Jean Flori

Rycerstwo

w średniowiecznej Francji

Wprowadzenie

Początek XIII wieku wydaje się okresem szczytowego rozkwitu rycerstwa. W wielu

regionach, zwłaszcza we Francji, jest ono przemieszane ze szlachtą, stanowiąc jej zbrojne

ramię. Od ponad stu lat w całej Europie, a nawet na Bliskim Wschodzie, zwycięża dzięki

swym ostrym szarżom na wszystkich polach walk. Dominuje także w społeczeństwie, wień-

cząc proces awansu społecznego, który stopił je z arystokracją; w ten sposób powstała odręb-

na grupa społeczna, której jasno określone i na nowo zatwierdzone przywileje wkrótce stały

się dziedziczne: szlachta.

Wypracowała ona sobie również ideologię, zbiór wartości, które we własnym mnie-

maniu ucieleśnia; posłannictwo, jakie Kościół niegdyś przypisywał królom: obronę królestwa,

utożsamianą z obroną całego chrześcijaństwa; ochronę kościołów i ludzi słabych, duchow-

nych, wdów, sierot.

W oczach rycerstwa owo posłannictwo usprawiedliwia jego przywileje, jego przewagę

nad ludem, a nawet jego pochodzenie i istnienie. Ten obraz samego siebie trafnie odzwiercie-

dla opowieść z początku XIII wieku, Lancelot z Jeziora, jeden z najbardziej poczytnych w

Ś

redniowieczu utworów, mający przemożny wpływ na umysły: młody Lancelot, sierota, za-

nim stał się “najwaleczniejszym rycerzem świata", został przysposobiony i wychowany przez

Panią z Jeziora, księżniczkę-wróżkę dziwnej i tajemniczej krainy. Kiedy osiąga wiek, w któ-

rym z chłopca staje się rycerzem, Pani z Jeziora wysyła go do króla Artura, prawdziwego mi-

strza rycerzy. Król wręczy mu miecz, oznakę jego stanu. Przedtem jednak Pani opowiada

Lancelotowi o pochodzeniu rycerstwa, jego przywilejach, a także o posłannictwie i obowiąz-

kach.

Pochodzenie to ginie w mrokach dziejów. Jednak nie sięga samego stworzenia, gdyż

wszyscy ludzie pochodzą od jednej pary, Adama i Ewy, wszyscy więc byli równi “w prawie".

Nic ich nie różniło z racji urodzenia, rodu, szlachectwa. Jednak wskutek ludzkiego grzechu na

ś

wiecie rozwinęło się zło i silni zaczęli uciskać słabych, którzy wybrali wtedy najzdolniej-

szych spośród siebie, aby nimi rządzili i ich bronili.

“A kiedy słabi nie mogli już stawić czoła ani oporu silnym, ustanowili nad sobą gwa-

rantów i obrońców, by zapewnić słabym pokój i rządzić nimi sprawiedliwie, a także aby od-

wieść silnych od nieprawości i zniewag, jakich się dopuszczali” (Lancelot z Jeziora).

Tak więc, na mocy wyboru, ustanowiono najwyższy stan - rycerstwo. Ma ono dwoja-

kie zadanie: osłaniać Kościół i bezbronny lud, służyć Bogu i Kościołowi, ale także rządzić,

kierować, panować nad ludem, który winien być mu we wszystkim posłuszny i zapewnić to,

co niezbędne do godnego życia.

Odnajdujemy tutaj, z kilkoma znamiennymi retuszami, trójdzielny schemat charakte-

ryzujący większość społeczeństw wywodzących się z indoeuropejskich migracji, które osie-

dliły się w Europie. Być może jest to nawet, z paroma odmianami, stały element całej ludzko-

ś

ci. Jednak w Europie, a zwłaszcza na średniowiecznym Zachodzie, który nas tu interesuje,

schemat ten jawi się w pełni wyraziście dopiero na początku XI wieku. W poemacie dedyko-

wanym królowi Francji Robertowi Pobożnemu około 1030 roku biskup Laon Adalberon dzie-

li chrześcijańskie społeczeństwo na trzy kategorie: “Ci, którzy się modlą, ci, którzy walczą,

ci, którzy pracują". Kilka lat wcześniej jego kuzyn Gerard, biskup Cambrai, przemawiał w

podobny sposób podczas synodu zebranego w Arras, gdzie zwalczał wywrotowe poglądy

“heretyków", ludzi świeckich, którzy rościli sobie prawo do samodzielnego wypracowania

poglądu w kwestii wiary religijnej. Występując przeciw nim, wykazał, że “od zarania rodzaj

ludzki dzieli się na trzy części, na ludzi modlitwy (oratoribus), rolników (agricultoribus) oraz

ludzi wojny (pugnatoribus)".

Niech zatem każdy dostosuje się do woli Bożej i umie zostać na swoim miejscu. Niech

religia będzie sprawą duchownych, stosowanie siły sprawą wojowników, a dla wyżywienia

całej ludzkości niech masa chłopów nie szczędzi trudu, poddana dwóm pozostałym stanom

społeczeństwa chrześcijańskiego, niezmiennego, gdyż takiego społeczeństwa od początku

chciał Bóg.

Ten podział na trzy części nie jest niewinny. Ponad prostym stwierdzeniem koniecznej

różnorodności funkcji czy zawodów zaprowadza w istocie hierarchię społeczną, wręcz praw-

ną. W obrębie społeczeństwa średniowiecznego, tak zastygłego w swej uświęconej niezmien-

ności, wszyscy ludzie wywodzący się od pierwszej pary są zatem całkowicie równi, ale -

mówiąc żartobliwie - “niektórzy są równiejsi". Ich różne funkcje nie mają bowiem równego

stopnia godności, wielkości, “szlachectwa". Na szczycie hierarchii “słudzy Boga' przyjmują

Jego słowo i w Jego imieniu rządzą ziemskim społeczeństwem swymi oświeconymi radami.

To posłannictwo pośredników między niebem i ziemią stawia ich w szczególnej sytuacji. Są

oni “w świecie", ale nie “ze świata". Przez swe modlitwy czy sakramenty, których są jedyny-

mi prawomocnymi szafarzami, dzierżą klucze do raju, do tego królestwa Bożego, do którego

dążą wszyscy ludzie tych czasów. Stan duchowny zajmuje zatem szczyt hierarchii, gdyż to,

co duchowe, ma przewagę nad tym, co doczesne (przynajmniej w oczach księży), tak jak -

według ich poglądów - dusza nad ciałem.

Nie ulega wątpliwości, że na dole społeczeństwa, u jego podstaw, znajdują się ci, któ-

rzy żyją z pracy własnych rąk. Na początku XI wieku prawie nie ma innych prac prócz upra-

wy roli, z której pochodzi wszelka żywność. Rozwój miast, handlu, rzemiosła, a potem tego

wszystkiego, co już da się nazwać przemysłem, rozbije później jedność trzeciego stanu, który

na razie można utożsamiać z uprawiającymi ziemię, żywicielami dwóch pozostałych warstw

społecznych. Natomiast stan drugi, jedyny, który nas tutaj interesuje, w myśli Adalberona i

Gerarda składa się z tych, którzy kierują i rządzą społeczeństwem chrześcijańskim według

dyrektyw z nieba: są to przede wszystkim królowie oraz ci, którym przekazali oni całość lub

część władzy królewskiej powierzonej im przez Boga.

Około 1030 roku społeczeństwo chrześcijańskie, zwłaszcza we Francji, przeżyło do-

głębną przemianę. Władza senioralna, zwana niekiedy feudalizmem, utrwaliła się mocno - nie

można mówić o anarchii feudalnej, to niemal jej przeciwieństwo. Zmierzch władzy centralnej

pociąga za sobą umocnienie więzi między ludźmi, wzrost znaczenia i skupienie rządów w

rękach dawnych przedstawicieli upadającej władzy królewskiej, hrabiów, których na niższym

szczeblu wkrótce zastąpili kasztelani. Otoczeni wojownikami, których łacińskie teksty nazy-

wają milites, co wkrótce będzie można przetłumaczyć słowem chevaliers (rycerze), kasztelani

zaprowadzają wówczas swój porządek - czy też nieporządek - panując nad ludźmi w obrębie

małego regionu, którym kierują, zarządzają, który użytkują. Jest to epoka zamków i rycerzy -

dwóch filarów społeczeństwa feudalnego.

Wtedy się rodzi rycerstwo.

Nie tak, jak tłumaczono Lancelotowi, na mocy wyboru przez najsłabszych, szukają-

cych obrony przed zdzierstwem najsilniejszych podczas zamierzchłych napięć u zarania dzie-

jów ludzkości, ale raczej w burzliwej epoce początków świata feudalnego, przez samo prak-

tykowanie siły miecza na bezbronnej ludności. Pod przykrywką obrony, która stała się już

jednak mniej konieczna po ustaniu najazdów Normanów czy Saracenów, kasztelani orężem

swych rycerzy narzucili władzę ludności poszczególnych regionów. Rządzą nią, sądzą ją,

nakładają na nią podatki, które teksty często określają wielce wymownym słowem: wymu-

szenia (exactiones).

Mitycznym źródłom rycerstwa stającego w obronie słabych, kobiet, sierot i wszystkich

wydziedziczonych trzeba więc stanowczo przeciwstawić rzeczywiste pochodzenie tego stanu,

który bardziej uciska, niż broni. Dopiero stopniowo, pod wielorakim wpływem Kościoła, ale

także poetów, pisarzy, kobiet, powszechnej ewolucji obyczajów, gustów i mentalności, ta

klasa żołdaków i wiarusów przeobraziła się w rycerstwo, jeśli nie w rzeczywistości, to przy-

najmniej w jej wyobrażeniu, w jej obrazie. W większym stopniu niż realną instytucją rycer-

stwo jest sposobem życia, ideałem, a być może nawet i marzeniem.

I. Rycerstwo klasą społeczną?

Czym jest rycerstwo i kim są rycerze? Wątpliwości budzą się już na poziomie słownictwa.

Określenia bowiem, które od XI wieku coraz częściej spotykamy w tekstach, same w sobie są

niejasne.

1. Problemy ze słownictwem

Zabarwienie znaczenia służbą publiczną dochodzi do klasycznego i czysto militarnego

sensu łacińskich słów miles, militia, militare, które odnosiły się do żołnierzy rzymskich. Mni-

si sami określają się mianem milites Dei, co można przetłumaczyć zarówno jako “słudzy Bo-

ż

y", jak i “żołnierze Boży", tak ściśle są wówczas powiązane pojęcia walki (tutaj duchowej) i

służby. Skądinąd, kiedy w VIII wieku odbywa się koronacja króla, a nieco później księcia,

biskup przypomina mu, że zaczyna on pełnić służbę publiczną (militia) i winien służyć Bogu

(militare Deo). Oczywiście, czasem i orężem; jest to jednak tylko jeden z aspektów jego

funkcji rządzenia. Jeszcze w X wieku u Hinkmara z Reims słowo militia zachowuje znaczenie

funkcji publicznej, a miles (liczba mnoga: milites) kładzie akcent w równej mierze na służbę i

posłuszeństwo, co na funkcję wojowania.

Dochodzi tu także zabarwienie związane z wasalstwem. Rozszerzanie się więzi wasal-

nych, wspierane przez karolińskich władców, sprawia, że powstaje coraz więcej określeń

oznaczających wasala, człowieka zaufanego jakiegoś księcia czy seniora. Napotykamy więc

zarówno dawne terminy: vassus, vassalus, fidelis, jak również słowa: homo, które występuje

najczęściej, lub miles - w tym znaczeniu powszechne w XI wieku. Miles może nawet wyrażać

związek przymierza mniej określony i mniej przymuszający niż związek wasalny. Tak się

dzieje ok. 1030 roku u Dudona z Saint-Quentin: po ustaleniu projektu małżeństwa między

młodym diukiem Ryszardem z Normandii i córką diuka Hugona z Francji nieprzyjaciele Ry-

szarda, jak on sam nam mówi, obawiają się, że kiedy zostanie on miles Hugona, będzie miał

oparcie w jego orężu. Ryszard nie był zaś ani wasalem, ani “rycerzem" Hugona.

Znaczenie wojskowe także się utrzymuje. Zwłaszcza w liczbie mnogiej milites wciąż

oznacza po prostu żołnierzy, wszystkich wojowników, a nie tylko tych, którzy później zyskają

miano rycerzy. W wielu tekstach z X - XII wieku napotykamy opisy wojsk składających się z

wojowników (milites), dzielących się na konnicę (equites) i piechurów czy pieszych (pedites).

Przewaga ciężkiej konnicy w XI i XII wieku spowodowała jednak połączenie różnych zna-

czeń pojęcia miles. Książęta, kasztelani i ich zbrojni wasale walczyli oczywiście raczej konno

niż pieszo i wreszcie słowo milites zaczęło oznaczać wyłącznie elitę konnych wojowników, a

już nie żołnierzy w szerokim tego słowa znaczeniu. Stopniowe połączenie tych różnych zna-

czeń miles stało się możliwe dlatego, że wszystkie one wyrażały pojęcie służby, która w tej

epoce miała przede wszystkim aspekt wojskowy.

2. Od wasalstwa do feudalizmu

Od początku VIII wieku powstały związki wasalne, łączące ze sobą dwóch ludzi wol-

nych i równych wobec prawa, lecz jeden z nich, wasal, wchodził w zależność (nie uwłaczają-

cą godności) od drugiego.

Obrzędy zawierania takich związków są dobrze znane: przyszły wasal, klęcząc przed

swym seniorem, wkładał złożone ręce między jego dłonie i w ten sposób stawał się “jego

człowiekiem". Kiedy senior podniósł go z klęczek, przysięgał mu wierność, kładąc rękę na

Ewangelii lub na relikwiach świętych, których znaczenie wzrasta w XI wieku. Jest to ceremo-

nia hołdu i przysięgi (homagium et fidelitas). Potem następował obrzęd inwestytury: senior

podawał swemu wasalowi przedmiot symbolizujący sposób utrzymania, jaki mu zapewnia za

“cenę" jego służby: na przykład grudkę ziemi lub chorągiew. Ludzie wolni, ale nie mający

ś

rodków do życia, wchodzili w ten sposób w zależność od seniorów, którzy ich utrzymywali,

zapewniając im dochód od warunkowo nadanej ziemi, beneficjum (beneficium). Zależnie od

rangi beneficjanta mogło ono przybierać różne formy: bezpośrednie utrzymanie w zamku se-

niora, w jego drużynie (mesnie), w garnizonie lub w eskorcie (jest to domownictwo w szero-

kim tego słowa znaczeniu) bądź też - i to częściej w wypadku osobistości nieco wyższej ran-

gi, mających własne sługi czy protegowanych - senior przyznawał swemu wasalowi w ten

sposób osiedlonemu (chase) ziemię, która zapewniała mu byt.

Ci, którzy w ten sposób uzależniali się od “patrona", początkowo reprezentowali bar-

dzo skromne warstwy. Wybitny francuski historyk M. Bloch tłumaczył ten fakt mówiąc, że

system wasalny u swych początków mocno pachniał domowym chlebem. Świadczą o tym

najstarsze znane nam formuły; zaczynają się następująco (być może nie należy brać tego do-

słownie): “Zważywszy, że wszystkim jest wiadomo, iż nie mam już środków, by się wyżywić

i odziać, ja, taki a taki, powierzam się w ręce seniora X..." Wasale znajdywali w ten sposób

bezpieczeństwo, którego im brakowało, gdyż senior zobowiązywał się utrzymywać ich i bro-

nić. W zamian za to przyrzekali służyć mu we wszystkim, co było zgodne z ich stanem wol-

nych ludzi.

Więzi feudalno-wasalne rozwijają się w X i XI wieku na bardzo różnych poziomach, a

rzeczywisty element, beneficjum, zajmuje najważniejsze miejsce. Coraz powszechniej jest to

odstąpienie ziemi wasalowi w lenno (fief), najpierw dożywotnio, potem jednak, od XI wieku,

wasalom udało się doprowadzić do tego, że ziemia stała się dziedziczna na szczycie hierarchii

wasalnej. W ten sposób władcy karolińscy odstępowali rozległe obszary (hrabstwa) hrabiom,

którzy byli tam ich przedstawicielami i rządzili w ich imieniu. W IX i X wieku ci reprezen-

tanci władcy uwalniali się spod jego opieki. System wasalny, który Karol Wielki i jego na-

stępcy mieli nadzieję sobie przywłaszczyć, doprowadzając do jego przejęcia, aby wzmocnić

swą władzę w odległych regionach, wymyka im się z rąk: zatrzymuje się w pół drogi, wpierw

na szczeblu hrabiów. W ten sposób powstają niezależne księstwa, w których niebawem hrabia

zaczyna sobie poczynać jak udzielny monarcha. Kasztelania i rycerstwo. W XI wieku wyraź-

niej się zaznacza przesunięcie władzy, zwłaszcza we Francji. Tym razem schodzi na szczebel

kasztelanii. Rozpowszechnia się praktyka lenna, a jego militarny charakter jeszcze się umac-

nia. W system wasalstwa wchodzą wówczas niezależni właściciele ziemi dziedzicznej (alleu-

tiers) którym się to opłaca.

Powierzają oni swoje włości, niekiedy znaczne, potężniejszemu seniorowi i stają się

jego wasalami; od razu odzyskują swe dobra, ale już jako własność seniora (z prawem użyt-

kowania). Mają zapewnioną opiekę, jednakże sami również zapewniają bezpieczeństwo siła-

mi zbrojnymi - własnymi i swych wojowników, jeśli takich mają. W ten sposób zadzierzgują

się układy prywatnej zależności w obrębie arystokracji.

Na wasalu spoczywają w istocie obowiązki trojakiego rodzaju - finansowy, prawny i

wojskowy: pomoc finansowa w jasno określonych wypadkach (małżeństwo najstarszej córki

seniora, pasowanie na rycerza jego najstarszego syna, okup lub wyjazd na krucjatę); rada,

udział w jej decyzjach, zwłaszcza w dziedzinie sprawiedliwości; przede wszystkim zaś służba

w wojsku. Szybki rozwój kasztelanii jest wyraźnie widoczny w XI wieku. W zamkach - któ-

rych wyrasta wówczas coraz więcej, za zgodą hrabiów lub bez niej, a czasem nawet wbrew

ich woli - kasztelani i garnizony wojowników (milites castri) tym łatwiej panują nad społecz-

nością podległych im ludzi, że władza centralna została osłabiona. Oczywiście, osłabienie to

nie ma jednolitego charakteru. W Niemczech na przykład utrzymuje się zwierzchność cesarza

i twierdze są obsadzone przez jego garnizony albo powierzane niewolnym urzędnikom dwor-

skim, ministeriałom. Na obrzeżach Cesarstwa cesarz nie walczy z powstającym systemem

feudalnym, ale zachowuje nad nim kontrolę. Awans społeczny rycerstwa nastąpi tutaj znacz-

nie później, u schyłku XII wieku, pod wpływem Francji i na jej wzór. Natomiast osłabienie

władzy hrabiów zaznacza się w środkowej Francji, Anjou, Poitou, Szampanii, Ile-de-France...

na tym rozległym obszarze kasztelani, opierający się na swych wojownikach, powszechnie się

wyzwolili spod opieki hrabiów. Zjawisko to w jeszcze większym stopniu występuje w regio-

nie Macon, którego mistrzowskie studium, autorstwa Georges' a Duby'ego, zyskało wartość

wzoru. W południowej Francji zjawisko kasztelanii także pojawia się bardzo wcześnie. Wła-

dza sądownicza szybko przechodzi od hrabiów do kasztelanów. Władza wojskowa również.

Kasztelani i milites - już w ciągu pierwszych trzydziestu lat XI wieku - w tych regio-

nach dzierżą więc w swych rękach znaczną władzę. Na południu wojownicy ci nazywani są

cabalarii czy cabalers na równi z mianem milites. Określenia te nie mają jeszcze doniosłego

wydźwięku społecznego; co więcej, są stosowane raczej w odniesieniu do ludzi dość niskiej

rangi. Mają oni jednak udział w wyzysku chłopów, pobierają podatki i zaprowadzają porzą-

dek kasztelana, tym samym zaś oddzielają się, w powszechnym sposobie myślenia, a najpierw

we własnym, od masy chłopskiej, z której wielu z nich pochodzi; większość milites nie dzier-

ż

y osobiście tej władzy, banu, a w tekstach powstałych na południu Francji skrupulatnie od-

różniani są ci, którzy wydają rozkazy (majores milites, strenui milites), od tych, którzy je wy-

konują (minores milites, gregarii milites, rycerze domowi). W regionach położonych między

Sekwaną a Renem - przez długi czas uznawanych za kolebkę feudalizmu, gdzie więzi wasalne

powstały szybko określenie miles istotnie pojawia się bardzo wcześnie w dokumentach epoki

(połowa X wieku), lecz przez cały XI wiek owi milites zajmują podrzędną pozycję: znacznie

częściej są to zbrojni (hommes de main) możnowładców niż ich wasale. Na przykład w Pi-

kardii na początku XII wieku rycerstwo jest jeszcze trzymane krótko przez książąt lub ich

zarządców, a położenie społeczne milites jest wciąż dość nędzne. Niemniej jednak są oni

sprzymierzeni z arystokracją wojskową, gdyż stanowią jej zbrojne ramię - tak też są postrze-

gani przez ludność (vulgum), którą wyzyskują. Powoli, dzięki służbie wojskowej odbywanej

u boku swych seniorów, dzięki awansowi społecznemu, którego mogą dostąpić wyróżniając

się w walce, przez małżeństwo, niekiedy przez uzurpację, niektórzy z nich wznoszą się do

poziomu drobnej arystokracji, czy to dziedzicznej, czy feudalnej. Alodium, uznawane niegdyś

za wyjątek na północ od Loary, w rzeczywistości utrzymywało się znacznie silniej niż sądzo-

no. Równolegle zatem do arystokracji feudalnej istnieje drobna arystokracja dziedziczna.

3. Arystokracja czy szlachta?

Czy w tej epoce można mówić o szlachcie? Zagadnienie to jest przedmiotem cierpkich

dyskusji między historykami i najlepsi mediewiści nie są całkowicie zgodni w tej kwestii.

Znaczy to, że sprawa nie jest prosta. Poprzestaniemy więc na prezentacji głównych zarysów

tego problemu, nie zagłębiając się zbytnio w spór. Słownictwo niewiele nam tu wyjaśnia.

Faktycznie, pojęcie nobilis przed końcem XII wieku nie odwołuje się wyłącznie do “jakości'

prawnej, jaką byłaby szlachta dziedziczna w późniejszym tego słowa znaczeniu. Wyraża ra-

czej renomę, prestiż, a pod piórem pisarzy kościelnych przede wszystkim wartość moralną,

związaną z postawą wobec Boga i Jego sług. Niemniej jednak te zalety spotykają się ze

szczególną pochwałą, gdy występują u rodów, które swą potęgą, bogactwem, darowiznami na

rzecz Kościoła wsławiły się na oczach wszystkich w przeszłości... i są to przede wszystkim

rody należące do wielkiej arystokracji. śaden z autorów nie omieszkał zresztą podkreślić fak-

tu, iż cnoty te są w naturalny sposób przekazywalne w obrębie rodów; podkreślają również

reputację ludzi wywodzących się z tych rodów, uzyskaną w chwili narodzin.

Wynika z tego problem definicji. Czym jest szlachta? Czy wszyscy “szlachcice" z XI

wieku pochodzą z dawnej szlachty karolińskiej, z rodzin spokrewnionych z rodem królew-

skim? Tego zdania był Adalberon, twierdząc, iż szlachta wywodzi się z krwi królewskiej. Do

tego poglądu skłaniają się także niemieccy historycy, a belgijski historyk L. Genicot częścio-

wo przyznaje im rację, w odniesieniu do regionów leżących na obrzeżach Cesarstwa, a nawet

w głębi Francji. Jego zdaniem, szlachectwo i wolność to pojęcia zamienne, przekazywane

przez urodzenie. Nie ulega wątpliwości, że wyższa arystokracja nieustannie podkreślała ród,

urodzenie oraz kondycję prawną tak przekazywanej wolności. Jest to kwestia krwi.

Czy jest to jednak prawdą w odniesieniu do wszystkich szczebli tej arystokracji,

zwłaszcza jej najniższych warstw, do których należy większość milites? To trudniej stwier-

dzić i możemy tutaj przyłączyć się do tezy, której broni między innymi Georges Duby: szla-

chectwo miałoby pochodzić przede wszystkim od władzy sprawowanej nad ludźmi banu.

Gdyby tak było, objęłoby ono tych wszystkich, którzy wchodzą w posiadanie banu, przekaza-

nego prawowicie lub... przywłaszczonego bezprawnie. A zatem do szlachty mieliby należeć

kasztelani, a nawet rycerze, z chwilą objęcia części dawnej władzy publicznej, w ten sposób

“sprywatyzowanej".

Wreszcie, jak utrzymują niektórzy historycy, pomijając najświetniejsze rody wyższej

arystokracji, pojęcia szlachty nie sposób ściśle zdefiniować przed rokiem 1200. W XI i przez

znaczną część XII wieku szlachcicem miałby być ten, kto jest uznany za takiego wskutek

swego stylu życia, stosunków, bogactwa, władzy... a to niczego nie rozstrzyga, gdyż taki spo-

sób egzystencji widać wyraźnie wśród najwyżej postawionych rodów, lecz gdy schodzimy na

poziom drobnej arystokracji, stopniowo się on zaciera. Granicy dzielącej wówczas ludzi, któ-

rych ledwie ośmielano się nazywać “drobną szlachtą' (mediocres), od górnych warstw chłop-

stwa wyraźnie przestrzegano jeszcze w XI wieku, a nawet w następnym stuleciu. Od połowy

XII wieku jednak, na przykład w niektórych regionach północnej Francji, posiadanie wielkich

dóbr ziemskich dopuszczało do tej kategorii, która przedtem stała otworem tylko przed ludź-

mi w niej urodzonymi, piastującymi jakiś urząd publiczny lub zarządzającymi zamkiem. Roz-

bieżne wnioski najwybitniejszych mediewistów ostatecznie potwierdzają, że przed 1200 ro-

kiem szlachta jest na obraz... samego słowa nobilis. Występuje ono w stopniu wyższym i

najwyższym. Między szlachtą i nie-szlachtą nie nastąpiło jeszcze radykalne cięcie, co nie

oznacza, że takiego cięcia nie ma, tyle że dokonuje się ono stopniowo, jak zapadanie zmroku.

W zależności od urodzenia, prestiżu przodków, własnej rangi, renomy, bogactwa ziemi, po-

tężnych przyjaciół, licznych wojowników, człowiek jest uznawany za szlachetnego, mniej

szlachetnego lub w najwyższym stopniu szlachetnego.

4. Szlachta a rycerstwo

Gdzie tutaj usytuować milites, których już można nazywać rycerzami? Stopnie arysto-

kracji pozwalają wyróżnić kilka przypadków. Jeśli chodzi o członków wyższej arystokracji,

nie ma wątpliwości: są oni zresztą nazywani “nader szlachetnymi rycerzami' (nobilissimi mi-

lites)... nie tyle dlatego, że są rycerzami, ile że pochodzą ze świetnych i potężnych rodów oraz

ż

e walczą konno na czele swych oddziałów. W przypadku członków średniej arystokracji, ka-

sztelanów i ich największych wasali, stopniowej asymilacji ze “szlachtą' przez cały XI wiek

towarzyszyło - w przeciwnym kierunku - zjawisko stopniowego przechodzenia władzy pu-

blicznej na ich poziom. Określenie “szlachetni i potężni rycerze" wywodzi się nie stąd, że są

rycerzami, ale stąd, że są panami banu, tej cząstki władzy niegdyś królewskiej, potem hra-

biowskiej, a przez nich przejętej. Stanowią oni znaczną część rycerstwa książąt. Znaczną

część, ale nie całość, a być może i nie większość. W zamkach bowiem, w garnizonie, w naj-

bliższym otoczeniu kasztelanów, do którego należą zbrojni, eskorta, są jeszcze inni rycerze

(milites castri, gregarii, nutriti, satellites, rycerze z drużyny itd.), mający różną rangę: wasale

osiedleni, dysponujący dochodami wystarczającymi na ich wyposażenie; wasale gospodarzą-

cy na dobrach dziedzicznych, wymykający się jeszcze rosnącej dominacji więzów zależności,

ale również w trudnej do uchwycenia proporcji; dependenci w bardziej ścisłym znaczeniu -

ż

ywieni w zamkach synowie zrujnowanych rodziców, młodsi bracia, którzy nie mogli lub nie

chcieli opuścić świata i wejść w szeregi ludzi Kościoła, a których rozwinięta w XII wieku

zasada uprzywilejowania pierworodnych spycha do rangi dependentów, najemników albo

błędnych rycerzy. Należy tu jeszcze dodać zbrojne sługi, chociaż teksty narracyjne niewiele o

nich mówią. Widzimy ich wyraźnie poza granicami Francji: rycerze-wasale w Cesarstwie,

hiszpańskie rycerstwo plebejskie itd.

