całej serii róz˙nych ba˛dz´ tych samych ZG, por.: dzie˛kuje˛, dzie˛kuje˛ bardzo
i jeszcze raz dzie˛kuje˛; witam, witam bardzo serdecznie i gora˛co: to moja wina, przepra-
szam, przepraszam bardzo.

Powtarzanie takich zwrotów ma – podobnie jak w wypadku ZG z modyfikatorami

przysłówkowymi – wzmocnic´ dane powitanie, podzie˛kowanie, przeproszenie itd., a co za
tym idzie – ma ono zapewnic´ powodzenie grzecznos´ciowego aktu mowy. W spontanicz-
nych dialogach jest to zjawisko cze˛ste, por.:

(1) A: dzien´ dobry
B: a! czes´c´, serwus, witaj, witaj! ;
(2) A: to dla pana te dwie moje ksia˛z˙ki

53

B: o jak sie˛ ciesze˛! dzie˛kuje˛, dzie˛kuje˛ s´licznie! ;
(3) A: (nadepna˛ł przez nieuwage˛ B) och! najmocniej przepraszam, przepraszam bar-

dzo, to moja wina!

Takie serie ZG realizuja˛ naste˛puja˛cy inwariant semantyczny:
CHCE˛, Z

˙ EBYS´ WIEDZIAŁ, Z˙E JA CIE˛ SZCZEGÓLNIE WITAM, Z˙EGNAM,

PRZEPRASZAM itd.

4.1. Z powtórzeniami ZG mamy do czynienia zarówno w kontaktach oficjalnych, jak

i nieoficjalnych. W potocznym dialogu takie zabiegi stosuje zwykle ten, kto stoi niz˙ej
w hierarchii społecznej, zawodowej, młodsi wiekiem wobec starszych. Cze˛sto powtórze-
nia wynikaja˛ z serdecznych stosunków ła˛cza˛cych nadawce˛ i odbiorce˛.

5. W polszczyz´nie mówionej uz˙ywane sa˛ cze˛sto ekspresywne ZG. Wyraz˙aja˛ one

oprócz swej podstawowej funkcji grzecznos´ciowej rozmaite emocje zwia˛zane z nadawca˛,
np. rados´c´ z nieoczekiwanego spotkania (przy powitaniu), zakłopotanie z powodu popeł-
nionej winy (przy przeproszeniu). Przez ekspresywne ZG rozumiem takie, które w kon-
kretnej rozmowie realizuja˛ dwa inwarianty:

CHCE˛, Z

˙ EBYS´ WIEDZIAŁ, Z˙E JA CIEBIE WITAM, Z˙EGNAM, PRZEPRASZAM...

CZUJE˛, Z

˙ E...

Ekspresywny zwrot grzecznos´ciowy spełnia oprócz swej podstawowej funkcji np.

powitania, poz˙egnania jeszcze inne funkcje zwia˛zane z komunikowaniem tres´ci natury
emocjonalnej. Ekspresja ZG ma takz˙e motywacje˛ pragmatyczna˛, s´wiadczy o przekrocze-
niu „minimum” grzecznos´ci, jest wpisaniem nowej tres´ci w zbanalizowany stereotyp.
Ekspresywne ZG sa˛ „mocne” i zapewniaja˛ powodzenie grzecznos´ciowych aktów mowy.

5.1. Elementy semantyczne komunikowane przez formuły ekspresywne to róz˙nego

rodzaju emocje: sympatia, antypatia, zadowolenie, niezadowolenie, zaz˙enowanie, rados´c´,
cze˛sto przebija przez nie ironia, z˙art, dowcip.