Przed 1200 rokiem istnieje więc różnica między szlachtą i rycerstwem, nawet jeśli w

wyższych warstwach te dwa pojęcia odnoszą się do tych samych osób i służą jedynie do opisu

dwóch odmiennych aspektów ich postaci: rodzinnych korzeni (narodzin, rodu) z jednej stro-

ny, a prawa noszenia broni z drugiej. Przed końcem XII wieku nie należy jednak rozciągać tej

tożsamości na wszystkich wojowników.

Rycerstwo kształtuje się więc w XI wieku w warstwach niższych od uznanej szlachty.

Stanowi ono kategorię społeczną, a raczej społeczno-zawodową, złożoną z tych wszystkich,

którzy nie słyną ani z przynależności do szlachetnego rodu, ani z bogatych posiadłości ziem-

skich, ani nie mają prawa banu pana feudalnego. Ich wspólną cechą jest jednak uzbrojenie

charakterystyczne dla rycerzy - uzbrojenie zresztą kosztowne, co oczywiście wyklucza bie-

daków... chyba że otrzymają takie wyposażenie. Wszyscy służą swemu seniorowi włócznią i

mieczem, konno, o ile zaś nie są uznawani za swoich przez chłopów, na których patrzą z gó-

ry, to nie są również przyjmowani wśród szlachetnie urodzonych, którzy ich zatrudniają.

5. Od rycerstwa do szlachectwa?

Rycerstwo jest jednak niekwestionowanym środkiem awansu społecznego. Dostęp do

szlachectwa nigdy w istocie nie był zupełnie zamknięty. Jedną z najlepszych dróg awansu

społecznego - o ile nie jedyną - było władanie orężem. Dzięki rzemiosłu wojennemu synowie

zamożnych chłopów lub skromnych rodów mieli szansę wyróżnić się w oczach pana feudal-

nego, któremu służyli, uzyskać od niego (albo zedrzeć ze swych podwładnych) dobra lub

ziemie; co więcej: poślubić osobę wyższej rangi niż oni sami, co pozwalało im wspiąć się

wyżej w świecie arystokracji. Poprzez rycerstwo paru wojowników niskiego pochodzenia

zdołało w ten sposób wślizgnąć się w świat szlachty. A przede wszystkim sprawić, że ich

dzieci, synowie matki szlachetniej urodzonej niż ojciec, należały do tej sfery. Awans pozo-

stawał jednak sprawą przypadku, a nie dokonywał się w sposób systematyczny. Dla tych

drobnych rycerzy kondycja rycerska miała charakter osobisty, wiązała się z wykonywaniem

zawodu i mogli ją stracić (co widać na przykład w paru opisach zwyczajów <coutumes>, ja-

kie zachowały się do naszych czasów), gdyby utracili zdolność prowadzenia walki konno, czy

to z powodu wieku lub choroby, czy też dlatego, że już nie posiadają uzbrojenia niezbędnego

w tym rzemiośle. Innymi słowy, o ile rycerstwo mogło prowadzić do szlachectwa, to go nie

przyznawało.

Niemniej jednak wspólny styl życia, władanie orężem i stosowanie siły, udział w wal-

kach, w turniejach, w grabieżach, w rozmaitych rozrywkach oddziałów stanowiących straż

niewątpliwie zbliżały wszystkich rycerzy do siebie, niezależnie od ich rangi. Było tak przede

wszystkim wtedy, gdy związki małżeńskie tworzyły powinowactwa, ściślej wiążące z arysto-

kracją ludzi, którzy przedtem sytuowali się na jej obrzeżach. Rycerstwo zbliżyło się wówczas

do szlachty i usiłowało się w nią wtopić. Różnorodność modeli poszczególnych regionów

wciąż jednak pozostaje znaczna. Proces fuzji nie odbywa się wszędzie w tym samym rytmie

ani w tym samym zakresie. Można wysunąć następujący pogląd: ten zlepek był zjawiskiem

tym wcześniejszym, im bardziej pojęcie władzy publicznej uległo osłabieniu. Na przykład w

regionie Macon gdzie bardzo wcześnie zaczęto podważać władzę hrabiów, w drugiej połowie

XI wieku fuzja ta wydaje się faktem dokonanym; w owym czasie wszyscy rycerze są już

“dziedzicami". Asymilacja nastąpiła nieco później w środkowej Francji i w Katalonii, a jesz-

cze później w Hiszpanii, w Normandii, w północnych regionach Francji. W aktualnych grani-

cach Belgii, w Holandii, w Niemczech fuzję tę można dostrzec dopiero w XIII czy XIV wie-

ku, a nawet później.

Te rozbieżne wnioski mogą dziwić. Wynikają one z paru czynników: z różnorodności

gatunkowej badanych źródeł, z cech szczególnych każdego regionu, odmiennej sytuacji poli-

tycznej, a także z różnorodności podejścia poszczególnych badaczy i mniej lub bardziej wy-

raźnych różnic w postrzeganiu przez nich pojęć szlachectwa i rycerstwa.

6. Od szlachectwa do rycerstwa

Pozostając przy ogólnych zarysach, można jednak stwierdzić około 1200 roku proces

zamykania się w sobie arystokracji, która usiłuje lepiej określić właściwe sobie cechy, obro-

nić swe przywileje, ukonstytuować się jako kategoria prawna i zamknąć się w swoim kręgu.

Wobec rosnącego zagrożenia ze strony mieszczaństwa, którego bogactwo i umiejętność po-

stępowania zjednują sobie książąt, arystokracja usztywnia się i broni, akcentując dwie cechy,

które ją wyróżniają lub uświetniają: urodzenie i władanie mieczem. Literatura wyraźnie to

pokazuje: od schyłku XII wieku surowo krytykuje książąt, którzy tak jak królowie Francji

otaczają się nie-szlachcicami, a zaniedbują rycerzy. W tym samym czasie szlachta zastrzega

dostęp do rycerstwa dla swych synów.

Pasowanie na rycerza staje się sposobem kontroli społecznej w rękach szlachty, która

ugruntowuje swoją odrębność i pozycję, zaczyna stanowić kastę prawną - w jej szeregach nie

ma już miejsca dla przybyszów. Zwyczaje uściślają, że syn miles nie pasowanego na rycerza

osiągnąwszy wiek dwudziestu pięciu lat popada w kategorię rustici. W 1186 roku cesarz Fry-

deryk Barbarossa wyklucza z rycerstwa synów księży lub chłopów; w 1231 roku “konstytucje

ogłoszone w Melfi" (Sycylia) umacniają te rozporządzenia. Można się w tym dopatrywać

zarówno zamknięcia rycerstwa, które od tej pory jest zastrzeżone dla synów szlacheckich, jak

i woli władzy cesarskiej, która chce poddać swej kontroli szlachtę, gdyż jedynie specjalne

zezwolenie władcy może uchylać te zakazy. Pasowanie na rycerza jawi się zatem jako sposób

selekcji odnoszący dwojaki skutek, z jednej strony w rękach szlachty, a z drugiej - władcy:

arystokracja zamyka dostęp do rycerstwa a więc wszelką możliwość osiągnięcia stanu szla-

checkiego - przed tymi wszystkimi, którzy nie mają rycerzy już wśród swych przodków (od

czterech pokoleń), ale z drugiej strony władza centralna, przede wszystkim tam, gdzie jest

mocna, zatwierdza ten sposób działania, jednocześnie zastrzegając sobie możność przyzna-

wania odstępstw od tej zasady i w ten sposób pozostając mistrzem ceremonii pasowania, któ-

re nadaje szlachectwo.

Czy można stwierdzić, że już teraz rycerstwo dotarło do szlachty? To raczej szlachta

przysposabia rycerstwo, przyłącza je do siebie oraz przypisuje sobie jego wartości i prestiż,

który tym samym zwiększa. Urodzenie stało się niezbędnym warunkiem przynależności do

rycerstwa i niektórzy historycy wyciągają z tego wniosek, jakoby szlachectwo było “zdolno-

ś

cią do zostania rycerzem". Należy raczej powiedzieć, że zastrzegło rycerstwo dla siebie, ono

zaś staje się najwyższym stopniem szlachectwa.

W XI i w XII wieku bynajmniej nie wszyscy rycerze byli szlachcicami; w XIII i w

XIV wieku powstaje sytuacja odwrotna: wszyscy rycerze są szlachcicami lub zostają uszlach-

ceni, lecz już nie wszyscy szlachcice są rycerzami. Pasowanie, coraz bardziej wystawne i

kosztowne, w istocie już nie jest dla szlachty koniecznością: zastrzega je ona tylko dla nie-

których spośród swych synów jako swoiste dodatkowe odznaczenie, ukazujące przystąpienie

do rycerstwa, którego wymiar honorowy przewyższa teraz wszystkie inne. Toteż w XIV wie-

ku widzimy, jak bardzo waleczni dowódcy, na przykład Du Guesclin, przez wiele lat walczą

jako rycerze na czele swych wojsk, nim zostaną “uczynieni rycerzami" w wieku trzydziestu

czterech lat. Przykład ten jest typowy, a nie odosobniony, i trafnie ujmuje nowy sens, jakiego

nabrało teraz rycerstwo. Rycerstwo szlachecką korporacją? Jest ono związane z systemem

wasalnym i z feudalizmem, z arystokracją i ze szlachtą, ale nigdy się całkowicie nie utożsami-

ło z żadną z tych kategorii. Od swego powstania do końca Średniowiecza rycerstwo przejawia

nie tyle cechy klasy społecznej czy kategorii prawnej, ile właściwości, jakie później napoty-

kamy w korporacjach. Można by je więc zdefiniować jako korporację elitarnych wojowników

walczących konno z bronią charakterystyczną dla tej zacnej profesji, zgodnie z jej kodeksem

deontologicznym. Rycerstwo ma swoich świętych patronów, świętych wojowników (oraz, co

dziwne, Najświętszą Maryję Pannę); ma swoich mistrzów, pracodawców rycerzy, ich senio-

rów; ma swój obrzęd przyjęcia, pasowanie, do którego jeszcze wrócimy. Ma swych nowicju-

szy giermków - a przynajmniej niektórych z nich. Praktykuje cnoty cechu rzemiosła wojenne-

go; początkowo otwarte, zamyka się u schyłku XII wieku, co znacznie później uczynią rów-

nież inne korporacje. W ten sposób chroni siebie z inicjatywy swych mistrzów, arystokracji i

szlachty, zastrzegającej wyłącznie dla swych synów wstęp do owej szlachetnej korporacji,

owego wyższego stanu rycerstwa, które tymczasem przybrało zabarwienie ideologiczne - do

czego niebawem wrócimy.

II. Rycerstwo, elitarna konnica

732 rok: Karol Młot odnosi zwycięstwo nad Arabami pod Poitiers. Zdanie to w swej lapidar-

nej formie stanowi prawdopodobnie jeden z klejnotów historii wydarzeń, niegdyś nauczanej

we francuskich szkołach podstawowych. Krytykowano ją, ale miała ona przynajmniej tę zale-

tę, że dostarczała punktów odniesienia, sprawdzonych i znaczących wytycznych. Tu widzimy

właśnie jeden z tych punktów odniesienia: po raz pierwszy w tak jednoznaczny sposób wielki

najazd muzułmańskiej konnicy rozbił się o zaciekły opór frankijskiej piechoty pod dowódz-

twem majordoma Karola Młota. Operacje wojskowe dla odzyskania południa Francji, jakie

prowadzono po Poitiers, pozostawiły w zbiorowej pamięci trwałe wspomnienia, tkwiące u

ź

ródeł wielu pieśni rycerskich [chansons de geste; gesta - czyny] sławiących Wilhelma z Sep-

tymami, hrabiego Tuluzy, Wilhelma z epopei, głównego bohatera cyklu noszącego jego imię,

stanowiącego wraz z Rolandem wzór średniowiecznego rycerza. Wojownik przeobraził się w

rycerza. Metamorfoza ta, dokonana między epoką wydarzeń (VIII wiek) i epoką redakcji

dzieł, które trzysta pięćdziesiąt lat później czerpały inspirację z owych wydarzeń, trafnie ilu-

struje rewolucję militarną znamienną dla tego okresu: rozwój ciężkiej konnicy. Proces ten

rozpoczyna się za panowania Karolingów.

1. Karolińska konnica

Operacje wojskowe prowadzone przez władców karolińskich polegały przede wszystkim na

zajmowaniu miast, obleganiu twierdz, budowie fortyfikacji. Historycy zgodnie jednak twier-

dzą, że u podstaw militarnych sukcesów Karola Wielkiego legły dwa czynniki: liczba jego

wojowników i wartość jego ciężkiej konnicy.

Liczebność wojowników trudno oszacować. Rekrutacja opierała się na prawie, jakie miał

władca do powoływania pod broń wszystkich wolnych mężczyzn, swych poddanych, bez

określania czasu trwania służby. śołnierze musieli zapewnić sobie wyposażenie na własny

koszt. W rzeczywistości, zważywszy na obszar Cesarstwa, obowiązku tego nie dało się egze-

kwować. W wypadkach skrajnego zagrożenia wprowadzano go tylko po to, by lokalnie zor-

ganizować obronę. Wojska zwoływane niemal każdego roku w celu odbycia dalekich kampa-

nii opierały się przede wszystkim na systemie wasalnym: hrabiowie, opaci i biskupi, osiedleni

wasale korony mieli dostarczyć na królewski ost [wyprawę wojenną] należycie wy-

posażonych wojowników, w liczbie proporcjonalnej do wielkości beneficjów terytorialnych,

jakie otrzymali. Historycy nie są całkowicie zgodni co do tej liczby, którą jedni szacują na

mniej niż 5000, inni zaś na mniej więcej 50 000. Nieścisłość tych szacunków nie powinna

dziwić; w odniesieniu do Średniowiecza tak wyglądają dane. Historyka to irytuje, lecz musi

do tego przywyknąć.

Do armii wasali królewskich, których obowiązki militarne są ściśle określone, docho-

dzą kontyngenty ludzi wolnych, od 806 roku rekrutowanych według zasady: jeden zbrojny na

cztery posiadłości wiejskie (czyli około 15 ha). Do tego trzeba dodać jeszcze jeźdźców ochot-

ników, których pociąga przygoda lub perspektywy łupu - zawodowych wojowników Oczywi-

ś

cie lwią część kontyngentu stanowią piechurzy Konnica to niewiele ponad jedna dziesiąta

całości. Odgrywa jednak ważną rolę, nawet jeśli jeźdźcy częściej toczą walki pieszo niż kon-

no: jest w istocie lepiej uzbrojona i... bardziej wypoczęta niż piechurzy Lekka konnica to w

gruncie rzeczy tylko piechota z transportem. Ciężka konnica także w znacznej mierze jest

taką piechotą, lecz już dysponuje uzbrojeniem charakterystycznym dla rycerza: długa włócz-

nia z zaczepem, okrągła lub owalna tarcza, długi miecz obosieczny, drugi, krótszy miecz z

jednym ostrzem, a przede wszystkim broń obronna, zapewniająca dość pewną ochronę: bro-

igne, czyli kolczuga. Ph. Contamine szacuje całość ciężkiego wyposażenia na prawie 50 soli-

dów, a więc równowartość trzech lub czterech lat pracy zwykłego robotnika w tych czasach.

Jak walczyła ta ciężka konnica? Historycy (L. White) jeszcze niedawno wyolbrzymiali fakt

pojawienia się strzemienia, które miało jakoby zrewolucjonizować technikę prowadzenia

walki i umożliwić powstanie feudalnego rycerstwa; strzemię musiało jednak być już znane i

rozpowszechnione w VIII wieku, nie powodując mimo to zasadniczych zmian w metodach

walki. Większość starć odbywa się pieszo, nawet jeśli dysponujemy wskazówkami, że istniały

walki na włócznie, pozorowane walki konne, które wydają się zapowiedzią późniejszych tur-

niejów. Zwłaszcza włócznia nadal jest wykorzystywana jako broń kolna, a także jako broń

miotana, jak oszczep. Rewolucja w dziedzinie taktyki dopiero nastąpi.

2. Epoka postkarolińska

Niepokoje dynastyczne, jakie pojawiły się po śmierci Ludwika Pobożnego (840) były

potwierdzeniem zerwania jedności Cesarstwa i rozdrobnienia terytorialnego. Powstają wów-

czas księstwa i uzysku ją niemal całkowitą autonomię; przywłaszczają sobie dawne prawa

królewskie.

Najazdy Duńczyków pogłębiły jeszcze poczucie braku bezpieczeństwa, spowodowane już

starciami zbrojnymi między wielmożami spierającymi się o władzę. Źródła monastyczne z

pewnością wyolbrzymiły spustoszenia dokonane przez tych ludzi Północy (stąd wzięło się

słowo Normand), gdyż chętnie napadali oni na klasztory, by je grabić. Prawem reakcji niektó-

rzy historycy z kolei przesadnie zminimalizowali te straty, posuwając się nawet do przypisy-

wania im niekiedy pozytywnej roli w gospodarce: najeźdźcy mieli jakoby na nowo puścić w

obieg zgromadzone w klasztorach bogactwa. Trzeba jednak uznać, że siali oni trwogę. Dowo-

dzi tego liturgia (msze przeciwko Duńczykom, poganom itd.), a także obrabowane i spusto-

szone klasztory, a tym bardziej bezradność władz, zmuszonych do płacenia haraczu, by opła-

cić odjazd normandzkich band. W 911 roku Karol Prostak został nawet zmuszony odstąpić im

znaczną część Neustrii, zmienionej na księstwo Normandii. Konsekwencje tego poczucia nie-

pewności - uzasadnionego czy subiektywnego - nie są bez znaczenia dla omawianej tu kwe-

stii. Nie ulega wątpliwości, że przyspieszyły one rozpoczęty już proces rozdrobnienia teryto-

rialnego i wzmocnienia władzy miejscowych wielmożów, gdyż tylko oni byli w stanie za-

pewnić ludności w miarę skuteczną obronę. Teraz już wojny mają charakter nie tylko “naro-

dowy", a ściślej biorąc królewski; na początku X wieku angażują one książęta i hrabiów, nie-

co później kasztela nów, a nawet zwykłych rycerzy.

Poczucie zagrożenia w feudalizmie teraz już nie wynika z najazdów normandzkich, które sta-

ły się rzadkością od czasu odstąpienia Normandii; ani z najazdów Madziarów, od kiedy nie-

miecki władca Otton Wielki na czele ciężkiej konnicy rozpędził na Lechowym Polu koło Au-

gsburga (955) madziarskich jeźdźców, nie mających żadnej broni obronnej; ani z wypadów

Saracenów, których ostatni bastion, La Garde Freinet, padł w 972 roku. Teraz zagrożenie po-

chodzi z sąsiednich kasztelanii. Istotnie, od końca X wieku tam, gdzie władza centralna naj-

wcześniej osłabła, kasztelani mają dowództwo nad wojskiem, połączone z komendą nad zam-

kami.

Zamki powstają wówczas bardzo licznie. Niekiedy odgrywają rolę strategiczną, lecz

przede wszystkim służą jako schronienie dla wojowników, którzy mieszkają w nich jak w

garnizonie, co pozwala im nadzorować, kontrolować, dominować i wyzyskiwać okoliczną

ludność; służą także jako baza wypadowa dla zbrojnych ekspedycji rycerzy na terytoria są-

siednich kasztelanii. Jest to prawdą w odniesieniu do zamków “legalnych", wybudowanych

przez hrabiów, prawowitych posiadaczy władzy publicznej, i powierzonych pieczy ich zau-

fanych, ich wasalów; odnosi się to jednak również, i to być może w jeszcze większym stop-

niu, do zamków zwanych niegdyś “bastardzimi" (powstałych bez zezwolenia hrabiów), któ-

rych liczbę i wpływ prawdopodobnie wyolbrzymiono. Jakkolwiek było, XI wiek jest z pew-

nością stuleciem zamków. W X wieku istniało ich niewiele. Około 1050 roku jest już ich du-

ż

o, a około 1100 jeszcze więcej. W ciągu stu lat ich liczba, zależnie od regionu, wzrosła trzy-

krotnie, pięciokrotnie, a niekiedy dziesięciokrotnie i więcej. Rozkwit ten nie zanikł i później -

trwał przez całe Średniowiecze. W XI wieku jednak przejawiał się w sposób najbardziej ży-

wotny. Właśnie wtedy następuje prawdziwa “rewolucja zamkowa".

W większości zamki te są na razie tylko obwarowaniami z drewna i ziemi, zbudowa-

nymi na naturalnym wzniesieniu mającym znaczenie strategiczne albo, jeszcze częściej, na

sztucznym pagórku, nasypie. Te ostatnie, niedawno wydobyte na światło dzienne przez ar-

cheologię, składały się z drewnianej wieży postawionej na sztucznym nasypie, okolonym fo-

sami i palisadami. Kamienna wieża, która stanie się donżonem, pojawia się na początku XI

wieku lub nieco wcześniej, ale jest jeszcze rzadkością. Zamek z kamienia rozpowszechnia się

dopiero w następnym stuleciu. Trudne do zdobycia lub zniszczenia - głównym atutem oblega-

jących był pożar - zamki wraz z milites były podstawą potęgi panów. Widać to wyraźnie po

zaciekłości, z jaką kontrolowali je książęta i królowie podczas zamieszek. Tak było w przy-

padku młodego diuka Wilhelma z Normandii w pierwszym okresie jego panowania czy też

króla Francji Ludwika VI na początku XII wieku.

3. Narodziny rycerstwa

Innym czynnikiem stanowiącym o potędze, związanym ściśle z pierwszym, są ludzie,

wojownicy, a zwłaszcza ciężka konnica, składająca się ze sług domowych uzbrojonych przez

panów oraz z ich wasali, osiedlonych lub najmowanych. Piechurzy (pedites) najprawdopo-

dobniej odgrywają w konfliktach rolę mniej drugorzędną, niż to utrzymują teksty, wysławia-

jące wyczyny dowódców na czele konnicy. Nie można jednak zanegować faktu, iż od połowy

XI wieku, zarówno w walkach, jak w sposobie myślenia, faktyczną przewagę miała ciężka

konnica.

Uzbrojenie rycerza jest dobrze znane. Ulega pewnym zmianom, gdy w XI wieku walka na

koniu przechodzi prawdziwą rewolucję. Dla zobrazowania tego faktu dysponujemy zupełnie

wyjątkowym dokumentem: gobelinem z Bayeux, wykonanym około 1086 roku z inicjatywy

biskupa-wojownika Odona z Bayeux, przyrodniego brata Wilhelma Zdobywcy. Ten istny

ś

redniowieczny komiks w obrazach opatrzonych bardzo krótkim komentarzem pisanym opo-

wiada o podboju Anglii, a przede wszystkim o rozstrzygającej bitwie pod Hastings w 1066

roku. Niestety, nie zostało tu przedstawione starcie między rycerzami, gdyż w tej epoce Sasi

staczali walki jeszcze przede wszystkim pieszo, uzbrojeni w łuki, oszczepy, miecze i duńskie

topory. Niemniej jednak uzbrojenie normandzkich rycerzy i ich metody walki zostały tam

opisane z niezwykłą precyzją.

Przedstawione tu uzbrojenie charakteryzuje odtąd rycerza. Kolczuga, druciana koszul-

ka sięgająca kolan, rozcięta z przodu i z tyłu, by można było dosiadać konia; kask z osłoną

nosa, o lekko spiczastym kształcie, który stopniowo będzie się przekształcać w bardziej za-

mknięty hełm, zaokrąglony, a później bardziej płaski na szczycie; puklerz lub tarcza, wąska i

długa, spiczasta u podstawy, jest trzymana na lewym ramieniu lub zwisa u szyi wojownika,

gdy jedzie on na koniu. Osłania głównie lewy bok rycerza; miecz jest tutaj krótszy niż w po-

przedniej epoce. Później wrócimy do włóczni, której zastosowanie radykalnie się zmienia.

Nie należy lekceważyć roli łuczników. Ogólnie rzecz biorąc, broń wystrzeliwana lub

miotana wydaje się tutaj najczęściej występować, ze wspomnianych już powodów: Sasi wal-

czą pieszo. Z punktu widzenia naszych rozważań główna wartość tego dokumentu polega na

tym, że przedstawia on równolegle trzy możliwe zastosowania włóczni przez rycerza: 1) jako

oszczepu, i to najczęstszy tutaj przypadek; 2) jako piki, którą rycerz włada pionowo, z góry

do dołu, trzymając zgięte ramię, rzadziej z dołu do góry, a czasem zadając cios wprost, wy-

rzucając ramię przed siebie; 3) jako broni natarcia frontalnego.

Nowa metoda walki pojawiła się prawdopodobnie na krótko przed opisaną tutaj bitwą. Stała

się możliwa dzięki rozpowszechnieniu się strzemion (VIII wiek), głębokiego i rozłożystego

siodła (X wiek), które przekształci się w siodło z podniesionymi łękami, zwane “siodłem kł-

ującym', dzięki rozwojowi hodowli bardziej krzepkich koni, a przede wszystkim dzięki pew-

nej nowatorskiej idei. Idea ta polega na tym, by nie powierzać już samemu ramieniu jeźdźca

siły ciosu piką, jak w dwóch poprzednich rodzajach zastosowania, w których walka na koniu

jest zwykłą odmianą walki pieszych. Prędkość konia nie była tutaj przydatna, a nawet mogła

się okazać zgubna; ponadto cios był skuteczny dopiero w bitewnej ciżbie, niemal w starciu

wręcz. Przeciwnie, nowa metoda łączy całość koń-jeździec-nieruchoma włócznia, i zmienia

prędkość konia w siłę uderzenia. Aby to osiągnąć, rycerz już nie rzuca oszczepem ani nie ma-

newruje włócznią, chcąc zadać cios. Trzymają nieruchomo pod pachą, w stałej pozycji po-

ziomej, aż do chwili natarcia. Celem jego ataku jest przeszycie na wylot, a przynajmniej zrzu-

cenie przeciwnika z siodła.

Wtedy to konnica zmienia się w rycerstwo, gdyż walka na koniu nabiera znamiennych

dla siebie cech, swych ostatecznych rysów. Rycerze, ciężko uzbrojeni, by w miarę możności

stawić opór takiej sile uderzenia, przypuszczają teraz szybkie szarże, skupieni w zwartych

oddziałach (conrois), mających odepchnąć przeciwnika, przerwać jego linie, wedrzeć się w

nie, wzniecając w ten sposób panikę w szeregach wroga, którego łatwo wtedy doścignąć i

pokonać. Zwartość i solidarność rycerzy zapewnia szarży niemal niezwyciężoność, wzmoc-

nione jeszcze przez rosnącą jakość ich uzbrojenia obronnego.

Aby unaocznić to, co nowa metoda wniosła do taktyki wojennej, być może należy ją

porównać do rewolucji, jaką w XX wieku spowodowało pojawienie się na polach walk dywi-

zji pancernych.

Konnica doborowa. Oczywiście, nie wszyscy jeźdźcy przeobrażają się w rycerzy. Można są-

dzić, że ich względna liczba zmalała, a nowa metoda przyczyniła się w ten sposób do wy-

kształcenia elitarnej konnicy, w której rozpoznajemy rycerstwo w jego aspekcie zarówno spo-

łecznym, jak militarnym.

Jest to konnica doborowa, gdyż nowa metoda nie znosi improwizacji. Potrzeba wy-

trwałego treningu, by być skutecznym i trafić w cel, samemu nie będąc trafionym przez ostrze

przeciwnika. Do tego treningu służy manekin ćwiczebny do atakowania z galopu: rycerze

odbywają ćwiczenia szarżując na niego lub tarczę umieszczoną na drewnianym stojaku, pod-

czas walk na włócznie i turniejów. Jeszcze do tego wrócimy. Na ra zie warto podkreślić, że

chodzi teraz o bardzo szczególny trening i od tej pory nie można już używać wymiennie sło-

wa “rycerz" i “wojownik". Rycerstwo stało się najważniejszym rodzajem wojska, we wszyst-

kich znaczeniach tego przymiotnika. Mężczyźni przeznaczeni do rzemiosła rycerskiego są

więc dobierani według określonych kryteriów. Wychowuje się ich i kształci w tej perspekty-

wie. Najpierw, w bardzo młodym wieku, uczą się doglądania koni, czyszczenia broni, dosia-

dania konia itd. Potem służą jako giermkowie. Łacińskie słowo scutifer (a jeszcze bardziej

armiger) odnosiło się pierwotnie do żołnierza noszącego lekką broń. Później zaczęło oznaczać

sługę, dbającego o rycerza, u którego służy, nosi jego broń i tarczę, prowadzi jego konie,

ugniata jego kolczugę, by była bardziej giętka - krótko mówiąc - sprawuje swego rodzaju pie-

czę nad swym panem. Młodzi szlachcice, późniejsi rycerze, w ten sposób terminują przemie-

szani z innymi giermkami, skromniejszego pochodzenia, którzy z pewnością nigdy nie zosta-

ną rycerzami i całe życie spędzą pełniąc tę podrzędną funkcję. Od XII wieku każdy rycerz ma

do dyspozycji dwóch lub kilku giermków i wyraźnie widać, że licz ba rycerzy nie podwaja się

z pokolenia na pokolenie.

Jest to konnica elitarna, również dlatego, że pełne wyposażenie jest ciężkie i kosztow-

ne. Ciężkie? nie aż tak, jak często uważano, przynajmniej w odniesieniu do XI i XII wieku:

waga kolczugi, obciążającej ramiona, nie przekraczała 10 - 12 kg, miecz - 2 kg, a hełm ważył

nieco ponad kilogram. Niezbędna jednakże była do tego siła fizyczna, by przy takim wy-

posażeniu (będąc pasowanym) manewrować długą włócznią i mieczem. W powieściach i pie-

ś

niach rycerskich pasowano piętnastolatków: chciano w ten sposób podkreślić przedwczesną

dojrzałość bohatera, jego nadzwyczajną siłę. W rzeczywistości wydaje się, że powszechnie

pasowano starszych, osiemnasto - dwdwudziestolatków. Znani są natomiast rycerze, którzy

wciąż brali udział w walkach w wieku uważanym przez nas za bardzo podeszły do tego ro-

dzaju zajęć: Wilhelm le Marechal w 1217 roku miał z pewnością powyżej sześćdziesiątki.

Ekwipunek był kosztowny. śelazo należało do rzadkości, a tym bardziej wysokiej jakości

kolczuga, która się nie rozdzierała, mocne i ostre miecze, a przede wszystkim wierzchowce

zaprawione do wojaczki, których nie przerażały ani krzyki, ani szczęk oręża. Każdy rycerz

musiał posiadać kilka koni i, jak widzieliśmy, utrzymywać paru giermków.

Kim jest rycerz? Nie może nim być każdy chętny. Niezależnie jednak od jakiejkolwiek kon-

troli społecznej sytuacja ekonomiczna, jakiej wymagało rycerstwo, zastrzega je dla ludzi dys-

ponujących znacznymi środkami i wolnym czasem na ćwiczenia... lub dla tych, których

oczywiste warunki fizyczne rekrutują do służby wielmożom. Jak mówiliśmy, w XI i w XII

wieku rycerze wywodzą się z rodów wielmożów lub ich wasali czy też ich zbrojnych do-

mowników. Są wśród nich także profesjonaliści - najemnicy, będący na żołdzie, rekrutowani

niezależnie od jakichkolwiek zobowiązań wasalnych.

W XII wieku najemników było nawet coraz więcej; władcy usiłują odzyskać swą wła-

dzę i czasem odnoszą się nieufnie do szlachty i jakości służby w królewskim wojsku (ost).

Aby podbić Anglię w 1066 roku, Wilhelm Zdobywca wezwał nie tylko swych wasali, lecz

także rycerzy przybyłych z różnych regionów, których wynagradzał pieniędzmi i zdobytymi

ziemiami. Idąc w jego ślady, Plantageneci często korzystali z usług płatnych rycerzy, najem-

ników, w swej walce z królem z dynastii Kapetyngów. Jan bez Ziemi, atakując Normandię

odbitą na krótko przedtem przez Filipa Augusta, dysponował ośmiuset rycerzami z tytułu feu-

dalnego ost, a także płatnymi rycerzami, sierżantami (czyli wojownikami, którzy nie byli ry-

cerzami) i łucznikami. Filip August go naśladował, i w jego wojskach widać rzeczywisty

wzrost udziału najemników. Rycerze otrzymują tam żołd w wysokości 5 - 10 solidów dzien-

nie, konni strażnicy 5 solidów, konni kusznicy 4 - 5 solidów, piesi 1 - 2 solidy itd. Pochodze-

nie społeczne tych konnych sierżantów pozostaje jeszcze przedmiotem dyskusji, gdyż niektó-

rzy dopatrują się w nich synów drobnej szlachty, inni - wojowników wywodzących się z ludu,

mieszczan, których nikt nie pomyli ze szlachtą. Rosnący udział tych opłacanych wojowników

wymagał środków finansowych: znaleziono je w wykupie świadczeń feudalnych, ecuage,

które rozpowszechniło się w drugiej połowie XII wieku, najpierw w Anglii, a potem we Fran-

cji i w Niemczech. Równolegle, królowie Francji coraz bardziej się opierali, zwłaszcza w XIII

wieku, na ośrodkach miejskich, będących twierdzami i dysponujących od czasu wprowadze-

nia gmin (communes) własną organizacją wojskową. Są to nowe siły militarne, które wymy-

kają się rycerstwu i stają się dla niego konkurencją.

4. Ewolucja uzbrojenia

U schyłku XII wieku rozpoczyna się ciągły proces doskonalenia technicznego i tech-

nologicznego. Znacznie ulepszono ochronę rycerza siedzącego na koniu. Po pierwsze, starano

się lepiej zabezpieczać dłonie, stopy, szyję (wykonane z kółek kolczugi, rękawice z jednym

palcem i nogawice, “czepiec z kółek", dolna część hełmu). W XIII kask zmienia się w za-

mknięty hełm opierający się na ramionach, mający tylko jeden lub dwa otwory na oczy. W

XIV jest to szyszak z wizjerem o bardziej skomplikowanym kształcie. Niektóre hełmy uży-

wane podczas turniejów są przeładowane ozdobami, o czym świadczy, nie bez popadania w

przesadę - ikonografia poświęcona turniejom na iluminowanych stronicach manuskryptów,

przede wszystkim epopei. Od schyłku XII wieku, a być może i wcześniej, także i konie mają

zapewnioną ochronę, jeśli wierzyć paru opowieściom opisującym konie pokryte żelazem.

“Osłony" te, wytwarzane z tego samego materiału co kolczugi rycerzy, rozpowszechniły się w

wieku XIII.

Kolczuga od X do XIV wieku (a nawet dłużej, gdyż jest wytwarzana nawet współcześnie w

niektórych regionach Azji czy Bliskiego Wschodu) zapewnia rycerzowi najlepszą ochronę.

Stopniowe jej ulepszanie pozwala wreszcie zrezygnować z tarczy, która stała się bezużytecz-

na. W wiekach XI - XIII składa się ona z względnie giętkiego odzienia, sięgającego kolan,

zrobionego z kółek, drobnych, przeplatających się ogniw z żelaznego drutu, wchodzących

jedne w drugie i ciasno związanych. Być może tu i ówdzie zachował się pancerz z nie-

wielkich płytek metalu naszytych na skórzaną tunikę jak łuski, zwany brogne. Wydaje się

jednak, że większość historyków widzi w brogne i haubert jedną i tę samą część zbroi

ochronnej. Kolczuga zapewnia skuteczną ochronę tylko przed ciosami zadawanymi (mie-

czem) i najsłabszymi pociskami (oszczepy, strzały z tradycyjnych łuków). Natomiast silne

ciosy na odlew dziurawią ją i rozpruwają, a bełty z kuszy, znanej od początku XI wieku, bez

trudu ją przebijają. Dlatego kusza, wywodząca się z Włoch i stanowiąca specjalność genueń-

czyków, została wzgardzona przez rycerstwo. Władze kościelne potępiły jej stosowanie

(przynajmniej między chrześcijanami) w paru deklaracjach soborowych od 1139 roku (sobór

laterański II). Bez większego powodzenia. Jednakże powolność strzelania z kuszy (dwa strza-

ły na minutę) sprawiała, że broń ta była bardziej skuteczna podczas oblężenia niż na polu bi-

twy. Inaczej było z wielkim, wzmocnionym łukiem z południowej Walii; można było z niego

wystrzelić długie i mocne strzały pięć czy sześć razy szybciej. Legło to u podstaw nowych

ulepszeń taktycznych i technologicznych.

W kierunku zbroi płytowej. Kolczuga zapewnia wzmocnioną ochronę dzięki płytkom z meta-

lu lub z wygotowanej skóry umieszczonym w miejscach najbardziej narażonych na ciosy: na

piersi, łokciach, kolanach. Te ulepszenia z początku XIII stulecia pozostają jeszcze ograni-

czone z powodu zbyt małego postępu metalurgii. Zapewniają jednak większą ochronę rycerza

przed strzałami i ciosami piki, umożliwiają więc wykorzystanie szarży przeciw piechurom.

Ostateczna przemiana dokonuje się w XIV wieku dzięki rozpowszechnieniu się zbroi płyto-

wej, złożonej ze sztywnych, połączonych ze sobą elementów, która stopniowo zajmuje miej-

sce zbroi z kółek kolczugi, by sto lat później całkowicie ją wy przeć. Ochrona osiąga maksy-

malną skuteczność wraz z płytową (“białą") zbroją, która zaznacza kres ewolucji w kierunku

jednolitej, sztywnej zbroi, z dodatkowym zabezpieczeniem na zgięciach.

Jednakże klęska francuskiego rycerstwa w 1302 roku w Courtrai wyraźnie ukazuje

ograniczenia szarży, gdy wpada ona na oddział piechurów - zdeterminowanych, wyposażo-

nych we włócznie i piki, nie zdziesiątkowanych ani nie rozproszonych wcześniej dostatecznie

przez łuczników czy kuszników. Poległo tam ponad tysiąc francuskich rycerzy, zadźganych

pikami Flamandów albo wysadzonych przez nich z siodła i dobitych sztyletami.

5. Ewolucja taktyki

Epizod ten, co prawda bardzo wczesny, obrazuje atuty i słabości rycerstwa. Ujawnią

się one jeszcze wyraźniej podczas wojny stuletniej. Bitwy pod Crecy (1345) i pod Poitiers

(1354) istotnie ukazują ograniczenia potęgi rycerstwa francuskiego, nieco zastygłego w

swych zasadach, a zabiegającego przede wszystkim o popisy zręczności przez impetyczne i

ź

le przygotowane szarże.

Tendencja ta nie jest niczym nowym. Widać ją już podczas wypraw krzyżowych, kie-

dy ludzie z Zachodu nauczyli się, że rzadko kiedy można wygrać bitwę wyłącznie dzięki

szarży; piechota i łucznicy muszą szarżę przygotować i utworzyć dla kawalerii szaniec

obronny. Wielki mistrz templariuszy, Gerard de Ridefort, przepojony ideałami nadrzędności

rycerstwa, nie docenił tej taktyki, przypisując zbyt wielkie znaczenie rycerzom, a lekceważąc

piechotę i łuczników. Wynikło z tego kilka klęsk, dopełnionych rzezią pod Hattin (1118).

Podczas pierwszej wyprawy Ludwika IX Świętego w 1250 roku także i Robert d'Art-

ois rzucił się w jedną z tych nieprzemyślanych szarż, które doprowadziły jego rycerzy w samo

serce miasta Al-mansury, gdzie się rozproszyli, by grabić dobytek wroga, i zostali wyrżnięci

w walkach ulicznych, w których rycerstwo już nie miało przewagi. Jak się wydaje, pod Crecy

znowu zapomniano o tych złowieszczych przykładach. Podczas gdy król Anglii Edward III

rozstawia swych łuczników i rozkazuje swym rycerzom osłaniać natarcie piechurów, rycer-

stwo francuskie, niecierpliwe walki pomimo znużenia długą drogą, bez żenady spycha na bok

genueńskich łuczników, ledwie zaczęli strzelać, i rusza na zwarty szyk Anglików, wśród któ-

rych łucznicy walijscy dokonują cudów. Kolejne ponawiane szarże nie odnoszą większego

skutku; prowadzi to do klęski, Pod Poitiers powtarza się ten sam scenariusz: konie jeszcze

gorzej niż ludzie wytrzymują strzały z wielkich łuków walijskich. Francuscy rycerze zgadzają

się walczyć pieszo, nie udaje im się jed nak uniknąć klęski. W 1415 roku pod Azincourt fran-

cuscy rycerze tak bardzo się boją angielskich łuczników, że pod białe zbroje założyli koszulki

z kółek kolczugi, nowe pancerze ze sztywnych, połączonych ze sobą elementów, zasłaniające

pierś, głowę, ramiona. Ta podwójna, pełna skorupa z wypolerowanej stali sprawia, że tarcza

okazuje się bezużyteczna, i znacznie powiększa bezpieczeństwo rycerza kosztem jego możli-

wości poruszania. W tej samej epoce pojawia się jeszcze inna nowość: unieruchomienie pan-

cerza, pozwalające zharmonizować z pancerzem długą włócznię trzymaną w stałej pozycji, co

odciąża ramię wojownika. Bardziej niż kiedykolwiek włócznia, rycerz i koń stanowią jedną

ż

elazną masę, mającą wedrzeć się w linie nieprzyjaciela. Jednakże pod Azincourt szarża fran-

cuskich rycerzy nie zdołała rozpędzić piechurów wroga. Wręcz przeciwnie, to piechurzy rzu-

cili się na rycerzy, skrępowanych w swej zbroi i poruszających się wolniej z powodu przemę-

czenia koni.

6. Przestarzałe rycerstwo?

Czy to znaczy, że rycerstwo stało się przestarzałe? Niekiedy tak utrzymywano. Jed-

nakże w ciągu całego Średniowiecza nigdy nie odniesiono żadnego zwycięstwa bez czynnego

udziału rycerstwa. Zarówno pod Crecy, jak pod Poitiers czy Azincourt zawiniło raczej jego

niewłaściwe wykorzystanie, brak dyscypliny i uporczywa chęć samodzielnego decydowania o

losach bitwy. Zarozumiałość? Klasowa pogarda? W każdym razie postawa rycerstwa od-

zwierciedla pychę płynącą z nieodwracalnej przynależności do społecznej i wojskowej elity.

Inni uczestnicy wojny, na długo przed Azincourt, bardzo już jednak zaważyli na losie

działań wojennych. Warto podkreślić raz jeszcze rolę twierdz, oblężeń, podczas których ryce-

rze z obu obozów nie odgrywali wiodącej roli; mieli tak mało sposobności, by się dowarto-

ś

ciować, że zazwyczaj wzajemnie się wyzywali na walkę, dla zabicia czasu urządzali starcia,

pojedynki na włócznie, turnieje, prawdziwe walki, lecz uhonorowane zgodnie z kodeksem

ż

ołnierskim. Podczas oblężeń, a niebawem, jak widzieliśmy, także i na równinie, coraz więk-

szą rolę odgrywają inni wojownicy Na początku XIII wieku przeczuwa to Guiot z Provins;

jest zgorszony, widząc, że rycerze nie są już otoczeni należnymi im honorami i że kusznicy i

inni obsługujący machiny wojenne będą się wkrótce cieszyli większym szacunkiem!

Rycerze zachowują jeszcze pierwsze miejsce, zwłaszcza w umysłach ukształtowanych przez

niesłychany prestiż, jaki im przypisują wyczyny rycerskich herosów - rzeczywistych i fikcyj-

nych. Przewaga rycerstwa zostaje jednak nadwątlona na polu bitwy przez ewolucję taktyk i

technik prowadzenia wojny. Proces ten, który już się powszechnie rozpoczął w XIV, wzmaga

się w dru giej połowie XV wieku. Widać wówczas przypływ, zainteresowania piechotą, jazdą

lekką, łucznikami na koniach, oddziałami wyspecjalizowanymi - jak lancknechci - a nieba-

wem kanonierami, gdy doskonali się artyleria, która pojawiła się u schyłku XIV wieku i wy-

korzystywana jest głównie podczas oblężeń; jej skuteczność jest dyskusyjna.

Artyleria doskonali się w XV wieku. Pozwala skrócić czas oblężenia i atak zyskuje

przewagę nad obroną, co z kolei prowadzi do wykorzystania dział obronnych. Na polach bi-

twy rycerstwo napotyka artylerię, na przykład pod Crecy, gdzie, jak się wydaje, oddano kilka

wystrzałów. W tej epoce znane są przenośne “kanony", rusznice zaś pojawiają się na począt-

ku następnego stulecia, co nie powoduje jakiegoś szczególnego potępienia ze strony Kościoła

ani szlachty. Dopiero w XVI wieku rusznica, a później pistolet, zastępują na polu walki

włócznię, broń charakterystyczną dla rycerstwa, dominującą działania wojenne w Średnio-

wieczu.

Między XIII i XV wiekiem w armiach nastąpiły jednak głębokie przemiany. Do feu-

dalnego ost, którego duszą było rycerstwo, doszły, jak widzieliśmy, inne jednostki wojskowe:

ż

ołnierze najemni w XII i XIII wieku, wielkie wojska w XIV wieku, skupiające pod wspól-

nym dowódcą korpusy ochotnicze, na przykład stowarzyszenie zawodowych wojowników;

włoskie condottieri w XV wieku itd. Wszędzie rozpowszechnia się wykorzystywanie żołnie-

rzy zaciężnych, co bynajmniej nie oznacza, jakoby szlachta została odsunięta: wciąż dostarcza

ona przeważającej większości jeźdźców. Ewolucja ta wyraża jednak wolę władców i książąt,

chcących bezpośrednio kierować godnymi zaufania siłami militarnymi. Odpowiedzią na to

samo dążenie jest ustanowienie stałego wojska za Karola V Pozwala to ponadto zatrudnić i

trwale “udomowić' na rzecz królestwa szlachtę, której głównym zajęciem zawsze była wo-

jaczka.

III. Wojna i turnieje

Wojna to żywioł rycerzy, którzy ćwiczą walki na turniejach, początkowo bardzo przy-

pominających bitwy, nim nabrały właściwego sobie charakteru. Należy określić, czym była

wojna w Średniowieczu, by móc dokładniej ocenić udział, jaki mieli w niej rycerze, i niebez-

pieczeństwa, na jakie byli narażeni.

1. Wojna i bitwa

W Europie Zachodniej działania wojenne polegały przede wszystkim, jak już wspo-

minaliśmy, na obleganiu miast lub fortec. Rycerze nie byli wówczas szczególnie eksponowa-

ni. Liczniej umierali wskutek epidemii niż w następstwie walk. Większość konfliktów wojen-

nych miała zresztą ograniczony zasięg i czas trwania, charakter lokalny. Uwagę kronikarzy i

historyków skupiło jednak kilka wielkich wypraw, na które się powołują: najazd na Anglię,

rekonkwista w Hiszpanii, wyprawy krzyżowe itd. Obraz średniowiecznej Europy wiecznie

pogrążonej w ogniu i we krwi jest jednak wyobrażeniem błędnym. Poza oblężeniami, naj-

częstszymi poczynaniami wojennymi były krótkie i gwałtowne ataki z udziałem niewielkiej

grupy jeźdźców. Rycerze brali w nich udział w ograniczonej liczbie, w otoczeniu piechurów.

Przyjmuje się, że od XI do XIII wieku powszechnie w walkach na jednego rycerza przypadało

pięciu do dziesięciu piechurów.

Mobilność rycerzy i jakość uzbrojenia obronnego mniej narażała ich niż piechurów na

ś

mierć w walce. Wzmianki o stratach wśród pieszych, choć rzadkie i nieprecyzyjne, dobrze

ukazują rzeczywiste zagrożenie w zwykłych starciach wojennych, zwłaszcza kiedy rycerze

pozostawiali ich własnemu losowi, czego obawiali się oni najbardziej ze wszystkiego; wiele

opowieści wspomina o takich sytuacjach.

Rycerze byli bardziej narażeni na niebezpieczeństwo w walkach toczonych w szyku,

które z kolei przybierały wielkie rozmiary. W swoistym pojedynku - sądzie Bożym mającym

rozstrzygnąć o prawie, stawały oko w oko dwie armie mające silne oddziały rycerzy. Takie

bitwy kończyły się jedynie śmiercią, wzięciem do niewoli lub zmuszeniem do ucieczki jedne-

go z dwóch dowódców, królów czy książąt, którzy staczali walkę, by rozstrzygnąć poważny

spór, dotyczący najczęściej prawowitości ich władzy lub ich praw do księstwa. G. Duby miał

podstawy twierdzić, że takie bitwy były... zaprzeczeniem wojny. Kronikarze mówią o tym,

nie wysuwając zastrzeżeń natury moralnej, chodziło bowiem w pewnym sensie o zawierzenie

Bogu, by raz na zawsze położyć kres sporom, które zaogniały się i prowadziły do wojny i do

nie kończących się aktów zemsty.

Między XI i XIII wiekiem te bitwy należały do rzadkości. Przez cały wiek XI w An-

jou, pomimo bojowego temperamentu hrabiów Fulka Nerry czy Geoffroy Manela, było ich

tylko sześć. We Flandrii rozegrała się jedna (Cassel, 1071). Diuk Wilhelm I z Normandii dużo

wojował, ale wydał jedynie dwie prawdziwe bitwy, pod Val-es-Dunes i pod Hastings. Przed

wielkim starciem pod Bouvines (1214) królowie Francji stoczyli tylko jeden bój, pod Bremu-

les (1119), z królem Anglii. XIII wiek nie zaznał więcej bitew. Nawet podczas wojny stulet-

niej okresy konfliktów były przedzielone długimi rozejmami, a walki były raczej serią poje-

dynczych gwałtownych ataków, najazdów, potyczek i grabieży podejmowanych głównie ze

szkodą dla słabo bronionych wiosek czy miast.

Rycerzy chroniła zbroja, lecz również kodeks deontologiczny, etyka zawodowa rycerzy.

2. Rycerstwo na wojnie

Opisana wyżej nowa metoda walki przyczyniła się do powstania elitarnego rycerstwa: arysto-

kracja wojskowa utrwaliła prestiż swego społecznego przodka dzięki sławie, jaką się okryła w

XII wieku, Jednocześnie narzuca pewien taktyczny schemat oparty na mentalności tworzące-

go się rycerstwa.

Ludyczna koncepcja wojny. Szarża szwadronów ciężko uzbrojonych, dobrze chronio-

nych rycerzy z opuszczonymi włóczniami, staje się centralnym i wzorcowym elementem bi-

twy. Szarża jest wysławiana przez pisarzy, opiewana w pieśniach rycerskich na dworach

wielmożów; jest to forma walki klasy arystokratów i jako taka usuwa w cień wszelkie inne, ze

swymi szczególnymi regułami i metodami stosowanymi przez wszystkich rycerzy ją upra-

wiających. Narzuca się wówczas ludyczna koncepcja wojny, która staje się swego rodzaju

sportem, oczywiście niebezpiecznym, ale stawiającym na piedestale, czcigodnym, otoczonym

zazdrością, zastrzeżonym dla uznanej i podziwianej elity. Niektórzy historycy, stwierdzając

rosnący prestiż rycerstwa i coraz większą w nim obecność członków wyższej arystokracji, co

widać na podstawie rozpowszechniania się miana miles, uważali, że szlachta stopniowo przy-

jęła wartości rycerstwa. A mogło być i odwrotnie. Tworząc elitę ciężkiej kawalerii, arystokra-

cja stanęła na jej czele, narzuciła rycerstwu swoje metody i zachowania. Inaczej mówiąc,

szlachta nie przyjęła wartości rycerskich, lecz przyniosła je ze sobą, rozpowszechniła je w

obrębie całego rycerstwa, tworząc etykę militarną, która jest właściwa rycerstwu i której by-

najmniej nie podzielają inni wojownicy, plebejusze, piechurzy, bandy zbrojne, Brabantczycy,

a nawet, w znacznej mierze, sierżanci konno i lekka kawaleria. Proces ten nie dokonał się

zatem z dołu do góry, od rycerstwa do szlachty, lecz raczej z góry do dołu, od szlachty do

rycerstwa.

Walka rycerska rzeczywiście wymaga poszanowania pewnych reguł. Szarża z opusz-

czoną włócznią nie może być dziełem improwizacji. Zakłada ona, że oba obozy godzą się

spotkać na otwartym terenie, w miarę możności równym, bez większych przeszkód. Walka

jest skuteczna lub w ogóle możliwa tylko pod warunkiem, że przeciwnik przestrzega tych

samych reguł i godzi się na frontalne zderzenie, nie stosując uników. To tłumaczy zamęt za-

chodnich rycerzy podczas pierwszych bitew krucjaty, kiedy nacierający z naprzeciwka jeźdź-

cy tureccy stosowali odwrotną taktykę: unikając zderzenia czołowego i kłębowiska, jakie po

nim następowało, gdzie czuli się słabsi i wystawieni na ciosy, atakowali okrążającymi falami,

z daleka rzucając oszczepy i natychmiast się rozpraszając, uciekając na wszystkie strony i

pociągając za sobą frankijskich rycerzy, którzy ścigali ich z opuszczoną włócznią; tureccy

jeźdźcy nie gardzili łukiem. Podczas ucieczki potrafili odwrócić się i zasypać pogoń strzała-

mi, które okazywały się śmiertelne z powodu małej odległości, jaka dzieliła przeciwników.

Był to inny rodzaj walki, inny świat...

Co bynajmniej nie przeszkodziło krzyżowcom uznać wartości tych jeźdźców Allaha,

do tego stopnia, że twierdzili oni, iż tylko Frankowie i Turcy zasługują na miano rycerzy, i na

poparcie tej tezy powoływali się na wspólne pochodzenie frankijskich i tureckich rycerzy z

Troi. Na Zachodzie rycerstwo narzuciło jednak swoje zasady. Gardząc używaniem łuku pod-

czas jazdy konnej, stawiało wszystko na impetyczną szarżę, podczas której ciężkie uzbrojenie

czyniło cuda przy minimalnym ryzyku. Celem walki rycerskiej nie jest już zresztą zadać

ś

mierć, lecz pokonać, zrzucić z siodła lub pojmać przeciwnika. Zarówno ze względu na etykę,

jak na zysk. O wspomnianej wyżej bitwie pod Bremule kronikarz Orderyk Witalis opowiada,

ż

e starło się tam dziewięciuset rycerzy, lecz tylko trzech z nich poległo. Wyjawia przyczyny

tego: “... byli cali zakuci w żelazo, a z bojaźni Bożej i przez wzgląd na braterstwo broni

oszczędzali się wzajemnie, starając się nie tyle zabić uciekających, ile ich pojmać" (Orderyk

Witalis, Historia kościelna, ks. XI, rozdz. 18).

Jego zdaniem, bojaźń Boża sprawiała, że przestawali łaknąć krwi swych braci. Jeszcze po-

wrócimy do tego aspektu religijnej moralności, którą mnich Orderyk być może przecenił.

Trafnie natomiast zauważył dwie główne przyczyny tej niskiej śmiertelności: kolczugę i ko-

deks rycerski.

Kodeks rycerski. Na początku należy określić jego granice. Nie dotyczy on piechoty, która

bez pardonu jest wyrzynana w pień. Czyżby chodziło o pogardę klasową, jak często mawia-

no? Pogląd jest być może przesadzony. Należałoby raczej powiedzieć: obojętność, co być

może gorzej świadczy o rycerzach - w ich oczach piesi nie mają prawie żadnej wartości. Cza-

sem wynika z tego swoisty antagonizm w obrębie jednej armii, co było widać na przykład pod

Poitiers. I odwrotnie, piesi nie mają powodu, by oszczędzać rycerzy przeciwnika. Celem ich

walki jest zwycięstwo, a eliminacja rycerza ma wysoką cenę. Stąd częste użycie mizerykordii,

krótkich, zabójczych sztyletów, które łatwo wbić między hełm i kolczugę i które nieubłaganie

sieją śmierć. Z tego powodu Brabantczycy i uzbrojone bandy budzą popłoch. Także dlatego

pod Courtrai (1302) poległo ponad tysiąc francuskich rycerzy, podczas bitwy zwanej “bitwą

złotych ostróg", która zyskała takie miano, gdyż zwycięscy Flamandowie nie oszczędzali ry-

cerzy i obcinali ich ostrogi, by je ofiarować Kościołowi. Według szacunkowych obliczeń pod

Poitiers (1356) straciła życie niemal połowa francuskiego rycerstwa, większość od strzał

łuczników. Straty Francji pod Azincourt oszacowano na ponad pięć tysięcy ludzi.