7

5.2. ZG uzyskuja˛ cze˛sto walor ekspresywny poprzez odpowiednia˛ intonacje˛, sa˛ to

zazwyczaj bardzo emocjonalne zdania (wypowiedzenia) wykrzyknikowe, por.:

(4) A: Aa! kogo my tu nie widzimy! jakz˙e miło powitac´ starego przyjaciela! witaj! witaj!
B: czes´c´! witaj! witaj!
(5) A: prosze˛ to dla ciebie (wre˛cza B upominek)
B: ja nie moge˛! nie wytrzymam! wspaniale! bardzo ci dzie˛kuje˛.
5.3. Z ekspresywna˛ intonacja˛ współdziałaja˛ inne s´rodki; cze˛sto współtworza˛ ekspresje˛

ZG towarzysza˛ce im i wchodza˛ce w ich skład wykrzyknienia be˛da˛ce s´wiadectwem silnej
emocji. Nazywam je okrzykami zdumienia, por.:

(6) A: a! a! kogo widza˛ moje pie˛kne oczy! co za miły gos´c´!
B: he! he! he! witam was namie˛tnie! ;
(7) A: (potra˛cił B) ojojoj! o Jezu! bardzo pana przepraszam!
B: nie szkodzi.
Szczególnie interesuja˛ce sa˛ okrzyki zdumienia wyste˛puja˛ce przy powitaniach. Indeks

tych formuł jest bardzo obszerny, wchodza˛ one w skład konkretnych, sytuacyjnych powi-
tan´ i sa˛ sensu stricto uzewne˛trznieniem uczuc´ nadawcy, por.: wszelki duch! , wszelki duch
Pana Boga chwali! , kogo widza˛ moje pie˛kne oczy! , a kogóz˙ to bogi prowadza˛?! , czy mnie
oczy nie myla˛?! , jak tu sie˛ znalazłes´?! , ja nie moge˛! , nie wytrzymam! itd.

5.4. ZG w polszczyz´nie mówionej maja˛ dwudzielna˛ budowe˛. Składaja˛ sie˛ one ze

zwrotu włas´ciwego i zwrotu do adresata. Zwrot włas´ciwy jest obligatoryjny, natomiast
zwrot do adresata jest fakultatywny. Aby cały ZG uzyskał walor ekspresywny, wystarczy

54

ekspresywnos´c´ jednego członu, gdyz˙ sa˛ one s´cis´le ze soba˛ powia˛zane. Nacechowanie
jednego członu sprawia, z˙e cały zwrot staje sie˛ nacechowany.

Cze˛sto obserwujemy w potocznych dialogach leksykalnie wyraz˙ona˛ ekspresje˛ włas´ci-

wych ZG; najlepiej to widac´ w powitaniach, poz˙egnaniach, rzadziej w innych funkcjach
grzecznos´ciowych, por.: graba, grabulka, szufla, szufelka, łopata, gira, buz´ka, buzia,
piecza˛teczka, czółko, czoło, serwusik, spadam, spływam, znikam, stleniam sie˛, sie˛ masz,
siemanko, siemaszko, szanowanko, szacuneczek, moje pie˛c´, jak tam szanowne zdrówko? ,
co słychac´ na fali? itd.

Nierzadko obserwuje sie˛ ekspresywny zwrot do adresata. W kontaktach nieoficjalnych

jest on spowodowany duz˙ym stopniem zaz˙yłos´ci, por.: czes´c´ mistrzuniu, powitac´ Zosien´ko,
uszanowanie dla Haneczki, dzie˛ki złotko, przepraszam cie˛ duszko, przepraszam cie˛ złotko
itd.

Znany jest fakt, z˙e w pewnych grupach społecznych, np. ws´ród studentów czy młodzie-

z˙y szkolnej uz˙ywa sie˛ w celach ekspresji zwrotów, które sa˛ w swej pierwotnej funkcji
wyrazami obraz´liwymi, a tutaj pełnia˛ role˛ bardzo ekspresywnych zwrotów do adresata,
por.: serwus matoły, witam cie˛ serdecznie byku krasy, s´ciskam cie˛ debilu, hej siermie˛gi, pa
pa asfalty umysłowe, hej s´wiry.