Oczywiście, nie ma mowy o tym, by straty ponosili wyłącznie piechurzy. Szarżującym

rycerzom także groziło niebezpieczeństwo. Ponadto mówiliśmy tu o bitwach wyjątkowych.

Można przypuszczać, że podczas “zwykłej" wojny starcia rycerzy nie były tak ostre. Starali

się oni raczej pokonać, niż zabić. Poddanie się, wołanie “o łaskę' nie hańbiło, rozważnym

krokiem było jednak poddanie się rycerzowi, a nie piechurowi, mało wrażliwemu na reguły

rycerstwa, które go nie dotyczyły.

Jeszcze mniej wrażliwi na te reguły byli poganie, można więc było ich zabijać bez

większych skrupułów. Tym, których mimo wszystko dręczyły jakieś wyrzuty sumienia (na

przykład templariuszom, tym mnichom-żołnierzom, których na początku istnienia ich zakonu

przelew krwi mógł niepokoić w związku ze zbawieniem duszy), św. Bernard odpowiedział w

traktacie De laude novae militiae ad milites templi (Pochwała nowego rycerstwa), napisanym

po to, by rozwiać ich obawy na ten temat: “Rycerz Chrystusowy zadaje więc śmierć z całko-

witym spokojem... jeśli umiera, to dla swego dobra, jeśli zabija, to dla Chrystusa... Zabijając

złoczyńcę, nie postępuje jak zabójca, ale, że tak powiem, jak złobójca..." (ks. III, rozdz. 4).

Zmienne koleje wojny. Na Zachodzie przeciwnie, walki stawiały naprzeciw siebie rycerzy

chrześcijańskich. Pobożność kazała ich oszczędzać, solidarność klasowa i kodeks deontolo-

giczny również. Być może korzyść materialna jeszcze bardziej: zabi temu rycerzowi można

wyrwać tylko konia i broń, a także narazić się na zemstę ze strony jego krewnych. Za wzięte-

go do niewoli można uzyskać okup. Dobrze pojęty interes każe więc raczej zrzucić prze-

ciwnika z siodła, niż go zabijać. Giermkowie i słudzy, jadący z tyłu, zabierają wierzchowca i

odwożą pojmanego. W najstarszej francuskiej epopei, Gormont et Izembart (początek XII

wieku) jak refren powraca zdanie punktujące opis każdej zwycięskiej szarży bohatera, powa-

lającego swego przeciwnika:

Kiedy zabił tego walecznego wojownika,

Odesłał na tyły jego rumaka bojowego.

(Gormont et Izembart)

Konie rzeczywiście drogo kosztują i nie ma nic bardziej pożądanego niż rumak zdoby-

ty w walce. Nie jest to jednak jedyna nadzieja zysku: istnieje ponadto łup wydarty nieprzyja-

cielowi, wynik ograbienia jego obozowiska. Stanowi to zresztą jedną z głównych przyczyn

braku dyscypliny wśród rycerzy i możliwości klęski w boju, który zapowiada się zwycięski.

śą

dni łupu rycerze zaprzestają czasem walki, nie rozbijając ostatecznie nieprzyjaciela i wolą

rzucić się jako pierwsi na pozostawione obozowisko, by je obrabować, zanim dotrą tam pie-

churzy.

Wielu ubogich rycerzy w rzeczywistości utrzymuje się tylko dzięki wojnie. Nie wszy-

scy bynajmniej są bogaci. Od początku literatury w języku romańskim, a zwłaszcza od drugiej

połowy XII wieku, na scenę wysuwa się nowy typ bohatera, równolegle z królem i z księ-

ciem: ubogi rycerz, skromnego pochodzenia lub wydziedziczony, soldoier żyjący (raczej

kiepsko) ze swego miecza i z hojności książąt lub wdający się w jakąś daleką przygodę, ma-

rzący o podbojach. Ma on wzór historyczny - synów normandzkiego rycerza Tankreda de

Hauteville, którzy udali się na wygnanie w okolice Apulii, potem na Sycylię, i poszli w służbę

greckich panów; szybko ich pozbawili władzy i na ostrzach swych mieczy zdobyli w drugiej

połowie XI wieku księstwo, królestwo. Zarówno teksty genealogiczne, jak powieści obfitują

w tego rodzaju opowiadania; z wielkim upodobaniem wyobrażano sobie wówczas, że u źródeł

jakiejś dynastii tkwił wyczyn walecznego rycerza, nawet jeśli w rzeczywistości wyczyn ten

najczęściej polegał na korzystnym małżeństwie z dziedziczką. Poza wszystkim, w takim wy-

padku waleczność także odgrywała znaczącą rolę, często bowiem właśnie bohaterstwem w

walce rycerz urzekał dziedziczkę lub - co ważniejsze - jej ojca: z mieczem w dłoni zdoła

ustrzec dziedzictwo. Ten wzorzec w nie zmienionej postaci przetrwał całe Średniowiecze.

Jego najznakomitszym piewcą pozostaje być może rycerz trubadur Bertan z Born (XII wiek),

wysławiający miłość, ale jeszcze bardziej wojnę, którą sprowadza wiosna; jeden ze swych

poematów kończy takim wezwaniem do seniorów: “Baronowie, raczej dawajcie w zastaw /

Zamki, miasta i wioski, / Niżbyście mieli zrezygnować z wojen." Rycerz ubiegał się o należą-

cą mu się prawowicie zdobycz, wyrywaną nieprzyjacielowi w walce. Niekiedy kusiło go, by

przejść od łupu wojennego do rabunku i ograbić przejezdnego; jak wiadomo, w X i XI wieku,

ale epizodycznie i przez całe Średniowiecze, podczas zamieszek czy przerw w działaniu wła-

dzy, zdarzali się rycerze-zbójcy, rabusie napadający na podróżnych i grabieżcy.

Okup nie jest niczym nowym. W XI i XII wieku nabiera on bardziej “rycerskiego"

charakteru, kiedy okazuje się, że zyskowniejsze i godniejsze jest pozwolić na wykup jeńców,

niż ich zabić. Wzięcie do niewoli rycerza strony przeciwnej staje się świetnym interesem,

zwłaszcza gdy jest to osobistość wysokiej rangi. Historyk Wilhelm z Poitiers na próżno zwie

ten obyczaj “obmierzłą praktyką' - wszyscy ją stosowali i być może faktycznie należy ją uwa-

ż

ać za przejaw postępu, tak jak niegdyś niewolnictwo w porównaniu z rzeziami etnicznymi

lub z rytualnym mordem na pokonanych.

Wypłacenie okupu za seniora stało się nawet jednym z czterech przypadków, kiedy można

było wymagać pomocy finansowej od jego wasali. Obie strony uzgadniały między sobą cenę,

nie nazbyt niską, by nie poniżać pokonanego, i nie nazbyt wygórowaną, by go nie zrujnować

ani nie popchnąć do zemsty. Znane są jednak przykłady niebotycznie wysokich okupów. Nie

wspominając o olbrzymich sumach, ja kich domagano się w zamian za uwolnienie królów

(Ryszarda Lwie Serce, Ludwika Świętego), wystarczy wspomnieć przykład Du Guesclina,

tego wzorowego rycerza pochodzącego z drobnej szlachty, który wyłącznie dzięki mistrzow-

skiemu opanowaniu rzemiosła wojennego zdołał osiągnąć szczyty hierarchii. Jako dowódca

wojenny, gdy był jeszcze tylko giermkiem (w tej epoce giermkiem jest wojownik uzbrojony

lżej od rycerza), zostaje pasowany w wieku trzydziestu czterech lat, co oznaczało wówczas

podwójne wynagrodzenie i większy udział w łupach wojennych; został chorążym, potem na-

czelnym dowódcą bajliwatu, wreszcie hrabią po swych sukcesach w Hiszpanii. Tam odnosił

zwycięstwa na czele swych band rycerzy na żołdzie oraz awanturników z “wielkich kampa-

nii", którzy przedtem pustoszyli i łupili różne regiony Francji, nie mając żołdu ani łupu wo-

jennego, i tym samym uwalniał od nich Francję. Parokrotnie trafił do niewoli, a suma okupu

za niego rosła zgodnie z rytmem jego awansu społecznego. Wreszcie, gdy został znowu więź-

niem Czarnego Księcia w Najera (1367), o mały włos nie przypłacił tego życiem, gdyż ksią-

żę

ta uważali, że lepiej uwolnić się raz na zawsze od tak niebezpiecznego dowódcy. Czarny

Książę był jednak “rycerski": ofiarował Du Guesclinowi wolność w zamian za okup, którego

wysokość miał określić sam więzień. Świadom swej wartości, a także przez wyniosłość i dla

prowokacji, Du Guesclin określił go na bajeczną sumę 100 000 złotych dukatów. Tym, którzy

wątpili, czy król Francji Karol V zgodzi się zapłacić taką sumę za uwolnienie swego dowód-

cy, odparł wyniośle, iż w takim razie żadna niewiasta w całym królestwie Francji nie odmówi

wzięcia do ręki wrzeciona, aby złożyć się na tę sumę. Ten epizod jest często przytaczany, aby

zilustrować narodziny poczucia narodowego. Wyraża także dumę rycerza wywodzącego się z

drobnej szlachty, który osiągnął wysoką rangę jedynie dzięki żołnierskim cnotom.

Cała jego kariera obrazuje zresztą ewolucję rycerstwa w stronę profesjonalizmu. Przy-

pomnijmy, że bardzo późno został on pasowany na rycerza, a jego służba rycerska niczego

nie zawdzięczała systemowi feudalnemu: miała charakter czysto profesjonalny. Wysokość

wynagrodzenia zarówno Du Guesclina, jak jego ludzi była negocjowana i określana w umo-

wie. Ponadto, o ile walczył on jako rycerz, to jego główna zasługa dowódcy polegała na tym,

ż

e zgodnie z instrukcjami króla skupiał swe siły na konkretnych celach: twierdzach, miastach,

zamkach, unikał zaś wydawania walki w polu, o ile źle to rokowało - odrzucając w ten sposób

ową szaloną a bezużyteczną brawurę, ową zawadiackość, która przez długi czas była cechą

francuskiego rycerstwa i jakże często przyczyną jego klęsk. Zwróćmy wreszcie uwagę na

fakt, iż Du Guesclin został w 1370 roku mianowany konetablem Francji, a do tej pory urząd

ten zawsze był zastrzeżony dla osób z najwyższej szlachty.

Rycerstwo pozostaje wówczas symbolicznym i błyskotliwym obrazem. Jednakże pod-

czas wojny jego wartości zaczynają niknąć na rzecz skuteczno ści wojsk zawodowych i nie-

bawem narodowych.

3. Turnieje

Kiedy rycerze nie są zaprzątnięci wojną, szukają turniejów, które, jak się wydaje, zo-

stały wymyślone przez Francuzów w połowie XI wieku, gdyż określano je zwrotem torne-

amentum lub conflictus Gallicus. W XII wieku kronikarze często o nich wspominają; li-

teratura przejmuje ten motyw, któremu piękne stronice poświęcają epopeje, powieści, lais

[poematy pisane ośmiozgłoskowcem], a nawet wierszowane kroniki. Kościół niepokoi się

tym nadmiernym uwielbieniem gier wojennych; parokrotnie je potępia (Clermont, 1130; Re-

ims, 1131; Lateran II, 1139; Reims, 1148; Lateran III, 1179 itd.) Na próżno! Ich atrakcyj ność

nieustannie wzrasta i w różnych formach przez całe Średniowiecze turnieje przyciągają ryce-

rzy przed coraz bardziej roznamiętnioną publiczność.

Wojna w miniaturze. Początkowo, i aż do połowy XIII wieku, turniej niewiele się róż-

ni od wojny. Nie jest to tylko zaprawa, lecz prawdziwe starcie dwóch obozów, które przez

pewien czas skupiają rycerzy przybyłych z różnych stron. Stwierdzenie, iż turnieje w tych

czasach przypominają wojnę, to jeszcze mało powiedziane: broń jest ta sama, taktyki i techni-

ki również. Są to wojny, lecz zorganizowane, stopniowo kodyfikowane, a przede wszystkim

starcie jest ich celem samym w sobie. Zdecydowanie jest to więc sport.

Dwa obozy ścierają się w określonym miejscu. Nie na zamkniętym polu, jak to będzie

później, ale na rozległej przestrzeni, obejmującej zamek lub miasto, a wokół lasy i pola. Jeden

z obozów stanowią oblężeni. Są nazwani “tymi ze środka", w przeciwieństwie do “tych z ze-

wnątrz". Oblężenia, potyczki, zasadzki, wypady, szarże i najazdy stawiają przeciw sobie te

dwa obozy, tak samo jak podczas wojen i zwykłych bitew. Jakie są zatem różnice? Początko-

wo jest ich bardzo mało: w każdym obozie istnieją strefy ewakuacji czy bezpieczeństwa,

gdzie każdy zmęczony lub zraniony uczestnik może odpocząć i uzyskać pomoc medyka, za-

nim powróci do walki. W jeszcze większym stopniu niż na wojnie, gdzie różne są środki, ce-

lem jest tutaj nie zabicie, lecz pojmanie. Z pewnością zdarzają się przypadki śmierci, zwłasz-

cza że broń niczym się jeszcze nie różni od broni używanej na wojnie. Śmierć zawsze jest jed-

nak wypadkiem, nad którym ubolewają oba obozy. Wreszcie, kodeks postępowania rycer-

skiego jaśniej się na ten temat wypowiada. Łupem jest broń i konie, a odzyskanie wolności w

zamian za okup stano wi tu regułę. Na koniec, o ile starcia mają charakter zbiorowy (pojedyn-

czy rycerz staje się bowiem dla innych łatwą zdobyczą), to jednostkowe wyczyny wyróżniają

się i pomagają wyznaczyć zwycięzcę: tego, którego sami walczący, a później giermkowie,

wskażą jako najlepszego rycerza turnieju.

Zysk z turniejów Nie da się zaprzeczyć, że turnieje miały charakter utylitarny. Inne formy

ć

wiczeń, na przykład atakowanie manekina z galopu, umożliwiały praktycznie tylko mini-

malną zaprawę, rozwijając zręczność w dosiadaniu konia, pchaniu mieczem, trafianiu włócz-

nią w tkwiącą nieruchomo tarczę. Spośród wszystkich innych form ćwiczeń turniej był nie-

wątpliwie najlepszy i najwyżej ceniony: stwarzał rycerzowi warunki prawdziwej walki, był

najlepszym sposobem trenowania szarży z ułożoną poziomo włócznią, co najprawdopodob-

niej przyczyniło się do wielkiego rozkwitu turniejów. Możliwe zresztą, że samo słowo przy-

wodzi na myśl i ruch żołnierzy między jedną szarżą a drugą, zawracających [tournant], by z

powrotem uformować grupę. Było to dla nich przede wszystkim sposobnością, by wyćwiczyć

większą spójność, niezbędną przy zbiorowych szarżach tych zwartych grup, conrois, których

skuteczność w dużej mierze zależała od ich jednolitości. Widać to wyraźnie w Historii Wil-

helma le Marechal, cieszącego się sławą najlepszego rycerza XII wieku - był wielkim bywal-

cem turniejów, gdzie miał szczęście zostać zauważony, gdy parokrotnie przyszedł z pomocą

młodemu królowi Henrykowi, późniejszemu Henrykowi II Angielskiemu, niekiedy zbyt nie-

rozważnemu. Rycerz, który zbytnio oddalił się od grupy, wiele ryzykował, gdyż szybko mógł

się znaleźć odosobniony, otoczony przeciwnikami i zabity lub wzięty w niewolę.

Stawka. Nawet w obrębie grupy nie brak jednak indywidualnych wyczynów. Jednym

z pożądanych celów jest bowiem sława, rozgłos, który można zdobyć, rozdając piękne ciosy,

dowodząc swej waleczności. Damy podziwiają ich prawdopodobnie z wysokości wież, a póź-

niej z trybun na zamkniętym polu, niewątpliwie pod wpływem powieści, które przypisują

rycerzom coraz większą rolę. Każdy z nich może żywić nadzieję, że w ten sposób ściągnie na

siebie uwagę jakiejś bogatej dziedziczki, wdowy posiadającej włości, których trzeba bronić.

Na początku XIII wieku Lambert z Ardres opowiada, jak młody Arnul z Guisne jeździł na

turnieje i został tam zauważony przez hrabinę Idę z Boulogne, którą “udawał, że kocha". Tur-

niej to również okazja do światowych spotkań, a wyczyn rycerski jest atutem dla zdobywcy

niewieścich serc. O tym przynajmniej przekonuje ówczesna literatura, z pewną dozą prawdo-

podobieństwa. Co więcej, jest to okazja dla ubogich rycerzy, młodych bacheliers - bohaterów

opowieści przygodowych - by zaciągnąć się do drużyny jakiegoś księcia, w ten sposób za-

pewniając sobie przyszłość; rekrutacja ta mogła się okazać mniej lub bardziej trwała: na tur-

niej, na sezon, na rok, czasem na całe życie. Takie wejście do drużyny wielmoży oznacza

zapewnienie sobie egzystencji i w czasie pokoju, i podczas wojny. Przez całe Średniowiecze

to ci sami ludzie wyróżniają się zarówno na turniejach, jak na polu walki; dowód, jeśli go

jeszcze potrzeba, ścisłego związku między tymi dwoma zajęciami.

Główną oprócz sławy atrakcją turnieju pozostaje wygrana. Można tam uzyskać nagro-

dę, ale także konie, zbroję, broń, a nawet pieniądze, pochodzące z okupów lub z wykupu zdo-

bytego wyposażenia. Epoka ta dostarcza nam dość licznych przykładów rycerzy, którzy przy-

byli na turniej z rumakiem i bronią wypożyczonymi lub wynajętymi, a dzięki swej waleczno-

ś

ci i sprzyjającemu szczęściu odjeżdżają bogatsi, na lepszym wierzchowcu i lepiej wy-

posażeni. Historia Wilhelma le Marechal dostarcza cennych przykładów. Opisuje, jak na po-

czątku turnieju uczestnicy ustalają wysokość nagród, koni, zbroi, które będzie można zdobyć i

wykupić, okupów, jakich będzie można zażądać. W takich okolicznościach słowo zasługuje

na wiarę, i rozumiemy, dlaczego poszanowanie danego słowa stanowi jeden z filarów etyki

rycerskiej. Kariera Wilhelma trafnie ilustruje korzyść z turnieju oraz jego przebieg. Błędni

rycerze, bacheliers, których przyciąga wieść o zgromadzeniu, zbierają się w różnych miej-

scach, zabiegając o dołączenie do najlepszych, już utworzonych, oddziałów, drużyn książąt

lub najwyższych baronów, którzy zatrudnili najsławniejszych i którzy mają wszelkie szanse

na zwycięstwo. Rycerze walczą wówczas w grupie, solidarni, i nie istnieje bynajmniej zakaz

atakowania w czterech czy pięciu jednego osamotnionego przeciwnika: sprzymierzeńcy dzie-

lą wtedy między siebie wartość łupu. Zyski mogą być ogromne: tak więc, w ciągu dziesięciu

miesięcy, Wilhelm pojmał sto trzy konie, mnóstwo broni i kilku rycerzy.

Niebezpieczeństwa mają taki sam charakter. Można wiele stracić od jednego ciosu włócznią:

uzbrojenie, konia, co jest stratą katastrofalną dla ubogiego rycerza, któremu grozi wówczas

wykluczenie z rycerstwa. Można tam również stracić życie, pomimo opisanej wyżej etyki.

Wypadki zdarzają się nierzadko, zwłaszcza wśród młodych żądnych sławy, wśród maluczkich

poszukujących wyczynów, które przyniosą zysk. Wypadki dotykają nawet osobistości wyż-

szej rangi, lepiej chronionych, lecz stanowiących bardziej pożądany cel. Wśród samych tylko

książąt angielskich wskutek ran odniesionych na turnieju zmarli i są opłakiwani: Godfryd,

czwarty syn Henryka II w 1186 roku, diuk Godfryd z Mandeville w 1216 roku, diuk Pembro-

ke w 1241 roku, Wilhelm, syn diuka Sussexu w 1286 roku itd. Kościół sprzeciwia się śmierci

poniesionej “dla zabawy" i piętnuje w bullach papieskich oraz ustami kaznodziejów te zgro-

madzenia, które rozbudzają światowego ducha, ostentację, próżną chwałę, zmysłowość i sie-

dem grzechów głównych, utrwalają ducha przemocy, zabawy, ryzyka, powodują ruinę lub

ś

mierć chrześcijan i odwracają od jedynej walki w pełni - zdaniem Kościoła - uprawnionej:

od wyprawy krzyżowej. Nic nie może temu zaradzić, nawet odmowa chrześcijańskiego po-

chówku dla tych, którzy poniosą śmierć podczas takich zgromadzeń (Lateran II, 1139).

Turniej a polityka. Skąd ta klęska? Dla arystokracji turniej i krucjata nie są sobie przeciw-

stawne. Turniej wydaje się jej niezbędną zaprawą, a przede wszystkim jest ideologicznym

wyrazem rycerstwa, którego cnoty mają charakter wojenny, społeczny, światowy w równym i

większym stopniu, co chrześcijański. Jest to także atut polityczny. Jak sądzi G. Duby, wysoka

arystokracja północnej Francji, gdzie odbyła się większość turniejów z XII i z początku XIII

wieku, znajdowała w nich najpewniejszy atut, by stawić opór rosnącej władzy królewskiej ad-

ministracji: pozyskiwała sobie rycerstwo, oferując mu ulubioną rozrywkę. Faktem jest, że

moda na turnieje osiągnęła wówczas w tych regionach największą i najwcześniejszą przy-

chylność arystokracji, zanim się rozpowszechniła na wschodzie, gdzie u schyłku XII wieku

Fryderyk Barbarossa przyjął obyczaje francuskiego rycerstwa z końca XII wieku, oraz na

południu, gdzie kraj języka d'oc nie znał ich jeszcze przed krucjatą przeciw albigensom.

Na uwagę zasługuje przypadek Anglii. Angielscy królowie, wywodzący się z rodu

Plantagenetów, lubowali się w turniejach, a synowie Henryka II sami byli doświadczonymi

ich uczestnikami. Jednakże Henryk I i Henryk II zakazali zawodów rycerskich z przyczyn

politycznych: zgromadzenia te, ściągające liczne rzesze uzbrojonych mężczyzn, mogły się w

istocie zmienić w zbrojną opozycję przeciw królowi, dać sposobność prywatnej zemsty czy

wręcz spowodować powszechny zamęt. Ryszard Lwie Serce, wzór rycerstwa, który w młodo-

ś

ci odbył wiele turniejów we Francji, przywrócił je w swym królestwie w 1194 roku, lecz

tylko w pięciu miejscach i po uiszczeniu świadczeń (uzyskaniu licencji). Rozporządzenia te

jednocześnie umożliwiały ścisłą kontrolę ze strony króla i powodowały napływ środków fi-

nansowych z obowiązkowych świadczeń i sankcji wymierzanych w wypadku wykroczenia: w

1195 roku Roger Mortimer za udział w turnieju bez licencji został pozbawiony wszystkich

swych ziem! Te przykłady dobitnie pokazują, jak wielkim powodzeniem wśród arystokracji

cieszyły się turnieje na Zachodzie, pomimo rezerwy ze strony Kościoła i monarchów.

4. Ewolucja turniejów

W XIV i XV wieku to upodobanie wzrasta, jednak z pewnymi zmianami, które jesz-

cze bardziej zbliżają turniej do prawdziwego sportu, nie odrywając go przy tym od realiów

wojny. Już w połowie XIII wieku obok broni używanej w walce “do ostatniej kropli krwi",

wciąż przypominającej broń stosowaną na wojnie, pojawiają się włócznie “dla przyjemności",

w których wyostrzony czubek zastąpiono zębatym kółkiem, by uniemożliwić wbicie włóczni

głęboko w ciało przeciwnika. W tej samej epoce społeczność turniejów tworzy zamknięty

krąg i nabiera cech arystokracji. Drobny szlachcic, jak Wilhelm le Marechal, mógł zrobić

majątek dzięki turniejom u schyłku XII stulecia. Sprawa staje się trudniejsza w następnym

wieku i niemożliwa później; pasowanie na rycerza, niezbędne, aby móc przystąpić do turnieju

rycerskiego (istnieją walki na kopie i turnieje dla giermków), stało się bardzo kosztowne i

zastrzeżone dla tych, którzy mogą wykazać się czterema rycerzami wśród przodków. Nagrody

wygrywane na turniejach “dla przyjemności" maleją, a okupy i branie łupu stopniowo zanika-

ją; praktycznie pozostaje tylko zabieranie koni. Oznacza to, że turniej przestaje być sposobem

na zyskanie awansu społecznego i przekształca się w arystokratyczny sport, kosztowny, pre-

stiżowy, zastrzeżony dla wąskiej i zamkniętej społeczności, zdominowanej przez kilka wiel-

kich, wciąż tych samych rodów, pojawiających się w tekstach między 1100 a 1400 rokiem.

Walki wręcz, walki na kopie, okrągłe stoły. W miarę upływu czasu zmianom ulegają

same turnieje. Wielkie walki wręcz z XII wieku utrwalają się, z ich stałymi cechami: zbioro-

wego udziału, z włócznią i mieczem, w szarży i w walce w ciżbie, na wzór wojen, których

stanowią skodyfikowaną replikę. Konkurencją dla nich są jednak walki na kopie, cieszące się

większym powodzeniem u dam, wciąż (XIII - XV wiek) obserwujących turnieje, a wyżej ce-

niących indywidualne wyczyny dokonywane na ich oczach przez dwóch tylko zawodników.

Walki na kopie są też lepiej widziane przez władze świeckie i kościelne, gdyż są mniej zabój-

cze. Dwaj przeciwnicy stają tu oko w oko na ograniczonej powierzchni otoczonej palisadami,

lices, bez żadnej bariery; bariery rozdzielające walczących pojawiają się dopiero w XV wie-

ku. Ścierają się oni w szarżach wyłącznie z długimi włóczniami. Aspekt wojenny utrzymuje

się oczywiście, gdyż głównym elementem bitwy wciąż jest szarża. Ustępuje jednak miejsca

aspektowi ludycznemu, a przede wszystkim uroczystościom. Jest to jeszcze bardziej praw-

dziwe w odniesieniu do okrągłych stołów, najwyraźniej inspirowanych przez powieści artu-

riańskie. Uroczystości te wydają się raczej dostarczać okazji do spotkań wielkiego świata niż

szczególnych form gier wojennych, chociaż odbywają się podczas nich starcia “dla przyjem-

ności". Natomiast czyny zbrojne, wyczyny (pas d'armes), kiedy trzeba bronić mostu, brodu,

przejścia, przeciwstawiają sobie “do ostatniej kropli krwi" “obrońców" i “napastników", za-

równo pieszo, jak konno. Najsłynniejszym przypadkiem jest sławetna “walka trzydziestu", w

której w 1531 roku w Ploermel zmagały się garnizony z dwóch sąsiednich zamków, z których

jeden popierał dom Montfort, a drugi - dom Blois. Tego rodzaju walki upodobniły się do sko-

dyfikowanych starć, które podczas wojny stuletniej niejednokrotnie w swoistych turniejach

stawiały naprzeciw siebie rycerzy z oblężonego miejsca i rycerzy, którzy ich otaczali. Takie

spotkania znowu czerpią zarówno z wojny, jak z turniejów. Chcąc wyjaśnić rządzące nimi

wedle prawa reguły, Godfryd z Charny stawia swe pytania na temat walki na kopie, turnieju i

wojny; niestety, nie znamy udzielonych mu odpowiedzi.

Ewolucja broni. Turnieje, a w jeszcze większym stopniu walki na kopie, spowodowały istną

ewolucję uzbrojenia, które nabrało specyficznego charakteru. Aby ograniczyć ryzyko śmierci

lub ciężkich ran, zaprojektowano broń obronną, o której już była mowa. Tak więc hełm, w

zasadzie nie zmieniony, w XIII wieku przybiera kształt cylindryczny z płaskim wierzchem;

ma szpary na oczy i otwory zapewniające (słabo) pewną wentylację, bardzo nieskuteczną w

ciepłych krajach; krzyżowcy boleśnie tego doświadczyli. Sto lat potem, przede wszystkim na

turniejach, hełmy zostały umocnione i zaczęto na nich umieszczać czuby i kity. Różnica mię-

dzy hełmem wojennym a hełmem na turniej staje się jeszcze bardziej wyrazista pod koniec

XIV wieku. To samo dzieje się ze zbroją płytową, która w wieku XIV przekształca się w kol-

czugę i poszerza się na użytek walki na kopie, zwłaszcza po lewej stronie piersi, bardziej na-

rażonej na ciosy (“popiersia do walki na kopie"). Puklerze podczas konserwacji są wycinane

po prawej stronie, by mogła tamtędy przechodzić włócznia, która stała się dłuższa i cięższa,

od kiedy spoczywa na faucre i na tulei na pancerzu, oswobadzając ramię rycerza od ciężaru i

zablokowania; teraz może on już tylko namierzyć cel.

Od XII wieku puklerze są malowane i ozdabiane znakami herbowymi domu, któremu

służy rycerz. Przez długi czas uważano, iż rozwój heraldyki wynikł z konieczności rozpozna-

wania, do którego obozu należy dany rycerz, kiedy zamknął on hełm i nie można go było roz-

poznać po twarzy. Faktycznie wydaje się, że emblematy te są wcześniejsze, a w każdym razie

niezależne od technologicznej ewolucji hełmu. Prawdopodobnie turniej odegrał tutaj zasadni-

czą rolę, a rozwój heraldyki należy raczej przypisywać zamiłowaniu arystokratów do znaków

wyróżniających, koloru i ostentacji.

W tej ewolucji istotną rolę odegrali giermkowie. Już pod koniec XII stulecia widzimy ich u

boku Krystiana z Troyes i Wilhelma le Marechal. Ci pomocnicy rycerstwa, wędrowni śpie-

wacy i minstrele mieli za zadanie zapewnić turniejom rozgłos - ogłaszają kolejne fazy, ko-

mentują akcje, sławią wyczyny. Stają się wyspecjalizowanymi ekspertami od rycerstwa i he-

raldyki, a niekiedy przypada im w udziale mianowanie zwycięzców turniejów, po wyjaśnieniu

zasad i rozstrzygnięciu punktów spornych, nieprecyzyjnie określonych przez prawo wojenne.

Turnieje u schyłku Średniowiecza. Historycy późnego Średniowiecza niekiedy kwestionowali

praktyczną użyteczność turniejów, które stały się jakoby wtedy jedynie ceremoniami, pełnymi

przepychu i frywolnymi. Niektórzy, jak Huizinga, dopatrywali się w tym oznak schyłku ry-

cerstwa. Prawdą jest, że wielkie turnieje w XV wieku były formalistyczne i przeładowane

przepychem i świadczą o świetności i ostentacji arystokratów, pozostających pod wpływem

powieści arturiańskich i przenoszących w teatralne realia organizowanych przez siebie turnie-

jów wyobrażony obraz, który uważali za obraz świata arturiańskiego. Nie należy jednak roz-

ciągać na wszystkie XV - wieczne turnieje ściśle ekstrawaganckich cech paru wielkich, “pło-

nących" turniejów, które w oczywisty sposób są pełne przesady. W rzeczywistości, nawet w

tej epoce, turnieje nie są całkowicie oderwane od wojennych realiów swych czasów. Prawdą

jest jednak, że rycerskie społeczeństwo XV wieku bardziej kultywuje gest i galę niż prawdzi-

wą zaprawę. Jak uważa M. Keen, aspekty te są wynikiem przede wszystkim przepojenia men-

talności i kultury arystokracji literaturą i powstania wąskiej kasty, swoistej “superszlachty" -

ś

więta, a przede wszystkim turnieje, służą jako manifestacja siły i nostalgiczne upamiętnienie

przeszłości, którą odbudowuje ona zgodnie ze swymi marzeniami i którą idealizuje. XV-

wieczna szlachta oddaje hołd i cześć takiemu rycerstwu, jakie sobie wyobraża zgodnie z wzo-

rami z pieśni rycerskich, powieści i traktatów rycerskich. Usiłuje przywrócić do życia cnoty,

które jej zdaniem charakteryzowały rycerstwo w dawnych czasach - faktycznie w czysto mi-

tycznych czasach korzeni idealnego rycerstwa.

IV Kościół, wojna i wojownicy

Kościół nie mógł nie interesować się rycerstwem. Wszystko skłaniało go do prób kie-

rowania nim lub sprawowania kontroli za pomocą najważniejszego środka, jakim dyspono-

wał: ideologii.

1. Dominująca ideologia

W Średniowieczu ideologię wypracowują i rozpowszechniają ludzie Kościoła, depo-

zytariusze kultury i wykształcenia. Przed XII wiekiem wszystkie księgi, jakie przetrwały do

naszych czasów, tak jak niemal wszystkie inne źródła pisane lub figuratywne, z których czer-

pią historycy, są dziełem duchownych, którzy otrzymali edukację w szkołach katedralnych

lub klasztornych, a później w uniwersytetach, zdominowanych przez zakony. Ci, którzy prze-

kazują wiedzę za pośrednictwem pisma, są zatem przepojeni ideologią kościelną. Większość z

nich wiedzie życie księży świeckich (biskupów, kapelanów) lub zakonnych (mnichów). Ich

pisma odzwierciedlają i rozpowszechniają dominującą kulturę. Ma ona charakter klerykalny i

wyraża się w łacinie, powszechnie przyjętym języku wiedzy od czasów rzymskiej Starożytno-

ś

ci, który w epoce rycerstwa stał się językiem Kościoła.

Czy to znaczy; że Średniowiecze nie znało kultury świeckiej? Takie twierdzenie było-

by zbyt daleko posunięte. Od XII wieku literatury spisywane w językach pospolitych (daw-

nym francuskim d'oc i d'oi1, anglosaskim, katalońskim, średnio-wysoko-niemieckim itd.)

pokazują, że istniały sposoby odczuwania, myślenia i działania wyraźnie różniące się od od-

czuwania, myślenia i działania ludzi Kościoła. Ujawniają one również utrzymywanie się prak-

tyk i religijności niechrześcijańskiej, wspominanych bardzo pobieżnie przez źródła kościelne,

aby je potępić (na przykład w penitencjałach) albo zwalczać (w traktatach przeciw herezjom).

Szczególnie literatura arturiańska odtwarza i rozpowszechnia pod mniej lub bardziej do-

pasowanym płaszczykiem chrześcijaństwa, przedchrześcijańskie mity celtyckie (J. Frappier,

J. Markale). Te tradycje celtyckie zostały “ochrzczone" i schrystianizowane, tak jak kilkaset

lat wcześniej inni świadkowie cywilizacji celtyckiej (megality, kult źródeł). Tych kilka przy-

kładów dostatecznie wymownie pokazuje, że równolegle do dominującej kultury kościelnej,

kultury średniowiecznego katolicyzmu, utrzymują się inne tradycje, stłumione i często rugo-

wane, których świadectwa pisane prawdopodobnie były rzadkie i nie zachowały się do na-

szych czasów.

Czy rycerstwo odziedziczyło coś z tych tak zmarginalizowanych kultur? Jest to mało

prawdopodobne i z całą pewnością należy odrzucić wszelką możliwość powiązania z ezotery-

zmem, który miał jakoby powołać do życia rycerstwo. Natomiast laickie, wojownicze i ger-

mańskie korzenie rycerstwa mogły zachować w jego obrębie różne niechrześcijańskie style

myślenia, wartości magiczno-religijne kojarzone z pewnymi obrzędami, które same uległy

chrystianizacji (wręczanie broni u dawnych Germanów), albo z niektórymi cechami charakte-

rystycznymi dla rycerza, takimi jak koń i miecz, przysięga, kompanionaż itd. (F. Cardini). Ta

starożytna i pogańska spuścizna nie jest właściwa rycerstwu. Znamionuje je spuścizna rodów

arystokratycznych, wojowniczych - germańskich i celtyckich - której rozproszone ślady, wy-

magające ostrożnej interpretacji, napotykamy w utworach przede wszystkim epickich i po-

wieściowych, a nawet w staroskandynawskich sagach. Dziedzictwo to jest rzeczywiste, ale

ukryte, zatopione w dominującej kulturze, która nadaje średniowiecznej cywilizacji zabarwie-

nie klerykalne.

2. Kościół a wojna

Kościół bardzo wcześnie jął wprowadzać swe wartości do społeczeństwa, zwłaszcza

dominującej który okazał się definitywny - przynajmniej do czasów Reformacji, a - dla nie-

których - po dziś dzień (na przykład celibat księży).

Tabu krwi stwarzało inne problemy, zwłaszcza po upadku Cesarstwa i powstaniu królestw

barbarzyńskich. Nawrócenie się Chlodwiga ukazuje zainteresowanie Kościoła nowymi elita-

mi rządzącymi. Temu zainteresowaniu towarzyszy wyraźne nagięcie doktryny ku wartościom

wojennym: położenie akcentu na Stary Testament, “Pana Zastępów", Chrystusa w chwale,

ś

więtych żołnierzy itd. Nurt ten rozszerzył się jeszcze wraz z Karolem Wielkim, pozdrawia-

nym jako nowy Dawid. Kampanie mające na celu chrystianizowanie orężem, zwłaszcza Sa-

sów, odzwierciedlają również ewolucję w kierunku wojennej koncepcji chrześcijaństwa,

przepojonego wartościami wyznawanymi przez germańskich zdobywców.

Różne formy promocji wartości wojennych. Kościół poczynił więc daleko idące

ustępstwa na rzecz wartości germańskich pochodzenia pogańskiego, gloryfikujących siłę,

wojenną wściekłość; zarzucił próby wykorzenienia przemocy i wojny, które włączył do swe-

go systemu wartości. Tym samym otwierała się możliwość, nie do pomyślenia a priori na

podstawie pierwotnych doktryn, chrystianizacji wojny, a nawet sakralizacji wojowników,

działających pod kierownictwem Kościoła w sprawie uznanej za słuszną. Decydujący etap w

tym kierunku został przekroczony w epoce karolińskiej, naznaczonej ścisłym związkiem mię-

dzy papiestwem i monarchią frankijską, która usunęła dynastię Merowingów w czasie, kiedy

powstaje “Patrymonium św. Piotra", zalążek państw papieskich. Zagrożeni przez Longo-

bardów, a potem przez Saracenów papieże zwracają się ku nowej dynastii frankijskiej, two-

rząc tym samym teorię władców będących obrońcami Kościoła (defensores Ecclesiae). Funk-

cja ta staje się urzędem cesarskim par excellence. Skutkiem tego było ideologiczne dowarto-

ś

ciowanie operacji wojskowych prowadzonych w celu wyzwolenia, obrony, a nawet na rzecz

interesów Stolicy Apostolskiej. Już papież Grzegorz Wielki wysławiał wojnę misyjną, której

celem było nawracanie nieprzyjaciół siłą. Papieże Zachariasz (747) i Stefan II (755) obejmują

tą oceną każdą walkę na rzecz papiestwa, świadomie utożsamianego z całym Kościołem. Wo-

jownicy, którzy zginą w tak słusznej sprawie, mają obiecane szeroko otwarte bramy raju.

Między VIII a X wiekiem Kościół jeszcze podnosi wartość funkcji wojny na najwyższy po-

ziom, przez sakrę królewską. Sakramentarze z tej epoki, a zwłaszcza te z rozpowszechniają-

cego się wtedy pontyfikału romańsko-germańskiego, ukazują przede wszystkim sakralizację

funkcji publicznej, powierzonej władzy królewskiej, której zadaniem jest utrzymywanie po-

koju, ładu, sprawiedliwości i roztaczanie opieki nad ludem. Te funkcje królewskie wymagały

oczywiście stosowania siły zbrojnej. Symbolem ich wszystkich był miecz królewski, uroczy-

ś

cie wręczany monarsze podczas jego koronacji. W X wieku ceremonie koronacyjne po raz

pierwszy stosują formuły błogosławieństwa miecza władcy i chorągwi wojsk królewskich.

Zawierają one elementy ideologiczne, które później zostaną uznane za rycerskie, a tymczasem

są jeszcze tylko wyrazem różnych aspektów funkcji królewskiej. Nazwalibyśmy je sprawie-

dliwością, porządkiem i obroną Kościoła, którego królowie są utytułowanymi obrońcami.

Rycerze, a raczej zwykli wojownicy (milites), nie występują w tych tekstach, tak jak i w in-

nych formułach błogosławieństw z tej epoki. W tym samym czasie biskupi piszą najpierw dla

królów, a później dla książąt, kiedy powstają księstwa terytorialne, traktaty moralne zwane

“zwierciadłami książąt", w których starają się zwrócić ich uwagę na obowiązki związane z ich

funkcją: zapewnianie ładu, pokoju, sprawiedliwości, moralności publicznej. Aby to osiągnąć,

władcy muszą dać przykład dobrego postępowania.

3. Kościół a wojownicy

Do tej pory milites są jeszcze tylko zwykłymi wykonawcami, żołnierzami. Nie ma o

nich żadnej wzmianki w formułach liturgicznych ani w traktatach przeznaczonych dla cesa-

rza, dla królów, dla możnych pełniących funkcje rządzące. Milites (nie można jeszcze tłuma-

czyć tego słowa określeniem “rycerz") wychodzą z cienia w X i przede wszystkim w XI wie-

ku, kiedy powstaje system feudalny, najpierw we Francji, a potem w sąsiednich krajach. Ko-

ś

ciół uświadamia sobie wówczas osłabienie władzy królewskiej i próbuje temu zaradzić.

Ochrona kościołów. Król, naturalny opiekun kościołów, których podczas obrzędu koronacji

obiecał bronić i budować, już nie jest w stanie wypełniać tej misji. Na wszystkich poziomach

Kościół potrzebuje więc obrony militarnej. Przeciw komu? Właśnie przeciw milites - zbroj-

nym bandom działającym na rzecz swego pana, a czasem nawet na własny rachunek - którzy

plądrują, wymuszają, rabują, niszczą przez różnego rodzaju grabieże dziedzictwo kościołów i

klasztorów, uzurpując sobie prawo, narzucając nowe podatki (“złe zwyczaje") i przywłaszcza-

jąc sobie inne (exactiones). Tymczasem duchowni, przede wszystkim mnisi, muszą po-

wstrzymać się od przelewu krwi. Aby im towarzyszyć lub zastępować ich w działaniach

ś

wieckich, dostojnicy kościelni wprowadzili urząd rzeczników (advocati), czasem zwanych

obrońcami (defensores). O to przynoszące wysokie zyski stanowisko ubiegali się świeccy

seniorzy, którzy za jego pełnienie osiągali znaczne dochody (beneficium) pochodzące z wło-

ś

ci kościelnych, których ochrona była ich obowiązkiem. Niektóre kościoły same zapewniały

sobie obronę, bezpośrednio rekrutując wojowników (milites ecclesiae). Tak było w przypadku

wielu kościołów Francji, w Reims, Toul, Rodez, Albi itd. Tak jest też w przypadku kościoła

Rzymu, posiadającego militia. W połowie XI wieku papież Leon IX sam zorganizował w Ce-

sarstwie zaciąg wojowników św. Piotra (milites sancti Petri), których poprowadził do walki z

Normanami z Sycylii w Civitate, gdzie zostali oni rozerwani na strzępy przez przeciwników

(1053).

Wszyscy ci wojownicy, z racji samej funkcji obrońców Kościoła, byli przezeń wysoko

cenieni, wręcz sakralizowani. Świadczy o tym na przykład liturgia, fala kanonizacji żołnierzy,

rozmaite deklaracje papieży dotyczące duchowego wynagrodzenia walczących. Najpierw

liturgia: od X wieku znamy kilka formuł błogosławieństwa broni oraz tych, którzy wyruszają

do walki; stopniowo zaczynają one obejmować wojowników dawnej ideologii królewskiej.

Tak jest przede wszystkim w wypadku pewnego rytuału z XI wieku, zawartego w pontyfikale

z Cambrai. Niegdyś widziano w nim pierwszy rytuał pasowania rycerzy. W rzeczywistości

nic tam nie ma o pasowaniu. Jest to rytuał nadania stanowiska rzecznika lub obrońcy Kościo-

ła, jednakże znamienny dla ewolucji charakterystycznej dla tej epoki: Kościół, a raczej Ko-

ś

cioły lokalne, powierzają teraz swą ochronę zawodowym wojownikom lub dowódcom wo-

jennym, hrabiom, wicehrabiom, panom czy miejscowym potentatom, dla których układają

rytuały, stosujące znowu modlitwy lub błogosławieństwa, ułożone niegdyś dla królów. Ci

“opiekunowie" mają prawo wznosić poświęconą chorągiew, na której widnieje wizerunek

ś

więtego patrona bronionej przez nich świątyni. Mają przywilej pochówku, z mieczem przy

boku, pod posadzką tejże świątyni. W ten sposób ich funkcja ulega sakralizacji. Wynika z

tego podwójny proces ideologiczny. Sakralizacja funkcji królewskiej i związana z nią ideolo-

gia zstępują teraz na poziom wojowników znacznie skromniejszej rangi, skoro pełnią oni

funkcję obrony jakiegoś kościoła. Warto podkreślić ten ostatni punkt. Nie chodzi tutaj o

wszystkich panów, a tym bardziej nie o wszystkich “rycerzy". Jednakże proces ten idzie w

tym kierunku.

4. Sakralizacja wojny

Duchowe dowartościowanie wojowników walczących dla Kościoła, kościołów, papie-

stwa, świata chrześcijańskiego (pojęcia te są jeszcze płynne i często mylone ze sobą) przeja-

wia się także w fakcie pojawienia się nowej duchowości, w kulcie militarnych świętych.

Zauważmy przy okazji, że kryje się tu paradoks, gdyż większość tych świętych, póź-

niejszych patronów rycerstwa, poniosła śmierć męczeńską... właśnie za to, że odmówili słu-

ż

enia w wojsku! Tak było na przykład ze św. Maurycym, dowódcą antycznego legionu tebań-

skiego, którego “świętą włócznię" cesarz Otton przywiózł na Lechowe Pole na bitwę z Węgra

mi, zagrażającymi chrześcijaństwu. Tak było również w przypadku św. Jerzego czy św. Mar-

cina. Inni mają niewiele wspólnego z wojownikami, jak archanioł św. Michał lub... Najświęt-

sza Maryja Panna, patronka rycerstwa, której “świętą tunikę" obnoszono podczas ważnych

bitew i której wizerunek widniał na chorągwi biskupa Puy podczas pierwszej krucjaty.

Tej fali militarnych świętych, od IX do XI wieku, towarzyszy rozkwit kultu relikwii,

którym gorszył się jeszcze Bernard z Angers na początku XI wieku, gdyż ta ludowa forma

kultu świętych wydawała mu się zbyt bliska pogaństwa. Relikwie bardzo szybko zyskały po-

pularność wśród wojowników, zabiegających o kawałki kości, włosów, zębów lub szat świę-

tych, wykorzystywane jako talizmany lub opiekuńcze amulety, którymi, jak cennymi kamie-

niami, wysadzano hełmy lub rękojeści mieczy Fakty te, znane w historii, a niekiedy i w ar-

cheologii, są obficie relacjonowane w epopejach. Znacznie bardziej świadczą o tym, że do

Kościoła przeniknęły wojownicze lub magiczne sposoby myślenia, niż o chrystianizacji wo-

jowników. Obrazują jednak wyraźne zainteresowanie Kościoła stanem żołnierskim, a także

wzajemne przenikanie wartości Kościoła i arystokracji wojskowej.

Nagrody duchowe. Obietnice składane wojownikom, którzy służą interesom papie-

stwa, ilustrują to samo zjawisko. W 753 roku Stefan II w obliczu zagrożenia ze strony Sara-

cenów wezwał na pomoc Franków z Zachodu. Chcąc ich zachęcić do przybycia, zapewnił, że

grzechy przez nich popełnione w walkach między chrześcijanami mogą zostać odkupione

wyprawą przeciw poganom. W 847 roku papież Leon IV, znowu zagrożony przez Saracenów,

obiecał nagrodę w niebie tym, którzy przybędą, by polec “dla prawdy wiary, zbawienia oj-

czyzny i obrony chrześcijan". Kilka lat później Jan VIII stwierdził w liście do biskupów fran-

kijskich, że wojownicy polegli w walce podczas owej “wojny Pańskiej" z poganami lub nie-

wiernymi, mogli mieć pewność życia wiecznego. Jesteśmy tutaj u korzeni koncepcji świętej

wojny: wojownicy polegli w walce z niewiernymi zostają utożsamieni z męczennikami za

wiarę.

W walce z niewiernymi czy dla papiestwa? W umysłach XI-wiecznych papieży dominuje

raczej ten drugi aspekt. Jak podają niektóre źródła, kiedy Leon IX poprowadził swych milites

sancti Petri na pole bitwy w Civitate (o czym już wspominaliśmy), obiecał im życie wieczne.

W każdym razie, po krwawej łaźni, jaką im sprawili Normanowie (chrześcijanie), bez waha-

nia oznajmił, że znajdują się już oni w raju, w towarzystwie męczenników. Niektóre źródła

określają tych wojowników zwrotem, który kilka lat później będzie się odnosić do krzyżow-

ców: milites Christi, żołnierze Chrystusa. W 1075 roku Grzegorz VII używa tego samego

określenia w stosunku do pewnego chrześcijanina, zwolennika papieża, zabitego podczas

konfliktów mediolańskiej Patarii, utożsamiając go z męczennikami. Także i tutaj wszyscy

walczący byli chrześcijanami.

Wojownicy-męczennicy. Utożsamienie tych wojowników z męczennikami za wiarę

zaznacza kres prawdziwej rewolucji ideologicznej. Wystarczyło zatem tysiąc lat - a to niema-

ło! - aby postawiono na tej samej płaszczyźnie dwóch skrajnie przeciwstawnych bohaterów:

jeden, uczeń Chrystusa, pierwotnie nie stosujący przemocy, wolał zginąć od pogańskiego

miecza, niż przelać krew nieprzyjaciela Boga. Drugi, chrześcijański wzorowy wojownik pa-

piestwa, otrzymywał palmę męczeństwa, jeśli umierał z mieczem w dłoni, wyrzynając wro-

gów następcy św. Piotra.

Kazanie wygłoszone przez Urbana II podczas pierwszej krucjaty prawie nic nowego tu

nie wnosi; nie mamy więc żadnego powodu, by podawać w wątpliwość relacje świadków

opowiadające o podobnym utożsamieniu krzyżowców z męczennikami za wiarę. Oczywiście,

krucjata była pielgrzymką do Jerozolimy, lecz także wyprawą zbrojną mającą wyzwolić świę-

te miejsca, przedsięwzięciem Stolicy Apostolskiej głoszonym przez papieża, kontrolowanym

(przynajmniej w zasadzie) przez jego legata, a interesy papiestwa nie były tu bez znaczenia:

między innymi możliwość spotkania między Kościołami chrześcijańskimi po rozłamie w

1054 roku lub ustanowienie na Wschodzie chrześcijaństwa łacińskiego obediencji rzymskiej.

Jakkolwiek jest, wyprawa krzyżowa wynika z rzeczywistego dowartościowania ideologiczne-

go statusu wojownika w służbie Kościoła.

Krucjata a rycerstwo. Dowartościowanie rycerstwa? Bynajmniej! Wyprawa krzyżowa

nie jest bowiem rycerstwem. Można by niemal rzec, iż jest jego przeciwieństwem. Być może

Urban II stwierdził to w swym kazaniu w Clermont, przeciwstawiając krucjatę bratobójczym

wojnom, zaprzątającym chrześcijańskich rycerzy. Miał na myśli przede wszystkim drobnych

rycerzy, opłacanych, najemnych, którzy jak mówił - ryzykują śmierć wieczną dla kilku nędz-

nych groszy! I nawoływał ich, by opuścili tę militia (czyli rycerstwo tego świata) i zostali

milites Christi na służbie Chrystusa-Boga. Raul z Caen opowiada, jak jego bohatera, Tankre-

da, dręczyły sprzeczności, jakie dostrzegał między zasadami rycerstwa światowego a ideałami

rycerzy Chrystusa. W duszy czuł się rycerzem, żądnym sławy, zapalczywym w boju, odważ-

nym, nie wiedział jednak, jak pogodzić te cnoty z nakazem Chrystusa, by nadstawiać drugi

policzek, oddać szatę... zachwyciła go więc obietnica Urbana II, zapewniająca odpuszczenie

grzechów tym wszystkim, którzy wyruszą do walki z niewiernymi. Wahał się wówczas mię-

dzy dwiema drogami: drogą Boga i drogą świata. Krucjata pozwoliła mu połączyć te dwie

drogi, walczyć dla Boga jako rycerz. Chodzi więc o pewną ciągłość (zawód rycerza), lecz

również o zerwanie: Chrystusowe rycerstwo, krucjata (militia Christi), odwraca się od świa-

towego rycerstwa, krótko mówiąc - od rycerstwa.

Ta sama sprzeczność występuje u św. Bernarda w sposób jeszcze bardziej radykalny;

ok. 1130 roku, pisząc Pochwałę nowego rycerstwa, odmalowuje on obraźliwy portret “zwyk-

łego' rycerstwa, lecz nie zmyśla jego cech, a tylko je uwydatnia, jak w karykaturze. Podejmu-

jąc grę słów, obecną już sto lat wcześniej u niektórych pisarzy kościelnych, utożsamia rycer-

stwo ze złem (militia = malitia). Jego zdaniem, rycerstwo jest pod każdym względem

sprzeczne z nowym rycerstwem, jakie stanowią templariusze, ci mnisi-wojownicy, nieustanni

krzyżowcy. Pierwsi praktykują pychę, brak dyscypliny, przepych, egoizm i indywidualizm,

które powodują nieskuteczność w walce; drudzy - surowość, posłuszeństwo, dyscyplinę, mi-

łość braterską. Dawne rycerstwo służy światu i jego zwodniczym wartościom, a jego walki

prowadzą je do śmierci wiecznej przez grzech zabójstwa. Templariusze natomiast nie naraża-

ją się na żadne tego rodzaju niebezpieczeństwa: jeśli zabijają, to dla Chrystusa, a śmierć za-

pewnia im życie wieczne. Przy okazji warto wspomnieć, że te rycerskie zakony, szpitalnicy,

templariusze i rycerze teutońscy starają się połączyć w jednej postaci radykalnie przeciw-

stawne do tej pory ideały i praktyki mnicha i wojownika. Taka synteza sprzeczna z naturą (tak

bardzo, że kaznodzieja Izaak ze Stella kilka lat później nazwał to rycerstwo “nowym po-

tworem") dowodzi, że wspomniana wyżej rewolucja ideologiczna doszła wtedy do kresu. W

dziedzinie zakonów rycerskich, ale jeszcze nie rycerstwa.

5. Kościół, książęta i pokój

Wyprawa krzyżowa jest złożonym zjawiskiem, które zaznacza zakończenie procesu

dogłębnej przemiany nauki Kościoła na temat wojny. Odzwierciedla również inne zakończe-

nie: próby Kościoła, by uwolnić się najpierw od dominacji arystokracji świeckiej i wojskowej

(jest to jednym z aspektów reformy gregoriańskiej i sporu o inwestyturę), a gdy umacnia się

centralizm papiestwa, by odwrócić ten proces i z kolei zdominować świeckich (walka o do-

minium mundi). Nie miejsce tu na pobieżne nawet omawianie tych ważnych elementów dzie-

jów; spróbujemy wydobyć tylko parę ich aspektów, które wywarły głęboki wpływ na ukształ-

towanie się ideologii rycerskiej. W tym celu trzeba cofnąć się do X i XI wieku, które można

uznać za prehistorię rycerstwa. W tej epoce, przede wszystkim w południowej połowie Fran-

cji, słabnąca władza centralna spo wodowała załamanie bezpieczeństwa publicznego, i z tego

powodu cierpiał cały bezbronny lud (inermes), a zwłaszcza Kościół. Sprawcami zamieszek

byli ci sami ludzie, którzy później zostaną nazwani rycerzami i którym zostanie powierzona

misja obrony Kościoła i słabych: milites.