6. Sumuja˛c nasze rozwaz˙ania moz˙na stwierdzic´, z˙e semantyka ZG to swoiste continu-

um – od zbanalizowanego, pozbawionego tres´ci frazesu (formuły spełniaja˛ce tylko mini-
mum grzecznos´ci przez wyraz˙enie „czystej” funkcji grzecznos´ciowej) az˙ do zwrotów
komunikuja˛cych róz˙norodne tres´ci zwia˛zane ze wzmocnieniem formuły przez modyfika-
tory przysłówkowe, powtórzenia i zwroty ekspresywne. Te ostatnie wyraz˙aja˛ róz˙norodne
uczucia zwia˛zane z nadawca˛.

Zbanalizowane ZG nie wyraz˙aja˛ juz˙ pozytywnego nastawienia nadawcy do odbiorcy,

sa˛ cze˛sto grzecznos´ciowym kłamstwem. Uz˙ytkownicy je˛zyka zdaja˛ sobie z tego sprawe˛,
dlatego tez˙ cze˛sto stosuje sie˛ zabiegi, które czynia˛ nasze ZG wiarygodnymi, por.: naprawde˛
bardzo serdecznie dzie˛kuje˛, szczerze gratuluje˛, naprawde˛ s´licznie dzie˛kuje˛, prosze˛ mi
wierzyc´, z˙e jestem panu ogromnie wdzie˛czny. Uwiarygodnieniu ZG słuz˙y takz˙e powtarza-
nie formuł i szerokie stosowanie modyfikatorów przysłówkowych.

Przypisy

1

Model grzecznos´ci moz˙na traktowac´ jako zbiór norm społecznych okres´laja˛cych zachowanie partnerów

w czasie kontaktu, por.: P. E. C o n v e r o e, T. M. N e w c o m b, R. H. T u r n e r, Psychologia społeczna.
Studium interakcji ludzkich, Warszawa 1970; S. M i k a, Wste˛p do psychologii społecznej, Warszawa 1972, S.
M i k a, Psychologia społeczna, Warszawa 1981.

2

Por. przykładowe prace: P. B r o w n, S. L e v i n s o n, Universals in Language: Politeness Phenomena,

/w:/ Questions and Politeness, London 1978, s. 56–310; N. I. F o r m a n o v s k a j a, Russkij recˇevoj etiket:
lingvisticˇeskij i metodicˇeskij aspekty, Moskva 1987; K. O z˙ ó g, Zwroty grzecznos´ciowe współczesnej polszczy-
zny mówionej (na materiale je˛zyka mówionego mieszkan´ców Krakowa), Zeszty Naukowe UJ, Prace Je˛zyko-
znawcze, z. 98, Kraków 1990.

3

Por. gramatyke˛ komunikacyjna˛ je˛zyka angielskiego: G. L e e c h, I. S v a r t v i k, A Communicative

Grammar of English, Longman, Singapore 1985.

4

Pie˛c´ głównych funkcji grzecznos´ciowych wydzieliłem w swojej pracy doktorskiej obronionej w 1982 roku

w Instytucie Filologii Polskiej UJ pt. Zwroty grzecznos´ciowe w je˛zyku mówionym mieszkan´ców Krakowa –
studium socjolingwistyczne.

55

5

Por. A. W i e r z b i c k a, Dociekania semantyczne, Wrocław–Warszawa–Kraków 1969. Sa˛ to według A.

Wierzbickiej wypowiedzenia wyraz˙aja˛ce akty woli.

6

Por. K. O z˙ ó g, Grzecznos´ciowe akty mowy, /w: / Studia nad polszczyzna˛ mówiona˛ Krakowa 2, Zeszyty

Naukowe UJ, Prace Je˛zykoznawcze, z. 79, Kraków 1984.

7

Por. S. G r a b i a s, O ekspresywnos´ci je˛zyka. Ekspresja a słowotwórstwo, Lublin 1980.

56