Pokój Boży. W obliczu niewystarczalności władzy centralnej, Kościół starał się prze-

jąć w swoje ręce tę część funkcji królewskiej, szukając w tym celu sprzymierzeńców najpierw

wśród najwyższej arystokracji Akwitanii, a później w sąsiednich regionach. Chciał uzyskać

od seniorów wojny (tak bowiem można ostatecznie przetłumaczyć zwrot principes militiae)

ograniczenie szkód, jakie powodowali. Nie było mowy o tym, by zabronić wojen prywatnych,

uznawanych za prawo związane z banem, z posiadaniem publicznych twierdz. Nikt nawet o

tym nie myślał. Od wojennej furii można było ocalić przynajmniej ludzi, przestrzenie i pewne

okresy roku: przez przymuszającą siłę przysięgi, przez groźbę kar duchowych (ekskomunika)

pozbawiających sakramentów Kościoła, niezbędnych wiatyków, ludzi, którzy złamali te przy-

sięgi, czy nawet wszystkich ludzi żyjących pod władzą owych ekskomunikowanych (inter-

dykt).

- Ludzi: inermes, całą bezbronną ludność, niezdolną do stawania we własnej obronie; ludzi

Kościoła, chłopów, dzieci, szlachetnie urodzone kobiety nie

mające opieki. Innymi słowy, wojnę należy zastrzec dla wojowników.

- Przestrzenie: święte miejsca związane z kultem, zwłaszcza kościoły, ołtarze, cmentarze.

- Czas: dni świąt liturgicznych, upamiętniających męczeństwo najważniejszych świętych

ś

wiata chrześcijańskiego i miejscowych patronów, a przede wszystkim mękę Chrystusa.

Składając publicznie przysięgę na relikwie świętych w obecności władz kościelnych i ludu,

wojownicy zobowiązują się do swoistej dobrowolnej ascezy: do rezygnacji z uprawiania ulu-

bionego sportu, wojny i wzorowanych na niej gier, w piątek, dzień męki Chrystusa, w sobotę

- dzień Jego przebywania w grobie oraz w niedzielę - dzień Jego zmartwychwstania.

Te dobrowolne przysięgi upowszechniają się pod moralną i publiczną presją. Takie zgroma-

dzenia odbywają się najpierw w Akwitanii u schyłku X (Charroux, 989), a w XI wieku w ca-

łej Francji, we Włoszech, w Niemczech itd. Tam, gdzie władza centralna jest mocna lub gdzie

zostaje na nowo zaprowadzona (Normandia, Flandria), instytucje te wzięli w swe ręce hra-

biowie. Pokój Boży staje się tutaj pokojem księcia. W Normandii na przykład historycy diu-

ków podkreślają ich władzę nad milites, którzy byli utrzymywani w posłuszeństwie i trzymani

w ryzach przez bardzo twarde prawa, karzące ich za rozbój, a nawet za zwykłe pijaństwo po

gospodach.

Instytucje pokojowe mają wielkie znaczenie historyczne. Podkreślimy tylko zwiększone zain-

teresowanie, jakie Kościół okazuje teraz wobec milites. Właśnie przed nimi trzeba chronić

siebie i chronić lud, a Kościół może to uczynić, tylko wzywając na pomoc innych wojowni-

ków, dowartościowując ich walkę w słusznej sprawie lub niejako zgadzając się na pewne od-

stępstwa, wytyczając dla wojen, nawet prywatnych, strefy dopuszczalności. Tym samym Ko-

ś

ciół zbliżył się do wojowników, których już nie mógł zbiorowo potępić, wykluczyć ze zba-

wienia. Potępić moralnie wojnę prywatną w pewnych okolicznościach oznaczało równocze-

ś

nie przyjąć ją za dozwoloną w innych. Skutkiem tego było dowartościowanie funkcji wojen-

nej, widzianej przychylniejszym okiem.

Jest to jednak tylko początkiem procesu, który w końcu doprowadzi do ideologii ry-

cerskiej. Wojownicy, którzy składają przysięgę pokoju, zobowiązują się nie grabić kościołów,

nie porywać kobiet, nie zabijać chłopów i nie zagarniać ich bydła. Nie ma jeszcze mowy o

tym, by mieli ich bronić. Militia w znacznej mierze kryje się jeszcze w ideologicznym cieniu

malitia. Jasna strona medalu pozostaje jeszcze do odkrycia.

V Pasowanie na rycerza

Ceremonia pasowania oznacza przyjęcie nowego rycerza do stanu elitarnych wojowników,

wejście do rycerstwa. W klasycznej epoce rycerstwa (XII - XIII wiek) polega zasadniczo na

przekazaniu broni znamionujących nową funkcję pasowanego (miecza, włóczni, puklerza,

hełmu, strzemion), czemu towarzyszy deklaracja o charakterze etycznym oraz uderzenie w

kark wierzchem dłoni, colee lub paumee, później zmienione w lekkie uderzenie płazem mie-

cza w ramię (XIV - XV wiek). Jest to ceremonia o charakterze deklaratywnym, mająca

wszelkie cechy obrzędu przejścia.

1. Przekazanie broni

Historia pasowania nie jest prosta, gdyż jest mało prawdopodobne, że istniała faktycz-

na i znaczeniowa ciągłość między najdawniejszymi sposobami wręczania broni, jakie znamy

z historii (charakterystycznymi dla większości dawnych Germanów ze Starożytności przed

naszą erą, o których wspomina Tacyt w Germanii), a pasowaniem rycerzy, o jakim mówią

liczne źródła XII-wieczne i późniejsze. Jest też mało prawdopodobne, że przekazanie miecza

królom, a potem książętom w IX i X wieku było zasadniczo znakiem ich wejścia do “rycer-

stwa", niezależnie zresztą od tego, jaki sens nadawano temu określeniu. Przyjmując miecz,

oznakę władzy politycznej i sądowniczej, otrzymywali prawo rządzenia ludźmi podlegający-

mi ich jurysdykcji. To oczywiste, że właśnie tutaj kryje się dwuznaczność, gdyż prawo to

obejmowało ban, władzę wojskową, i nie ulega wątpliwości, że książęta pełniący tę część

władzy publicznej wydawali - siedząc na koniu - rozkazy swym wojskom złożonym z jeźdź-

ców i piechurów.

Co więcej, wspomniana już niejednoznaczność określeń miles, militia, militare budzi

zastrzeżenia w odniesieniu do przynajmniej części dokumentów stwierdzających, często bar-

dzo lakonicznie, iż jakiś książę czy kasztelan otrzymał pendent (cingulum militiae), że przy-

pasano mu miecz (gladio accintus) lub został miles. Takie wyrażenia, szczególnie w zamierz-

chłej epoce, oznaczają niekiedy raczej dopuszczenie do jakiejś funkcji publicznej niż podjęcie

zawodu żołnierskiego, będącego częścią tej funkcji. Jednakże rosnąca militaryzacja społe-

czeństwa w X, a zwłaszcza w XI wieku sprawiła, że w obrębie tej samej funkcji publicznej

coraz mocniejszy akcent pada na aspekt militarny, który wysuwa się na pierwszy plan.

Wreszcie, zależnie od regionu i od pochodzenia dokumentów, najprawdopodobniej

istnieją różnice w obrębie znaczenia ceremonii, którą Kościół bardzo wcześnie starał się prze-

jąć na własny rachunek, nadając jej treść ideologiczną zgodną z jego wartościami, nie udało

mu się jednakże w pełni osiągnąć celu ani zupełnie zatrzeć świeckich aspektów tej ceremonii.

Etymologia. Etymologiczne źródło słowa adouber (pasowanie) nie jest całkiem jasne.

Chciano je powiązać z rdzeniem germańskim, oznaczającym “uderzyć" (dubban). Etymologię

tę przyjęli historycy w epoce, kiedy sądzono, iż la colee była podstawowym elementem pier-

wotnym w obrzędzie przejścia. Jest to bardziej niż wątpliwe, gdyż la colee pojawia się dopie-

ro w drugiej połowie XII wieku w źródłach literackich (Garin le Lorrain), a najwcześniej na

początku XIII wieku w łacińskich źródłach narracyjnych (Lambert z Ardres). Z drugiej stro-

ny, w swym pierwszym znaczeniu adouber znaczy wyposażyć, zaopatrzyć: pasować rycerza

znaczy dostarczyć mu sprzęt i tym samym sprawić, że staje się on zdolny do działania. W

bardzo pokrewnym znaczeniu, “pasowano" wieżę, fortyfikując ją, mówiono także o adoubs

konia, czyli jego wyposażenia, a jeszcze całkiem niedawno przeprowadzało się radoubement

statku, kiedy poddawano go remontowi w celu dalszego użytkowania; podobnie szachista

adoube (robi ruch próbny), kiedy dotyka pionka, by odstawić go na miejsce. śaden z tych

przypadków nie ma związ ku z la colee ani nawet z ceremonią wojskową czy z wręczaniem

broni. Ich pierwotne znaczenie ma więc charakter czysto funkcjonalny. Później słowa te na-

brały znaczenia związanego z rycerstwem.

Pomimo różnorodnych konotacji wymienionych wyżej słów miles-militia-militare,

zwrot “czynić rycerza" (militem facere) jednoznacznie się odnosi do obrzędu przejścia, jakim

jest pasowanie w klasycznej epoce rycerstwa. Chodzi o przyjęcie w szeregi militia. W epoce,

w której publiczny, deklaratywny gest odgrywa rolę oficjalnego dokumentu, pierwsze wrę-

czenie broni, mniej lub bardziej uroczyste w zależności od rangi pasowanego, w oczywisty

sposób zyskuje znaczenie zasadnicze.

Znaczenie wręczenia broni. Pasowanie jest najważniejszym wydarzeniem w życiu ry-

cerza i często służy jako chronologiczny punkt odniesienia dla innych wydarzeń. W istocie

obejmuje ono kilka znaczeń, zmieszanych i łączących się ze sobą bez wykluczania się nawza-

jem.

- Na płaszczyźnie prawnej zaznacza wejście w świat dorosłych. Tak więc liczne zapisy z XI i

XII wieku rejestrują akty prawne młodzieńca, który – gdy “został miles" czy “przypasał

miecz" - potwierdza lub odwrotnie, kwestionuje donacje złożone wcześniej przez jego opie-

kunów, upomina się dla siebie o jakieś zagrabione dobra albo dokonuje innego aktu prawnego

tego rodzaju. Wręczenie broni stanowi więc osiągnięcie przez młodzieńca pełnej zdolności,

pełnej dojrzałości prawnej.

- Na płaszczyźnie społecznej wynika z tego w sposób naturalny, iż młodzieniec, do tej pory

trzymany w stanie podległości, uzyskuje pozycję odpowiadającą randze... do której może pre-

tendować z racji swego urodzenia i środków ekonomicznych, jakimi będzie mógł dyspono-

wać. Pod tym względem pasowanie pozostaje w XI i XII wieku nieco niejasne. Młody szlach-

cic, syn hrabiego lub księcia, przed otrzymaniem broni uczył się - by w przyszłości zostać

wojownikiem i panem - na dworze swego ojca lub, jeszcze częściej, w “domu' krewnego, naj-

częściej wuja lub stryja, raczej wuja (brata matki), mającego na ogół wyższą rangę. Kiedy

jego kształcenie zostało zakończone, kiedy uroczyście wręczono mu broń, a przede wszyst-

kim miecz (tylko o tej broni wzmiankują najdawniejsze teksty), akt ten czynił zeń osobę peł-

noletnią w tej kategorii społecznej, z której się wywodził. Osiąga status społeczny, który

otwiera przed nim jego nową niezależność. Status ten zależy oczywiście od bogactwa i wła-

dzy, jakimi będzie dysponował. Z tego powodu wręczenie broni najczęściej bardzo nieznacz-

nie poprzedza inne akty prawne o znaczeniu ekonomicznym i społecznym, które sprawiają, że

wejście do świata arystokracji staje się faktem: małżeństwo z dziedziczką, odstąpienie jakiejś

ziemi, jakiejś części włości przez rodziców nowego miles, zostanie wasalem, objęcie całego

dziedzictwa lub jego części. W gruncie rzeczy chodzi tu o akt deklaracyjny, zaznaczający

osiągnięcie przez syna arystokraty statusu “samodzielnego seniora'. W tym sensie można więc

powiedzieć, że wręczenie broni jest obrzędem szlachty, seniorii, feudalizmu. Nie zawsze jed-

nak wręczeniu cingulum militiae towarzyszyły takie koncesje dochodów. Młodsi synowie,

synowie zbuntowani przeciw ojcu, wydziedziczeni, wygnani, “ubodzy", mogli otrzymać broń

militia, nie zdobywając tym samym pełnej niezależności społecznej. W tym celu musieliby

zaczekać na śmierć ojca, odzyskanie swych ziem lub zwrot majątku. W wypadku wygnanych

lub zbuntowanych synów książąt wręczenie broni przez seniora, który przyjął ich na dwór i

“żywił", jawi się jako publiczna deklaracja uznania na płaszczyźnie politycznej. W XI i XII

wieku znamy kilka tego rodzaju przypadków

- Aspekt zawodowy, do tej pory wszędzie kryjący się podskórnie, w tych ostatnich wypad-

kach nabiera pełnej mocy. Przez przekazanie broni, dostarczanej na ogół przez tego, kto do-

konuje pasowania, pasowanie pozwala “młodemu' dostąpić w każdym wypadku zawodu żoł-

nierskiego w militia wielmożów. Synowie szlacheckich rodów, o których mówiliśmy do tej

pory dlatego, że tylko oni są przedmiotem zainteresowania autorów tekstów, jakimi dysponu-

jemy, wchodzą wtedy, przynajmniej na pewien czas, w szeregi innych milites z drużyny moż-

nowładców, “zwykłych rycerzy", dla których pasowanie, z pewnością pozbawione świątecz-

nej oprawy, jest po prostu rozdaniem broni, prawdopodobnie bez żadnego ceremoniału, przy-

najmniej na początku. Dla wielu spośród ruch na pewno jest to awans społeczny, zwłaszcza

dla uzbrojonych sług z niższych warstw. Jednakże jest to awans czasowy, prowizoryczny,

odwracalny, w najlepszym razie dożywotni, gdyż wiązał się z faktycznym wykonywaniem

zawodu żołnierskiego i kończył się w wypadku ustania tego zajęcia. Z tego rycerstwa stałych

dependentów i tymczasowo zdeklasowanych rekrutują się członkowie książęcych eskort,

kompanie bywalców turniejów, błędnych rycerzy szukających przygód oraz najemników,

których literatura ukazuje wyraźniej niż wszelkie inne źródła od XII wieku, którzy jednak

przypuszczalnie istnieli i wcześniej, być może mniej licznie.

2. Rycerstwo a liturgia

Religijny wymiar pasowania rozwija się wraz z procesem wzrastania społecznej i ideologicz-

nej rangi rycerstwa. Jak widzieliśmy, Kościół zawsze interesował się dzierżącymi władzę i

bardzo wcześnie ułożył błogosławieństwa paru przedmiotów-znaków tej władzy: berła, koro-

ny, królewskiego miecza. Wręczając je królowi, obdarzonemu przez Boga niemal religijną

misją, biskupi wypowiadali te błogosławieństwa przypominające władcy o różnych aspektach

jego misji.

Ideologia miecza. Wręczenie miecza, jedyny akt, jaki nas tutaj zajmuje, dawał spo-

sobność, by podkreślić obowiązki związane z posługiwaniem się siłą zbrojną: utrzymywanie

pokoju i ładu przez ściganie wszelkich złoczyńców, wspieranie i obrona Kościoła oraz sła-

bych, obrona królestwa przed wrogami z zewnątrz, którzy często byli utożsamiani z pogana-

mi. Kiedy władza królewska zaczęła słabnąć, Kościół wykorzystywał - wpierw w odniesieniu

do książąt, a następnie do swych protektorów, advocati i defensores - te błogosławieństwa,

które bez istotnych zmian można było stosować w ceremoniach przeznaczonych dla osobisto-

ś

ci nie mających już w żyłach królewskiej krwi. Proces ów rozpoczął się być może wraz z

najazdami Madziarów, Saracenów, Normanów, kiedy to przyjął się zwyczaj udzielania błogo-

sławieństwa wojsku ruszającemu do walki z poganami lub z niewiernymi. Nabrał szybszego

tempa podczas niepokojów, jakie wstrząsały systemem feudalnym. Ujawnia się to w liturgii:

od X wieku w Kościele wzmacnia się rytualizacja i sakramentalizacja i święcone jest niemal

wszystko, by nadać przedmiotom związanym z jakąś funkcją zapewniającą życie niemal ma-

giczną skuteczność: święcone jest ziarno na zasiew, łoże małżeńskie, narzędzia pracy i broń

wojowników. W XI wieku pojawiają się pierwsze formuły błogosławieństw miecza, zawiera-

jące nakazy o charakterze etycznym. Nie mamy jednak pewności, czy były one wykorzysty-

wane przy liturgicznym pasowaniu rycerzy.

Rytuały pasowania. Najstarsze rytuały, które z całą pewnością wykorzystywano przy

pasowaniu, pochodzą z XII wieku. Element etyczny jest tu jeszcze nikły. U schyłku tego stu-

lecia pewien rytuał z południowej Italii stosuje do rycerstwa niektóre niegdyś królewskie

formuły, które sto lat wcześniej pontyfikał z Cambrai już stosował do rzeczników czy obroń-

ców kościołów. Jedna z modlitw zawiera prośbę do Boga, by pobłogosławił miecz obecnego

tu swego sługi, “aby mógł być opiekunem i obrońcą kościołów, wdów, sierot i wszystkich

sług Bożych przeciw srożącym się poganom". Inna modlitwa kieruje polecenia do tego, który

“właśnie zostaje rycerzem: strzeż prawdy, broń Kościoła, sieroty i wdowy, tych, którzy się

modlą i tych, którzy pracują". Poczym celebrans, przyzywając imienia Ojca, Syna i Ducha

Ś

więtego, wręcza młodzieńcowi miecz, włócznię, puklerz i ostrogi, broń charakterystyczną

dla rycerza. Choć rytuał jest zwięzły, obfituje już w elementy ideologiczne pochodzenia ko-

ś

cielnego. Przy okazji zwróćmy uwagę na podwójny aspekt obrony kraju przed poganami

(jesteśmy w południowej Italii i muzułmanie są niedaleko) i opieki nad dwoma pozostałymi

stanami społeczeństwa: nad tymi, którzy się modlą, i tymi, którzy pracują. Mamy tu do czy-

nienia z misją powierzoną całemu rycerstwu. Kilka innych świadectw z XII i XIII wieku za-

wiera także błogosławieństwa wyraźnie pochodzące z różnych liturgii koronacji na króla.

Kres tego procesu, który niepostrzeżenie zaczyna obejmować wszystkich rycerzy, a

zatem rycerstwo ideologia niegdyś wyłącznie królewska, objawia się w całej pełni w kom-

pletnym rytuale pasowania z pontyfikału biskupa Mende, Wilhelma Duranda (koniec XIII

wieku).

Pontyfikał Wilhelma Duranda. Pasowanie jawi się tutaj jako prawdziwe święcenia,

wejście do “stanu rycerskiego", mającego bardzo wyraźny charakter duchowy i religijny. Za-

sadniczą rolę odgrywa tutaj duchowny, a wszystkie gesty pasowania mają wartość symbolu:

ceremonię poprzedza modlitewne czuwanie - w tekstach literackich i historycznych zaczyna

się ono pojawiać u schyłku XII wieku – oraz rytualna kąpiel mająca znaczenie religijne. Cele-

brans błogosławi miecz złożony na ołtarzu, odmawiając nad nim dwie modlitwy pochodzące

z dawnych ceremonii koronacji królów; tekst precyzuje, iż może też pobłogosławić inne ro-

dzaje broni dzięki formułom, które mamy z innych źródeł i które także zawierają elementy

etyczne. Potem następuje błogosławieństwo samego rycerza, podkreślające jego obowiązki

sprawiedliwości, obrony prawdy i wiary; kapłan zdejmuje wówczas miecz z ołtarza i wkłada

go w dłoń postulanta, przypominając mu, że ma on używać tej broni w obronie własnej i w

obronie Kościoła świętego. Potem miecz zostaje schowany do pochwy; celebrans opasuje

rycerza pendentem, z którego zwisa miecz, a rycerz trzykrotnie dobywa miecza (jak wcze-

ś

niej robił to cesarz podczas koronacji), zanim ostatecznie schowa go do pochwy. Następnie

celebrans przekazuje mu pocałunek pokoju, potem la colee, która staje się tutaj “lekkim po-

liczkiem wymierzonym po to, by rycerz ocknął się ze snu malitia", aby czuwać w wierze w

Chrystusa. Po czym - to jedyny element, który do końca Średniowiecza zachował świecki

charakter - obecni przy ceremonii szlachcice dopasowują do rycerza swe strzemiona, które

również zostały poświęcone. Wreszcie wręczają mu jego chorągiew, na której widnieje jedno

lub dwa błogosławieństwa także pochodzące z liturgii królewskich, o silnym zabarwieniu

duchowym i ideologicznym. Pasowanie staje się wówczas aktem sakramentalnym. Dla Ko-

ś

cioła wyraża ono wejście do prawdziwego porządku społecznego; przy tej okazji Kościół

przypomina o posłannictwie “szlachetnego stanu rycerskiego", o którym mówią literackie

ź

ródła.

3. Historia a epopeja

Pomijając źródła liturgiczne, opisy pasowania prawie też się nie pojawiają w źródłach histo-

rycznych przed XII wiekiem. Ich zgodność z opowiadaniami z epopei zasługuje na uwagę.

Kilka przypadków pasowania. W 1128 roku w Rouen miało miejsce pasowanie Got-

fryda z Anjou. Kronikarz Jan z Marmoutier (który co prawda pisze ok. 1180 roku, w czasach,

gdy kulturowe wzorce rycerstwa już się zakorzeniły) opisuje ceremonię, używając pojęć bar-

dzo zbliżonych do określeń z pieśni rycerskich tej samej epoki: po kąpieli lub ablucjach, w

których nic nie pozwala się dopatrywać jakiegokolwiek znaczenia symboliczno-religijnego,

Gotfryda odziewają w nowe szaty w jaskrawych barwach. Potem na dwór przyprowadzają

piękne rumaki hiszpańskie. Gotfrydowi zakładają jego kolczugę (lorka), tak doskonałej jako-

ś

ci, że nie zdoła jej przebić żadna włócznia ani oszczep, oraz nogawice z żelaznych kółek.

Przyczepiają mu złote ostrogi, dają puklerz ze znakami herbowymi, który wieszają mu na

szyi. Na głowę zakładają kask ozdobiony drogocennymi kamieniami, który oprze się ciosom

miecza. Przynoszą jesionową włócznię z ostrzem z Poitou. Wreszcie wręczają miecz, pocho-

dzący z królewskiego skarbca, wykuty niegdyś przez legendarnego kowala. Wtedy nowy ry-

cerz w pełnej zbroi wskakuje na konia i zaraz dowodzi swej waleczności w turniejach i ćwi-

czeniach wojennych, które są uciechą dworu przez siedem dni.

Takie opisy pojawiają się często w źródłach literackich, zwłaszcza w epopejach. Podobień-

stwo tonu i stylu, stereotypowy porządek relacjonowanych faktów, wyraźnie świadczą o zain-

teresowaniu odbiorcy scenami z życia współczesnej arystokracji.

Zwróćmy uwagę: nie ma tu ani śladu żadnej ceremonii religijnej. Czy należy przy-

puszczać, iż jednak się ona odbywała, lecz autor skupił się wyłącznie na opisie nowego ryce-

rza przywdziewającego zbroję na turniej? Nawet jeśli tak było, wybór ten był znaczący: dla

XII-wiecznego społeczeństwa arystokratycznego religijny aspekt pasowania prawie się nie

liczy. Tak samo jest z większością innych relacji historycznych, jak na przykład relacja autor-

stwa Lamberta z Ardres o pasowaniu Arnula z Guines w 1181 roku. Jak zwykle bywało, na

dzień pasowania z pewnością wybrano wielkie święto kościelne. Może to być Boże Narodze-

nie, Wielkanoc i przede wszystkim Zesłanie Ducha Świętego, tak jak w tym wypadku. Tę

datę wybrali królowie Anglii, by “ze brać swój dwór". Baldwin z Guines również: wobec

zgromadzonego dworu ojciec wymierzył swemu synowi la colee, ten “policzek, którego nie

należy oddawać". Wraz z nim pasowano jeszcze kilku rycerzy. Potem następuje opis uroczy-

stości, uczty, darów wszelkiej szczodrości, do której okazją było pasowanie. Także i ksiądz z

Ardres nie napisał ani słowa o jakiejkolwiek roli Kościoła.

W 1213 roku podczas krucjaty przeciw albigensom Amauryk z Montfort został rycerzem

“zgodnie z nową liturgią, nie znaną w poprzednich stuleciach",jak nam mówi kronikarz tej

krucjaty, Piotr des Vaulx de Cernay: w dniu św. Jana, kiedy biskup odprawiał mszę, Amauryk

został przyprowadzony do ołtarza przez swych rodziców, hrabiego i hrabinę de Montfort,

którzy “ofiarowali swego syna Bogu", prosząc biskupa, by uzbroił rycerza “na służbę Chry-

stusowi". Biskupi Orleanu i Auxerre przypasali wówczas młodzieńcowi pendent, śpiewając

Veni Creator Spiritus. Autor popada w zachwyt wobec tego “nowego i niesłychanego prze-

biegu pasowania". Być może nowość miała charakter nie tylko liturgiczny: trzeba tu zwrócić

uwagę na fakt, że Amauryk zostaje nie tylko rycerzem, ale miles Christi, krzyżowcem.

Funkcja rycerstwa. Ideologia, którą Kościół próbował wpoić rycerstwu przez pasowa-

nie, nie w pełni jeszcze przeniknęła sposób myślenia całej arystokracji wojennej. Przed Ko-

ś

ciołem zaczęły się otwierać nowe sposoby osiągnięcia celu: na przykład traktaty dydaktycz-

ne. W połowie XII wieku Jan z Salisbury pisze dla króla Henryka II traktat polityczny, w któ-

rym porusza kwestię pasowania i funkcji rycerstwa. Jego zdaniem, “rycerza czynią' dwie rze-

czy: rekrutacja przez księcia i złożona przez rycerza przysięga. Rycerze jawią mu się jako

zbrojne ramiona księcia, od których wymaga się tylko posłuszeństwa rozkazom, dyscypliny,

znajomości rzemiosła wojennego, czyli zaprawy we władaniu bronią. Dochowując w ten spo-

sób posłuszeństwa książętom ustanowionym przez Boga, rycerze spełniają chwalebną misję:

są nawet “świętymi' w wypełnianiu tej misji, gdyż pośrednio poprzez swego seniora służą

Bogu. Czy zresztą nie otrzymują miecza z ołtarza? To jest jedyne nawiązanie do liturgii pa-

sowania.

Około 1185 roku inny biskup-poeta, Stefan z Fougeres, układa w języku starofrancu-

skim Przegląd stanów świata i Księgę manier. Przedstawia tam zwięzły opis funkcji każdego

z trzech stanów społeczeństwa. Rycerstwo, mówi (za Krystianem z Troyes), jest najwyższym

stanem. Jeśli jednak wolny człowiek, urodzony z wolnej matki, zostaje w ten sposób “wy-

ś

więcony na rycerza", musi godnie postępować, szanować Kościół i jego duchownych, musi

być lojalny i pobożny. Wziął miecz z ołtarza, aby stawać w obronie ludu Bożego. Dobywa

tego miecza w słusznej sprawie. Jeśli okazuje się go niegodny, należałoby móc go “odświę-

cić", wypędzić ze stanu, któremu przynosi hańbę, odebrać mu miecz, odciąć ostrogi. W tej

samej epoce pieśni rycerskie w podobnych słowach wspominają o degradacji rycerza.

Traktaty o rycerstwie. Inne dzieła zostają w całości poświęcone edukacji moralnej rycerstwa

zgodnej z naukami Kościoła. Nawiązują one do słynnego tekstu, w którym Pani z Jeziora w

Lancelocie prozą opisuje pochodzenie i posłannictwo rycerstwa, pomimo swej formy literac-

kiej wyraźnie były inspirowane przez duchownych. Tendencję tę reprezentował już Stefan z

Fougeres. Nasila się ona w XIII wieku, kiedy powstają prawdziwe “traktaty o rycerstwie” w

języku potocznym, wierszem lub prozą. Jeden z nich, anonimowy ordene de chevalerie, także

niewątpliwie powstały w środowisku księży, usiłuje wsączać ideologię Kościoła swemu od-

biorcy - rycerzom - zapożyczając formę powieści, cieszącej się powodzeniem w tej epoce.

Opisuje on fikcyjną sytuację, jak około 1175 roku pewien rycerz krzyżowiec, uwięziony

przez Saladyna, na jego prośbę opowiada ze szczegółami, jak się zostaje rycerzem. Wyjaśnia

Saladynowi znaczenie kolejnych etapów pasowania. Kąpiel, tak jak chrzest, jest znakiem wy-

rzeczenia się grzechu i woli życia “w uczciwości i uprzejmości'. Szkarłatna suknia symbolizu-

je krew, którą rycerz musi być gotów przelać w obronie prawa Bożego; pas oznacza odrzuce-

nie zmysłowości; ostrogi ukazują żarliwość w służbie Bożej. Miecz obosieczny symbolizuje

prawość i lojalność, oznacza obowiązek rycerza: obronę słabego przed silnym. Wreszcie la

colee ma tu tylko funkcję pamięciową: dzięki niej rycerz zapamięta tego, kto go pasował.

Także i tutaj niewiele się mówi o jakiejkolwiek roli księdza, choć dzieło jest silnie zabarwio-

ne wpływami Kościoła. Styl posługujący się alegorią, rozpowszechniony w XIII i XIV wieku

(na przykład w Romansie o Róży) pozwalał snuć bez końca motywy ideologiczne związane z

poszczególnymi rodzajami broni, jaką rycerz otrzymywał podczas ceremonii pasowania.

Raymond Lulle, młody poeta mieszczańskiego pochodzenia, który został rycerzem, a

ż

ywota dokonał jako misjonarz męczennik w Afryce Północnej, około 1263 roku napisał po

katalońsku prawdziwy mały traktat, Księgę stanu rycerskiego. Gromadzi on i systematyzuje

nauki, jakich udzielała już Pani z Jeziora; tworzą one teraz klasyczną ideologię rycerstwa

zgodną z wolą Kościoła. Pasowanie staje się dla Kościoła swoistym sakramentem przepojo-

nym wartościami religijnymi, który wprowadza do rycerstwa tak jak do zakonu. Do pasowa-

nia trzeba się więc przygotować wpierw wyznaniem swych grzechów na spowiedzi, później

postem i modlitwą na nocnym czuwaniu w kościele. Przy okazji Raymond Lulle korzysta ze

sposobności, by przeciwstawić ideał stanowi taktycznemu, wspominając giermków, którzy

wykorzystują to czuwanie, by słuchać, jak wędrowni śpiewacy recytują pieśni rycerskie albo

powieści, które, jak utrzymuje, wysławiają rozpustę. Nazajutrz po mszy, kiedy celebrans od-

mawia modlitwy przed ołtarzem, szlachcic (a nie ksiądz) przypa suje miecz nowemu ryce-

rzowi, przekazuje mu pocałunek pokoju i la colee, dzięki której ma on pamiętać o swym zo-

bowiązaniu, by respektować obowiązki stanu rycerskiego. Potem następuje przejazd konno,

obwieszczający publicznie nowy stan młodzieńca, uczta, turniej, okazja do szczodrobliwości.

Jak widać, schemat wydaje się ostatecznie ustalony, jeszcze z paroma drobnymi różnicami w

odniesieniu do roli kapłana celebransa podczas samego pasowania. Proponowany ideał jest

odtąd nienaruszalny, przynajmniej w dziełach o inspiracji kościelnej. Wyraźnie to pokazuje

symbolika broni, przejawiająca się różnorodnie: rycerz musi posługiwać się mieczem w służ-

bie Kościołowi, walczyć z wrogami Krzyża, zapewnić ład wewnętrzny oraz chronić kościoły,

wdowy, sieroty. Służąc swemu seniorowi i rządząc ludem, rycerze są więc w służbie Boga.

Do tej ideologii moralnej, której ton nadaje religia, dochodzi nuta ideologii szlachec-

kiej, świadcząca o tendencji zamykania się rycerstwa na nie-szlachciców, nawet w Katalonii:

Raymond Lulle faktycznie opowiada się przeciwko rycerzom, którzy stanęliby po stronie ludu

przeciw swemu seniorowi, możliwość pasowania nie-szlachcica z urodzenia uznaje za absurd,

szlachectwo utożsamia z rycerstwem. Rycerstwo jest dla niego szczytnym wojennym posłan-

nictwem szlachty, która dla ideału poświęca służbie Bożej miecz, symbolizujący najwyższe

cnoty stanu rycerskiego. Jesteśmy w epoce, w której ideologia rycerstwa święci triumfy. Ry-

cerstwo jaśnieje pełnym blaskiem i z Francji promieniuje na sąsiednie kraje. Już w 1184 roku

cesarz Fryderyk Barbarossa utrzymywał “rycerski dwór", naśladując dwory zachodnie, i pa-

sował na rycerzy własnych synów oraz paru innych młodych szlachciców. Te zbiorowe pa-

sowania mnożą się w całej Europie w XIII wieku, pasowanie zaś staje się ceremonią kosz-

towną, luksusową, honorową i prestiżową, przydając godności i splendoru tym spośród

szlachty, którzy go dostępują.

Ukształtowana już ideologia rycerstwa w niemałym stopniu się przyczynia do wzrostu

prestiżu. O ten zaszczyt ubiega się sam król Franciszek I, chcąc otrzymać z rąk Bajarda ude-

rzenie, które na początku XVI wieku stało się najważniejszym rytuałem podczas pasowania

rycerza.

VI. Świeckie wartości rycerstwa

Rycerstwo, które przeżywa rozkwit w XIII wieku w całej Europie Zachodniej, nie zostało

ukształtowane wyłącznie przez Kościół - jedyny wspomniany dotąd czynnik. Od XIII wieku, i

to mimo że wielu pisarzy i poetów wywodziło się z kręgów duchowieństwa, literatura prze-

znaczona dla świeckich, a głównie dla odbiorcy dworskiego, ukazuje nam zamiłowania ryce-

rzy, ich dążenia, ich wartości ideowe i postępowanie. W ten sposób zarysowuje się postać

wzorowego rycerza, jaśniejącego wszelkimi cnotami rycerstwa.

1. Wzór rycerstwa

Kilka symbolicznych postaci ilustruje ów obraz średniowiecznego rycerza. Wilhelm le

Marechal (XII wiek), Ulryk von Liechtenstein (XIII wiek), Bertrand du Guesclin lub Godfryd

z Charny (XIV wiek), John Falstaf czy Bajard (XV wiek). Pomimo różnic związanych z re-

gionami, z epokami, z których pochodzą te postacie, wszyscy ci rycerze ucieleśniają wspólne

wartości, zachowania i sposoby myślenia znamienne dla rycerstwa: znajomość rzemiosła wo-

jennego, odwaga, pragnienie sławy, troska o reputację, po czucie honoru, poszanowanie da-

nego słowa, szczodrobliwość, waleczność, dworność... oto najważniejsze cnoty “dworne".

Rycerstwo i dworność rzeczywiście stały się nierozłączne. Już w dzieciństwie później-

szy rycerz przechodzi naukę na dworze jakiegoś mniej lub bardziej możnego pana, któremu

“służy przy broni' jako pachołek, potem jako giermek. W ten sposób uczestniczy w życiu

dworu, przesiąka jego obyczajami i wartościami, ucząc się jednocześnie zawodu rycerza.

Rozpowszechnione przez literaturę wzorce rycerza dwornego: wędrownych śpiewaków (jon-

gleurs), trubadurów z południa, potem truwerów i twórców romansów z północy, wywierają

wpływ na rycerza, sławiąc bohaterów, których będzie się on starał naśladować: Roland Wa-

leczny, Wilhelin śelazne Ramię, Percewal z Walii, Lancelot z Jeziora i Rycerze Okrągłego

Stołu stają się wówczas wzorami rycerstwa.

Spójrzmy przez chwilę na przykładne dzieje Wilhelma le Marechal. Ten czwarty syn

angielskiego drobnego szlachcica jest wpierw “żywiony" u krewnego swego ojca, pana de

Tancarville, znanego bywalca turniejów, który pasował go na rycerza w 1163 roku, gdy Wil-

helm miał osiemnaście lat. Zdany na własne siły, bez środków utrzymania (będąc młodszym

synem) sam z kolei zaczął brać udział w turniejach, aby się zahartować, lecz również aby od-

nosić zwycięstwa, aby rozpocząć karierę. Od początku jego waleczność czyni cuda: bierze

pięciu jeńców i zwraca na siebie uwagę swego wuja, brata matki, hrabiego Salisbury. Wstępu-

je do niego na służbę i z tego tytułu należy do eskorty, podczas podróży do Poitou, królowej

Eleonory Akwitańskiej, byłej królowej Francji, która po rozwodzie z Ludwikiem VII została

królową Anglii przez powtórne małżeństwo z Henrykiem Plantagenetem. Pewien baron zbun-

towany przeciw Plantagenetom, pan de Lusignan, napada na mały oddział, chcąc porwać kró-

lową. Patryk z Salisbury zdołał umieścić ją w bezpiecznym miejscu, lecz poniósł śmierć

wpadłszy w zasadzkę. Wilhelm le Marechal pospieszył mu z pomocą, pomścił wuja, naraża-

jąc życie. Podczas walki otrzymał ranę w udo i... wdzięczność Eleonory, która przyjęła go na

służbę. Dwa lata później, mając dwadzieścia pięć lat, został wybrany, by służyć jako nauczy-

ciel, opiekun, mentor “młodego króla' Henryka, którego ojciec dopuścił do władzy w 1170

roku. Błyskawiczna kariera, którą zawdzięczał jednocześnie powiązaniom rodzinnym i sile

swego ramienia: niezliczone zwycięstwa na turniejach sprawiły, że został obwołany naj-

lepszym rycerzem świata. Odważny bez brawury, łączy waleczność Rolanda z mądrością

Oliwiera. Umie jednak także “żyć" na wzór rycerski, okazywać wielkoduszność i szczodro-

bliwość rycerzom, których trzyma (czyli zatrudnia) w swej drużynie, w miarę możności

wspomaga darami, a zawsze przydaje im sławy. Umie również zabawić damy różnymi roz-

rywkami. Kiedy zabraknie śpiewaków czy minstreli, potrafi śpiewać, tańczyć, dobrze się pre-

zentuje na dworze. Aż nazbyt dobrze: zostaje oskarżony o grzeszne stosunki z królową Mał-

gorzatą, żoną “młodego króla" Henryka, córką Ludwika VII, mającą dwadzieścia pięć lat,

podczas gdy on liczy sobie trzydzieści pięć. Pogłoski te ściągają na niego niełaskę i czasowe

wygnanie. Henryk potrzebuje go jednak do turniejów; jego wartość sprawia, że zostaje ścią-

gnięty z powrotem na dwór, gdzie - aby się oczyścić z zarzutów - chce stoczyć pojedynek

sądowy z trzema kolejnymi zawodnikami wybranymi przez jego oskarżycieli. Krół zwalnia

go z pojedynku i przyjmuje na nowo do grona domowników. Awans społeczny Wilhelma

trwa więc dalej. Do tej pory pozostawał kawalerem: król daje mu za żonę bogatą dziedziczkę,

jedną z pierwszych w królestwie. Teraz wkracza już bez przeszkód do wyższej arystokracji.

Mamy tutaj przykład historii życia rycerza, który musi się zmierzyć ze społecznymi i ideolo-

gicznymi problemami swych czasów. Jego historia, która przy okazji opisuje niektóre z tych

wartości, w tej kwestii pokrywa się z literaturą rycerską.

2. Literatura epicka

Literatura jest doskonałym zwierciadłem rozmaitych ideologii. Poprzez motywy

przewijające się w każdym z wielkich cyklów literackich można więc dostrzec również głów-

ne elementy ideologii rycerskiej.

Najstarszy korpus literacki napisany w języku potocznym stanowią pieśni rycerskie,

gdyż pierwsze z nich w znanej nam postaci powstały na samym początku XII wieku. Osiągają

szczytowe powodzenie w wieku XII i XIII, lecz maleje ono wyraźnie dopiero u schyłku Śre-

dniowiecza. Sprawa pochodzenia tych epopei i ich związku z historycznym podłożem, do

jakiego się odnoszą, wciąż jest przedmiotem żywych sporów między erudytami i bezpośred-

nio nas tutaj nie dotyczy. Należy podkreślić dwa fakty: 1) w oczach poetów epickich i ich

odbiorców epopeja, pomimo cechującej ją emfazy, była dziełem poważnym i prawdziwym; 2)

epopeja, zapożyczając motywy z historii Karolingów, a nawet Merowingów, w istocie opisu-

je, możliwe że z niewielkim przesunięciem, współczesny świat rycerzy, będących jej bo-

haterami i głównym odbiorcą. Przedstawia nam zatem pewne wyobrażenie świata rycerskie-

go, a przede wszystkim jego różnych ideologii. Pojęcie rycerstwa, jakie tutaj napotykamy,

może być w istocie bliższe przeżywanej rzeczywistości niż pojęcie występujące w tradycyj-

nych dziełach historycznych, z jednej strony nazbyt przepojonych kulturą i moralnością ko-

ś

cielną, a z drugiej - utrzymującymi się stereotypami z kultury starożytnej. Co tu widzimy?

Echo wielkich ideałów, które ożywiały rycerstwo; służbę Panu-Bogu w walce z niewiernymi,

służbę panu - królowi w obronie królestwa, rywalizacje seniorów między sobą, ideał wasala,

gloryfikację arystokracji, wojowników, wysławianie przede wszystkim walk oraz pięknych

ciosów włócznią i mieczem.

Tłem, a być może moralnym alibi epopei, jest walka z Saracenami. Kościół istotnie

odnosi się nieufnie do poetów i śpiewaków, gotowych opiewać wartości nie będące warto-

ś

ciami Kościoła, a wywodzące się z pogaństwa lub ze społeczeństwa barbarzyńskiego. Nie

może jednak zwalczać naturalnych upodobań odbiorcy, kiedy osiągają one tak wielką siłę.

Ś

piewacy (jongleurs), którzy niekiedy sami są klerykami, posługują się więc oczyszczającym

stereotypem świętej wojny, uzasadnianej i propagowanej przez Kościół, opowiadając historie

epickie. Roland, Oliwier, Wilhelm, Vivien są rycerzami Krzyża przeciw niewiernym. Ryce-

rzami Krzyża, ale jeszcze nie krzyżowcami: trzeba czekać końca XII wieku, aby powstał

“cykl krucjat", opiewających wyczyny rycerzy Bożych, bohaterów pierwszego zdobycia Jero-

zolimy (Zdobycie Antiochii, Zdobycie Jerozolimy, i jej kontynuacje uświęcające ród God-

fryda z Bouillon: Lohengrin, rycerz z łabędziem).

W tej samej epoce Ambroży układa wierszem historię trzeciej krucjaty, na cześć inne-

go wzorowego rycerza, Ryszarda Lwie Serce, króla Anglii. W epopei walki, w których ściera-

ją się frankijscy rycerze z Saracenami, rozgrywają się więc na Zachodzie, a przede wszystkim

we Francji. Czyżby odległe echa wojen rekonkwisty z czasów karolińskich w Akwitanii, w

regionie Narbonne, w Prowansji? Nie jest to niemożliwe, a w takim wypadku stosunkowo

krótka okupacja saraceńska mogła jednak pozostawić głębsze piętno, niż zwykło się sądzić.

Zwróćmy jednak uwagę na fakt, iż zwalczając Saracenów, rycerze z największych epopei

walczą zarówno dla swego króla, jak dla chrześcijaństwa. Nawet Roland, w którym często się

dopatrywano archetypu krzyżowca, jasno wyraża swój ideał służby wasalnej, kiedy zagrzewa

do boju rycerzy przed bitwą w wąwozie Roncevaux:

“Trzeba nam tu wytrwać dla naszego króla. Dla swego pana trzeba ścierpieć wszelką niedolę i

znosić wielkie gorąco i wielkie zimno, i oddać skórę, i nałożyć głową".

[Pieśń o Rolandzie, w. 1010-1012, tłum. Tadeusz Boy śeleński, Warszawa 1937, s. 39]

Kiedy Wilhelm, inny mistrz świata chrześcijańskiego, udał się do Rzymu na odsiecz papie-

ż

owi zagrożonemu przez Saracenów i tam zmierzył się z ich mistrzem, olbrzymem Corsol-

tem, przed walką zapowiedział, że będzie się bił za swego króla, którego terytorium najeżdża-

ją Saraceni i do którego należy miasto Rzym (Koronacja Króla Ludwika). W innych epope-

jach Wilhelm po śmierci swego siostrzeńca Viviena - który poległ jako wojownik i męczennik

i po wyginięciu całego wojska, wzywa pomocy wojskowej, jaką mu winien jego król, Lu-

dwik, dla którego stoczył wiele walk jako nienaganny wasal. Odwołuje się nie tyle do pojęcia

ś

więtej wojny z niewiernymi, ile do obowiązków wasalnych i dobrze rozumianego interesu

króla: jeśli Wilhelm nie zdoła powstrzymać nieprzyjaciela, ten niebawem spustoszy całe kró-

lestwo, w tym stolicę! Oczywiście, dawne francuskie epopeje jasno wyrażają świadomość, że

islam zagraża wspólnemu dobru - chrześcijańskiej Europie. Opiewają rekonkwistę, która trwa

w Hiszpanii (Oblężenie Barbastre). Idealizują rycerza, który oddaje swój miecz na służbę

chrześcijaństwa atakowanego przez islam, gotowego umrzeć za swą wiarę i za swego króla, i

bardzo jasno wyrażają pewność, że ci chrześcijańscy rycerze bronią prawa przed błędem,

prawdziwej religii przed fałszywą (utożsamianą zresztą z pogaństwem) i że umierając w ten

sposób, aby essaucier sainte crestiente [ocalić święte chrześcijaństwo], otrzymają palmę mę-

czeństwa i miejsce w raju. Mogło jednak stać się i tak, że to religijne zabarwienie motywacji

wojennych, dominujące co prawda w innych epopejach, zostało rozbudowane i świadomie

podsycane przez śpiewaków i poetów, po to, aby propagować w ten sposób krucjatę, do której

nawoływał Kościół, bądź też po to, by przyodziać swe pieśni w szaty ideologiczne możliwe

do przyjęcia przez Kościół i w ten sposób nie narażając się na zbyt wielkie potępienie z jego

strony.

Ideał wasala. Rzeczywiście, bardzo wcześnie na pierwszy plan sceny epickiej wysunęły się

inne motywy, splatając się z motywem świętej wojny, niekiedy spychanym w tło. Epopeje

buntu (Raul z Cambrai, Girard z Rusylionu, Renald z Montalbanu itd.) bardzo gwałtownie

roztrząsają kwestię, którą porusza już cykl Wilhelma z Orange: kwestię relacji między władzą

królewską a arystokracją, zwłaszcza gdy król jest słaby, otoczony przez niewłaściwych ludzi,

mało zdolny lub niesprawiedliwy. Widzimy tu pewne odzwierciedlenie kryzysu feudalizmu;

Wilhelm rozwiązuje ten kryzys, opowiadając się za wiernością wasalną i uznaniem zasady

dziedziczenia korony: pomimo niesprawiedliwości, jaką okazał mu król Ludwik, Wilhelm

pozostaje wierny i niestrudzenie zwalcza wrogów króla, po prostu spełniając obowiązek wo-

bec swego suwerena. Często wyrażano też pogląd, iż pieśni rycerskie były nośnikiem ideolo-

gii politycznej Kapetyngów, popieranej przez Sugera, opata Saint-Denis, doradcę Ludwika VI

i Ludwika VII. Romanse arturiańskie miały natomiast udzielać poparcia Plantagenetom.

Ideologia wasalna, spoiwo arystokracji wojennej, wysławiana jest nawet w epopejach

buntu. Można zatem stwierdzić, że jest ona jedną z podstawowych wartości rycerstwa. Typo-

wy przykład: Bernier w Raulu z Cambrai. Bernier, na początku będący giermkiem Raula,

został przez niego pasowany i pozostał jego wasalem. Raul zatraca miarę, najeżdża ziemie

należące do rodu Berniera, podpala klasztor w Origny, gdzie ginie matka Berniera... a jednak

Bernier stale odrzuca możliwość zbrojnego przeciwstawienia się Raulowi. Wyjaśnia to:

Raul, mój pan, jest bardziej zdradziecki od Judasza,

Pozostaje moim panem: daje mi konie i tkaniny,

Szaty i jedwabne stroje Baudasa.

Nie zawiodę go nawet pod Damaszkiem,

Aż wszyscy powiedzą: “Bernier ma prawo"

(Raul z Cambrai, w. 1380-1385).

Tymczasem Raul podczas spotkania z Bernierem unosi się przeciw niemu gniewem i publicz-

nie obija go laską, kawałkiem włóczni, który walał się po ziemi. Tym razem Bernier ma po

swojej stronie prawo feudalne, które stanowi, iż w takim wypadku więź wasalna zostaje ze-

rwana. Raul próbuje ofiarować mu zadośćuczynienie, ale Bernier odmawia: teraz będzie mógł

chwycić za broń przeciw swemu suwerenowi, stanąć przeciw niemu w jednym szeregu ze

swymi krewnymi. Jest to skrajny przypadek, gdyż w takich przykładach lubują się średnio-

wieczni pisarze chcący zobrazować złożoność prawa feudalnego. Gdzie indziej, na przykład

w pierwszej części Lancelota prozą, często napotykamy sytuacje pozwalające roztrząsać pra-

wo feudalne, co świadczy o zainteresowaniu odbiorcy tym zagadnieniem. W innych epope-

jach wasale chętniej się buntują. Niemal zawsze jednak poeta wyraża dezaprobatę dla takiej

postawy, nawet gdy usprawiedliwia ją powszechnie przyjęta moralność (na przykład w Girar-

dzie z Rusylionu). Ukazuje to siłę więzi feudalnej w społeczeństwie arystokratycznym, a

przynajmniej siłę, jaką stanowią pieśni rycerskie. Służba wasalna znajduje się w samym sercu

obowiązków rycerskich.

U schyłku XII wieku, a później jeszcze wyraźniej, splata się z nimi ideologia szla-

checka. Ma ona charakter zdecydowanie antyplebejuszowski i wyraża świadomość klasową,

zdradzającą niepokoje szlachty w obliczu podwójnego zagrożenia: politycznego rozkwitu

monarchii, która stopniowo odzyskuje władzę centralną (Filip August we Francji) oraz eko-

nomicznego rozwoju mieszczaństwa, któremu królowie poświęcają coraz więcej uwagi. Ta

reakcja szlachty przejawia się w epopejach i w romansach (Ajol, Partonopeu z Blois, Alek-

sander) przez wychwalanie królów i książąt, którzy dopuszczają do swego otoczenia wyłącz-

nie szlachetnie urodzonych, synów rycerzy, i którzy nigdy nie pasują nie-szlachciców, miesz-

czan lub wyzwolonych chłopów. W ten sposób dzieła te piętnują porozumienie, jakie zaczyna

się zawiązywać między władzą królewską we Francji i mieszczaństwem. Reagując na to za-

grożenie, szlachta przejawia tendencje do większego zacieśniania swych szeregów, broniąc

się przed napływem nowych ludzi. Spisanie zbiorów praw zwyczajowych odpowiada temu

pragnieniu, określając wyraźniej przywileje szlachty i kładąc nacisk na czystość krwi, na ba-

riery oddzielające szlachciców od nie-szlachciców. Oczywiście, bariery te nigdy nie były cał-

kowicie nieprzekraczalne, a definicje praw zwyczajowych, niekiedy sprzeczne, nie są całko-

wicie jasne (na przykład Obyczaje z Beauvaisis Philippe'a z Beaumanoir). Nie ulega jednak

ż

adnej wątpliwości, że kryje się tutaj oznaka pewnego usztywnienia. Pomijając dziedziczenie,

w szeregi szlachty można się dostać tylko za wolą władcy W XIV wieku teoretycy jeszcze

bardziej utrwalili zasady wejścia (i wyjścia) w szeregi szlachty, utraty praw szlacheckich

(Olivier de La Marche). O ile bowiem trudno uzyskać szlachectwo, to o tyle łatwo je stracić.

Przyczyny tego mogą mieć charakter ekonomiczny: sytuacja skłaniająca mężczyzn do wyko-

nywania zawodów uznanych za niegodne (na przykład handlu), małżeństwo kobiety zmuszo-

nej, z woli ojca lub braci, do ślubu z bogatym mieszczaninem.

Literatura odzwierciedla te napięcia. Wiele pieśni rycerskich z końca XII i z początku

XIII wieku atakuje również mieszczan, którzy się mieszają do polityki, usiłują wejść w szere-

gi rycerstwa i roszczą sobie pretensje do doradzania królom albo, co gorsza, osiągają swój cel.

Portret mieszczanina bywa życzliwy tylko wtedy, gdy ukazuje go w innej roli: jako goszczą-

cego w swym pałacu rycerzy, którzy czynią mu zaszczyt, korzystając z gościny.

Równolegle rozwija się motyw ubogiego rycerza, który często został niesprawiedliwie

wydziedziczony i mając tylko rozprutą kolczugę, starą, zardzewiałą broń i zmęczonego konia

musi znosić niegodne szyderstwa mieszczan z miast (Ajol). Przed tą postacią rozpościera się

bogata przyszłość: odnajdujemy ją w XIX wieku - jest to d'Artagnan. Trudności ekonomiczne

drobnego rycerstwa widać także w innym motywie - ubogiego wasala, który porzuca świat,

wybierając żywot pustelnika albo jest zmuszony wydać córkę za jakiegoś starego i bogatego

mieszczanina. Upadek, nostalgia: kobieta zadręcza się na śmierć, a dziecko będące owocem

tak nieszczęsnego związku zachowuje w genach dziedziczne cechy szlachty. Choć nic mu o

tym nie mówiono, w sposób naturalny chłopca pociągają konie, broń, szlachetne zabawy

(szachy, tables, tryktrak), polowanie - zwłaszcza z jastrzębiem lub z innymi ptakami drapież-

nymi, ułożonymi do polowań - mieniące się barwy, futra - zwłaszcza sobole - oraz inne osten-

tacyjne atrybuty szlachectwa.

Jednym z nich jest szczodrość, nieustannie wysławiana przez śpiewaków, którzy z niej

ż

yją i nie zaniedbują sławienia za to dawnych panów, pozostawiając otwarte pytanie, czy po-

tomkowie będą umieli ich naśladować. Odpowiedź wydaje się wątpliwa, jeśli sądzić na pod-

stawie skarg, jakie wielu poetów i śpiewaków wplata w swe dzieła, ubolewając nad upadkiem

dawnych cnót swych patronów czy mecenasów. Oczywiście, znaczną część tych narzekań

można złożyć na karb starego szablonu “wychwalania zamierzchłych czasów", nie szkodzi;

częstotliwość, z jaką te aluzje pojawiają się około XIII wieku, przypuszczalnie odzwierciedla

pewną rzeczywistość ekonomiczną: trudności finansowe co najmniej części rycerstwa, drob-

nej szlachty.

Istotnie, głównymi beneficjantami tej stale wychwalanej szczodrobliwości są rycerze.

W swym alegoryzującym poemacie, Powieści o skrzydłach (ok. 1210 rok), Raul z Houdenc

opisuje dwa skrzydła sławy - cnoty arystokratycznej. Jedno zwie się dwornością i obejmuje

to, co nazwalibyśmy sztuką savoir-vivre'u. Drugie nosi miano szczodrobliwości i przejawia

się w rozrzutności szlachty, przeciwstawianej zapamiętałemu gromadzeniu pieniędzy przez

mieszczan. Szczodrość ta jest też ponownym rozdziałem bogactw, baletem darów, które po-

ciągają za sobą rewanże: konie i broń zdobyte tu i ówdzie na turniejach lub na wojnach, cenne

tkaniny zrabowane jako łup i złożone w skarbcu aż do dnia wystawnego przyjęcia, kiedy pan

otwiera skarbiec i obdarowuje swych sprzymierzeńców, wasali, rycerzy, każdego według jego

rangi.

Szczodrobliwość wydaje się więc początkowo cnotą pochodzącą z niebios. Pierwotnie

ma charakter arystokratyczny, a nawet królewski, i - jak często obserwowaliśmy - schodzi

stopniowo w dół, obejmując rycerstwo, któremu jest potrzebna do życia. Przez asymilację

rycerz, nawet ubogi, naśladuje postępowanie wielmożów z arystokracji, dążąc do wejścia w

jej szeregi. Jest to wspólną cechą rycerzy, odróżniającą ich zasadniczo od nieszlachciców -

chłopów czy mieszczan, często posądzanych o złodziejstwo. Pewien znany epizod ilustruje tę

cechę. Napotykamy go u Wace'a, który go zapożycza od pewnego mnicha z opactwa Saint-

Etienne z Caen. Opowiada o szczodrobliwości diuka Roberta, noszącego przydomek “Wspa-

niały". Któregoś dnia zauważył on podczas mszy, że pewien waleczny rycerz nie złożył ofia-

ry, wezwał swego szambelana i kazał walecznemu rycerzowi, który był biedny, dyskretnie

przekazać znaczną sumę: 100 liwrów! Rycerz natychmiast ofiarował całą sumę, nie zachowu-

jąc nic dla siebie. Kiedy go pytano, dlaczego nie dał tylko paru denarów, co w zupełności by

wystarczyło, odpowiedział mniej więcej tak:

Zostały mi dane na ofiarę,

Nie mogłem więc niczego zatrzymać.

(Wace, w. 2328-2329)

Taka budząca podziw godność została zresztą nagrodzona, gdyż diuk przekazał mu

następne 100 liwrów, na osobiste wydatki. Rycerze z pieśni rycerskich nie tylko odwołują się

do szczodrobliwości świeckich książąt w imię czegoś, co można by uznać za solidarność kla-

sową. Celem próśb jest również duchowieństwo, namawiane do opróżniania skarbców na

potrzeby rycerzy, którzy bronią kraju, a zatem również Kościoła, jego dóbr i jego ludzi. Ry-

cerstwo a kler. W większości epopei nie ma natomiast ani śladu prawdziwego klerykalizmu;

wręcz przeciwnie, można przedstawić parę cech wskazujących na coś przeciwnego. Na przy-

kład w Pieśni o Rolandzie arcybiskup Turpin zajmuje poczesne miejsce, lecz zawdzięcza je w

większej mierze swej funkcji biskupa-wojownika niż duchownego. Jego błogosławieństwa i

obietnice raju z pewnością dodają otuchy towarzyszom Rolanda, lecz sławę i popularność za-

wdzięcza on potężnym ciosom miecza. Mnisi natomiast odgrywają niezbyt piękną rolę w

epopejach, są zajęci próżniactwem i gonitwą za dobrobytem. Epopeja ośmiela się to stwier-

dzić ustami samego Karola Wielkiego: jeśli młodzieniec odznacza się walecznością, solidno-

ś

cią i odwagą, niech zostanie rycerzem; jeśli zaś przeciwnie, jest słabeuszem i tchórzem, to

niech zostanie mnichem. Moniage Guillaume jest utrzymane w tym samym duchu, potwier-

dzając wyższość zakonów wojskowych nad kontemplacyjnymi, co stanowi dokładną i odwró-

coną replikę tego, co w X wieku opat Marcin z Jumieges mówił diukowi Normandii, Wilhel-

mowi Długiemu Mieczowi. Tymczasem świeckie rycerstwo uświadomiło sobie swe znacze-

nie i właściwe sobie wartości. Często stoją one w sprzeczności z wartościami głoszonymi

przez Kościół i można je z trudem dostrzec tylko w literaturze w języku pospolitym.

3. Dworność a rycerstwo

Ukryta rywalizacja między stanem duchownych i stanem wojowników, której pozwala

się domyślić epopeja, jawi się znacznie bardziej wyraziście w literaturze zwanej “dworną".

Dyskusja między księdzem a rycerzem po raz pierwszy pojawia się na początku XII wieku w

jednej z pieśni pierwszego trubadura, Wilhelma IX, diuka Akwitanii, piewcy miłosnej na-

miętności. W bardzo żywych i pikantnych słowach piętnuje zachowanie damy, która woli

oddać się duchownemu czy mnichowi niż rycerzowi. Na własnym przykładzie wykazuje

wyższość erotycznych umiejętności rycerza. Debata rozszerza się u schyłku XII wieku, kiedy

drugorzędni klerkowie, goliardzi, przeciwnie, stwierdzają dobitnie swą przewagi: łatwiej im

by wać na dworze, podczas gdy rycerz często wyjeżdża na daleką wojaczkę; ponadto klerk

okazuje się czulszy, bardziej uważny, ma więcej ogłady i delikatniejsze ręce niż rycerz włada-

jący mieczem, pokryty krwią i potem, prostacki kochanek. Takie dzieła, jak słynny Synod w

Remiremont lub jeszcze bardziej Traktat o miłości dwornej Andre le Chapelaina, nastręcza-

jące trudności i wywołujące spory interpretacyjne, podkreślają nowe znaczenie kobiet i miło-

ś

ci wśród przymiotów arystokratycznych i rycerskich, od XII wieku poczynając, i milczący

spór na tej płaszczyźnie między kulturą klerykalną i kulturą rycerską.

Fin' amor. W XII wieku życie na dworze, w zamku księcia lub seniora rzeczywiście nabiera

nowych barw. Świat wojowników, w większości męski, stopniowo robi miejsce rodzajowi

ż

eńskiemu, przede wszystkim Damie (od dompna lub domina, pani, małżonka seniora). Być

może krucjata nie jest obcym zjawiskiem w tej ewolucji: kiedy senior odjechał do Ziemi

Ś

więtej, życie jego małżonki, niekiedy pozostającej w zamku, nabiera nowego wymiaru. Pod-

czas I wojny światowej nasz XX wiek przeżył porównywalną niewątpliwie ewolucję obycza-

jów i sposobów myślenia. Do tego dochodzi tutaj ożywiający kontakt z cywilizacjami

Wschodu i islamu, znanego już dzięki pielgrzymkom i rekonkwiście, lecz poszerzony, zwie-

lokrotniony przez nie kończący się odpływ do Ziemi Świętej przez cały XII wiek. Inne wpły-

wy, bardziej wewnętrzne w stosunku do chrześcijaństwa, na przykład celtyckie, skupione na

dworze Wilhelma z Akwitanii w Poitiers, odegrały pewną rolę w ukształtowaniu się miłości

dwornej, opiewanej wpierw po prowansalsku przez trubadurów z południowej Francji (język

d'oc), a później na północy przez truwerów i w Niemczech przez minneslingers. Wiodący

motyw tych pieśni jest znany, nawet jeśli mediewiści wciąż dyskutują nad jego pochodzeniem

i znaczeniem socjologicznym. Wprowadza on w relacje między mężczyzną i kobietą nieco

zmysłowości, napięcia erotycznego wzmaganego przez przesunięcie w czasie - uznawane

odtąd za konieczne i dodające wartości - między pragnieniem a jego spełnieniem. Miłość

dworna nie jest bynajmniej odcieleśniona czy platoniczna: jednoznacznie zmierza do zjedno-

czenia cielesnego, ale będącego kresem pewnej drogi, pewnej gry, w której kobieta wydaje

się bardziej panią niż stawką.

Małżeństwo w ówczesnym społeczeństwie arystokratów i wojowników niezbyt się

nadaje do realizowania takiej formy miłości. Niemal zawsze pełni tylko funkcję społeczno-

ekonomiczną. Jest sposobem, by położyć kres sporom między dwoma rodami, przypieczęto-

wać przymierze lub poszerzyć włości, pomnożyć swe dobra i potęgę. Łączą się ze sobą nie

tyle dwie istoty, ile dwa domy. Co więcej, Kościół pod wpływem monastycyzmu rozwinął

doktrynę małżeństwa i związku cielesnego pozostawiającą niewiele miejsca na uczucie, a

jeszcze mniej na przyjemność zmysłów Jedynie prokreacja jest uzasadnieniem aktu płciowe-

go, który nawet w tym wypadku pozostaje wysoce podejrzany Gry miłości dwornej, a praw-

dopodobnie również sama miłość, rozgrywają się więc poza małżeństwem, wbrew surowej

nauce Kościoła. W XI wieku Kościół zwiększa ograniczenia, czyniąc z małżeństwa sakrament

- którym do tej pory nie było - zabrania “prawowitych" związków z oficjalną konkubiną, “na

duńską modłę', ściślej określa stopnie pokrewieństwa wykluczające małżeństwo “z jednej

krwi' (do szóstego stopnia), bardziej rygorystycznie zakazuje małżeństwa lub konkubinatu

księży i w ogóle klerków. Abelard i Heloiza zapłacą wysoką cenę za to nowe usztywnienie.

Ten doktrynalny rygoryzm nie udaremniał jednak związków pozamałżeńskich. Czy

można wręcz twierdzić, że powodował wzrost ich liczby? Nie da się tego wykluczyć. Moralna

dyskredytacja, jaką Kościół dotknął akt cielesny i przyjemność płciową, o czym świadczą

kazania, mogła skłonić niektórych świeckich do twierdzenia - jak uważał św. Hieronim - że

miłość fizyczna uprawiana jako cel sam w sobie, dla przyjemności, sprowadza małżonkę do

roli nierządnicy. U schyłku XI wieku Alan z Lille mówi to samo, wręcz uznając nazbyt żarli-

we stosunki płciowe między małżonkami za cudzołóstwo. Mimo głoszonego przez mnichów

ideału wstrzemięźliwości lub abstynencji niektórzy mogli uznać, że miłość poza małżeń-

stwem nie jest w gruncie rzeczy bardziej godna potępienia niż miłość w małżeństwie, że jest

znacznie łatwiejsza do zrealizowania i, ostatecznie, przyjemniejsza.

Jeden fakt nie ulega wątpliwości: w realiach życia dworskiego, życia rycerzy, stosunki

pozamałżeńskie były częste, zarówno wśród możnych (stąd wielu bastardów), jak wśród ota-

czających ich rycerzy. Pan czuwał nad tym, by nie brakło im dziewcząt; nie wszystkie one

były rozpustnicami, znajdowały się wśród nich również kobiety, które z omówionych poniżej

powodów nie mogły wyjść za mąż. Dzisiejsi historycy dostrzegają także bardziej niż prawdo-

podobne istnienie homoseksualizmu w tej męskiej społeczności wojowników, gdzie regułą

był promiskuityzm. W klimacie panującej obecnie mody niektórzy nawet czynią z tej tenden-

cji, prawdopodobnie mniejszościowej pomimo notorycznych przykładów (na przykład Ry-

szarda Lwie Serce), główny element płciowości rycerzy.

4. Miłość a społeczeństwo

W XII wieku istnieje jednak coś więcej niż kwestia zaspokajania popędów płciowych

rycerzy. Społeczeństwo przeżywa wówczas kryzys małżeństwa.

W istocie wszystkie te formy miłości umykające normom moralnym zostały być może

umocnione przez ewolucję społeczną, która skłania arystokrację w XI i XII wieku do ograni-

czania liczby zawieranych małżeństw, by unikać rozpraszania spuścizny, zanim powstało

prawo pierworództwa (XIII wiek). Młodsi synowie rodzin drobnej szlachty, zmuszeni w ten

sposób do celibatu, którego - przeciwnie do celibatu duchownych - nie narzucały im żadne

nakazy moralne czy religijne, mogli więc rozwijać frustracje zarówno uczuciowe, jak seksu-

alne i szukać ucieczki w zakazanych związkach i w marzeniach.

Ideologia dworna. Oczywiście, Kościół potępiał homoseksualizm jeszcze mocniej niż

nierząd i cudzołóstwo. Literatura pozostawia w cieniu pierwsze z tych zjawisk i nieco za-

trzymuje się przy drugim. Przywiązuje się natomiast do cudzołóstwa, które wysławia wręcz

jako pozytywną wartość rycerstwa. I to skutecznie: aby się o tym przekonać, wystarczy przy-

pomnieć niezwykłe powodzenie, którym przez całe Średniowiecze cieszyły się stare, celtyc-

kie, przetransponowane mity idealnych kochanków, jakimi były cudzołożne pary: Tristan i

Izolda, Lancelot i Ginewra. Także i trubadurzy opiewali miłość rycerza poety do jego damy,

na ogół mężatki. Rozpowszechnili oni pogląd, iż dama nie powinna się okazywać zbyt obo-

jętna na “względy", jakie okazuje jej rycerz, który “usilnie ją prosi o miłość". Poeta staje po

stronie kochanków i piętnuje ewentualną zazdrość męża. Tak rodzi się pojęcie dwornej miło-

ś

ci. Należałoby może raczej powiedzieć: dworne pojęcie miłości (R. Schnell), które stwarza

typ rycerza służącego swej damie - kobiecie zamężnej, należącej do wyższej warstwy niż on,

bardzo często będącej żoną jego własnego seniora.

Trudna jest interpretacja takiego typu literackiego. Czy należy się w nim dopatrywać

jedynie fikcji, pod pretekstem, że wszystko tu jest sprzeczne z nauczaniem Kościoła? Niektó-

rzy tak sądzili, czyniąc z miłości dwornej zwykłą igraszkę umysłu oderwanego od wszelkiej

rzeczywistości. Argument niewiele wart, gdyż, jak już mówiliśmy, Kościół równie surowo

potępiał inne praktyki, które mimo to nie zanikły. Jest tu jednak coś więcej niż zwykłe istnie-

nie: jest wysławianie wzorca. Toteż inni historycy dostrzegli tutaj wyraz frustracji i buntu

rycerzy z drobnej szlachty, z którą utożsamiają się trubadurzy i której głosem przemawiają (E.

Kóhler). To także nie jest pewne, gdyż nie wszyscy trubadurzy wywodzili się z tej warstwy.

Pierwszy z nich, Wilhelm IX z Akwitanii, był jednym z najpotężniejszych książąt Zachodu.

Inni byli panami, rycerzami, mieszczanami, a nawet klerkami. Trudno zatem ujrzeć w miłości

dwornej wyraz jakiejś rewindykacji klasowej, ze strony drobnej szlachty i młodszych synów

ubogich rodzin. Czyżby fin'amor była więc grą rzeczywistą, swoistym odpowiednikiem tur-

nieju, w którym młody rycerz oddaje życie przygodzie, by zdobyć przedmiot niedosiężny z

natury, małżonkę seniora, strzeżoną przez wszelakie bariery moralności kościelnej i arysto-

kratycznej, mające ustrzec “cześć' małżonki, a przede wszystkim czystość rodu? Walką pozo-

rowaną, której reguły ustalili jakoby sami seniorzy, tak jak walki na kopie, a której nagrodą

byłaby dama? Tak sądzi G. Duby. Jego zdaniem, wbrew temu, co sądzono, fin amor nie była

przejawem awansu kobiet. Służenie damie miałoby być w istocie służeniem pośrednio senio-

rowi, który chcąc zyskać pełniejszą władzę nad rycerstwem, udomowić je, godził się postawić

ż

onę w centrum rozgrywki, “w sytuacji złudnej, ludycznej, prymatu i władzy".

Gdyby tak miało być, ideologię fin amor wypracowałaby lub przynajmniej przejęła

wyższa arystokracja, aby utrwalić, podkreślić swą władzę nad służącym jej rycerstwem. Być

może warto posunąć się jeszcze dalej i uczynić z tych widowisk miłosnych zawody wyłania-

jące najlepszego w walkach miłosnych, tak jak turniej wyłaniał najbieglejszego w sztuce wła-

dania orężem. Zwycięzcy, potencjalni rywale, mogli więc być utrzymywani w zależności,

wpierw na miejscu, na dworze, podczas trwania rozgrywek, a później w służbie wasalnej, za

pośrednictwem małżeństwa - ostatecznej i pożądanej nagrody. W istocie, przynajmniej w źró-

dłach literackich, dama panuje nad stadkiem kobiet na wydaniu, zgromadzonych w zamku, i

przyznaje je pretendentom, umiejąc poddać próbie ich służbę, ich wierność.

Młody rycerz, bacheler, żarliwy kawaler, dążył w istocie przede wszystkim do mał-

ż

eństwa z dziedziczką, oznaczającego urządzenie się, akces do społeczności arystokratów.

Poprzez małżeństwo mógł w pewien sposób mieć nadzieję, że zacznie żyć “na własny rachu-

nek". Będąc panem gry, pan dworu dokonywał w ten sposób wśród swego rycerstwa selekcji

najlepszych zawodników. Jeśli na tym polegała gra, to nie była ona pozbawiona ryzyka. Se-

nior to również senior, starzec, o ustalonej pozycji i posunięty w latach, posiadający dzieci z

pierwszego łoża; mogą one być niemal rówieśnikami młodej pani, która zajęła miejsce pierw-

szej czy nawet drugiej żony. Istnieje więc wielkie ryzyko, że w tych miłosnych zawodach

będzie ona miała niejeden powód do zmieszania. Przypomnijmy bowiem, że fin'amor nie jest

bynajmniej odcieleśniona i że rycerz dąży do pełnego posiadania damy Zarówno u trubadu-

rów, jak i u truwerów, od lais Marie de France po powieści dworne, motyw nieszczęśliwej

ż

ony, pięknej młodej panny wydanej za starucha, najprawdopodobniej nie jest tylko owocem

wyobraźni poetów. Nie bez podstaw jest więc pogląd, iż miłość zwana dworną wyraża przede

wszystkim uczuciowe frustracje tych “młodych" w celibacie - podobnie jak w małżeństwie o

charakterze czysto społecznym - dążących do stosunków nowego typu. Jak już powiedzieli-

ś

my, miłość nie istniała zawsze: jest ona tworem XII wieku (D. de Rougemont). Jakkolwiek

było, to właśnie uczucie - będące absolutem - opiewają poeci i pisarze. Namiętność, której w

ich marzeniach nie krępują ani moralne tabu, ani społeczne konwencje. Uczucie silniejsze

ponad wszystko, wzmagające odwagę rycerza, wysławiające jego cnoty Miłość, która wynosi,

oczyszcza, sublimuje rycerstwo.

Postać Lancelota staje się tutaj doskonałym przykładem. Jak widzieliśmy, Pani z Je-

ziora przedstawia młodemu Lancelotowi, przed jego pasowaniem, główne posłannictwo ry-

cerstwa, w którego szeregi pragnie on zostać przyjęty: obronę Kościoła i najsłabszych, rzą-

dzenie ludem w służbie Boga. Jednakże w dalszej części tego monumentalnego arcydzieła nie

to jest główną ani nawet poboczną troską bohatera. Najważniejszym czy wręcz jedynym mo-

tywem jego działania jest absolutna miłość, jaką darzy on małżonkę króla Artura, który go

pasował, królową Ginewrę; zostaje jej wiernym kochankiem. Jedynie ta miłość czyni z niego

najlepszego rycerza na świecie, sprawcę największych wyczynów rycerskich ku czci i dla

ochrony jego damy, oraz, w konsekwencji, dla bezpieczeństwa królestwa. Bardziej znaczący

niż temat powieści - znamy bardziej gorszące - wydaje się sposób jej ujęcia. Wszędzie bo

wiem, zarówno u trubadurów, jak i u Marie de France czy Krystiana z Troyes, od Rycerza z

Wózka po Romans o Róży, poeta, dwór, odbiorca stają po stronie kochanków przeciwko za-

zdrośnikom, dworskim losengiers, pragnącym ich zguby. Sam Bóg ingeruje, aby ich ocalić, i

ż

aden odcień dezaprobaty nie towarzyszy opowieści o kłamliwej przysiędze, z której się roz-

grzesza królowa Izolda, przysięgając na święte relikwie, że nigdy nie ściskała udami żadnego

mężczyzny prócz swego męża, króla Marka, oraz... trędowatego, na którego barkach usiadła,

na oczach wszystkich, aby przeprawić się przez bród rzeki. Tymczasem wiemy, że człowie-

kiem tym jest Tristan, przebrany za trędowatego, by formalnie uwiarygodnić przysięgę, którą

Bóg jednak przyjmuje.

Celtyckie i bretońskie pochodzenie “materii bretońskiej", widoczne w lais i powie-

ś

ciach arturiańskich, może z pewnością wytłumaczyć te liczne fakty świadomego sprzeciwu

wobec moralności głoszonej przez Kościół. Nie szkodzi: wbrew Kościołowi i potężnemu

wpływowi jego ideologii, bohaterowie ci, mało odpowiadający kościelnemu ideałowi, już w

XII wieku cieszyli się ogromnym powodzeniem. Stali się wzorem. Za ich pośrednictwem

rycerstwo wyraża niektóre elementy swej ideologii i tworzy własną mitologię.

VII. Mity i ozdoby rycerstwa

Literatura odzwierciedla nie tylko podstawowe wartości rycerstwa, jego etykę i ko-

deks honorowy. Pozwala także prześledzić narodziny i ewolucję tego, co można nazwać mi-

tami rycerstwa. Sposób, w jaki ta grupa społeczeństwa dokonuje projekcji siebie na marzenia,

jest istotny, zwłaszcza że z racji swej wielkiej popularności mity te zaczęły z kolei wywierać

wpływ na zachowanie prawdziwego rycerstwa, zarówno podczas wojny, jak na turniejach.

Heraldyka i zakony rycerskie także czerpią inspirację z owej mitologii i mają w niej udział.

1. Mity rycerskie

Mit karoliński wyraża się w najgłębszej warstwie literatury, od czasów Jana Bodela

zwanej “materią francuską". Wysławia Karola Wielkiego i bohaterów walk z niewiernymi,

ale także - i przede wszystkim doborowego rycerza, odważnego, walecznego, uwielbiającego

broń i wojnę, wielkiego miłośnika pięknych ciosów włócznią i zabiegającego przede wszyst-

kim o renomę swej waleczności. Dla takiego bohatera, którego ucieleśnieniem jest Roland,

Vivien czy Wilhelm, cześć polega na niedopuszczeniu do sytuacji, by ułożono o nim “złą

pieśń”. Wstyd polega na tym, że rycerz zostaje posądzony o tchórzostwo. Stąd nadużycia

(nieostrożność?), które skłaniają Rolanda, wbrew zdaniu Oliwiera, do odmowy zadęcia w róg

i wezwania na pomoc wojska Karola Wielkiego w Roncevaux lub Viviena do wytrwania do

końca na polu walki, samotnie w obliczu nieprzeliczonych rzesz Saracenów, aby uniknąć

krzywoprzysięstwa: nieopatrznie złożył on ślubowanie, że nigdy nie cofnie się przed poga-

nami ze strachu przed śmiercią.

Wynoszenie pod niebiosa fizycznej odwagi i waleczności w boju pozostaną jednym z

trwałych elementów etyki rycerskiej na przestrzeni dziejów. Inną trwałą jej cechą jest lojal-

ność. Podkreślaliśmy ją w związku z postaciami Wilhelma i Berniera. W znacznej mierze

wynika ona ze znaczenia więzi wasalnej, która łączy rycerza z jego seniorem, ze sztandarem

jego pana. Ale jest tu coś więcej, gdyż nie wszyscy rycerze byli wasalami, a lojalność, wier-

ność sztandarowi, któremu służą, staje się cnotą czysto rycerską lub po prostu wojskową,

wraz z rozwojem wojsk rycerzy na żołdzie, opłacanych, najemnych, których wierność nie

była mniejsza. Poza wszystkim służba wojskowa z tytułu wasalstwa także była uważana za

rewanż w wymianie: służono “za takie a takie lenno". śołnierze najemni służyli za jakąś sumę

pieniędzy, bachelers zaś, którzy jeszcze nie zostali pasowani - “za broń". W sferze etyki nie

należy być może zbytnio rozgraniczać różnych form służby.

Zwłaszcza że w tej “materii francuskiej”, od samych początków literatury francuskiej

ukazującej podstawowe wartości, których rycerstwo nigdy nie porzuci, służbą mieszczącą w

sobie wszystkie inne rodzaje jest służba chrześcijaństwu, czyli Bogu, reprezentowanemu na

ziemi przez swego namiestnika: nie papieża, jak chcieliby kanoniści, którzy w tej samej epoce

pisali traktaty utrzymane w tym duchu (Anzelm z Lukki, Bonizo z Sutri), lecz cesarza Fran-

ków, Karola Wielkiego. Powstaje wówczas prawdziwy mit; dynastia Kapetyngów, która do-

szła do władzy po Karolingach, za radą Sugera stara się wykorzystać ten mit na swoją ko-

rzyść: uświęcony król ma za zadanie poprowadzić rycerstwo Franków, którzy otrzymali misję

rozprzestrzenienia chrześcijaństwa, odepchnięcia pogan, zdobycia władzy nad światem. Mit

ten wyraża się również w legendach krucjat, mówiących o cesarzu ostatnich dni, o pielgrzym-

ce Karola Wielkiego na Wschód, o jego protektoracie nad miejscami świętymi, o zmar-

twychwstaniu cesarza Germanii itd. Kronika Pseudo-Turpina, powstała w tej samej epoce w

kręgach bliskich opactwu Saint - Denis, służy jako punkt wyjścia do przejęcia tego mitu przez

Kapetyngów. Jednakże wspomniane już przymierze monarchii francuskiej z mieszczaństwem

pod koniec XII wieku pozwala sądzić, że ideologia rycerska ukształtowała się bardziej na

dworach książęcych we Francji niż na dworze władcy kapetyńskiego. Mit Aleksandra. Odno-

wa kultury klasycznej na Zachodzie w XII wieku przyciąga uwagę dworskich uczonych,

zwłaszcza w środowiskach anglo-normandzkich. Prestiż pełnego przepychu Wschodu nigdy

nie przestał fascynować Zachodu, chodziło jednak przede wszystkim o Bizancjum. Tym ra-

zem do łask powraca historia starożytności grecko-rzymskiej, z nowym zainteresowaniem dla

dzieł starożytnych filozofów, ale również historyków. Rzymianin Wegecjusz w znacznej mie-

rze zainspirował opis rycerstwa przekazany przez Jana z Salisbury w jego Policraticus..., i

warto odnotować tytuł przekładu tego dzieła na starofrancuski: Sztuka rycerstwa.

Ta nowa moda na starożytność doprowadziła do powstania powieści, których akcja toczy się

w Grecji, Troi lub Rzymie, a ich bohaterami są starożytni herosi, spopularyzowani przez We-

rgiliusza i Owidiusza, którzy podsunęli treść swych powieści XII-wiecznym pisarzom, takim,

jak Benedykt z Sainte-Maure. Starożytne wojny przerodziły się tam w walki rycerskie, starcia

wręcz - turnieje, a miłość pojawia się w formie zwiastującej powieści dworne. Najlepszy por-

tret wzorowego rycerza przedstawiły jednak nie powieści Eneasz czy Teby, lecz Aleksander.

Powieść ta, najstarsze znane świadectwo napisane dwunastozgłoskowcem, który przejmie od

niej nazwę (aleksandryn), czyni z greckiego herosa księcia rycerza, otoczonego jak Karol

Wielki dwunastoma parami. Rycerz ten nie poprzestaje już na rąbaniu nieprzyjaciela: jest to

umysł ciekawy, otwarty, błyskotliwy, żądny poznania i odkryć, miłośnik świąt i turniejów,

organizator istnych liturgii świeckich. Jest on o tyle interesujący dla historii rycerstwa, że jego

postać i historia legły u podstaw szerokiego rozpowszechnienia legendy - legendy o pocho-

dzeniu Franków od Troi. W odniesieniu do rycerstwa legenda ta podejmuje i rozwija pogląd o

przeniesieniu poznania ze Wschodu na Zachód. Powieści ulegające wpływom starożytnym, a

po ruch powieści Krystiana z Troyes i powieści arturiańskie, doprowadzają ten proces do An-

glii, co stanowi formę propagandy politycznej.

Mit arturiański. Tak jak niegdyś duchowieństwo (czyli wiedza), tak rycerstwo, zrodzone na

Wschodzie, zostało jakoby przekazane przez Trojańczyków od Greków po Rzymian, a póź-

niej na Zachód, aby dotrzeć na dwór króla Artura, gdzie zbierają się najlepsi rycerze świata,

pragnący pasowania z rąk króla i przyjęcia do Okrągłego Stołu. Plantageneci, od Henryka I

poczynając, przejęli na swój rachunek mitologię celtycką. Około 1130 roku Geoffrey z Mon-

mouth pisze po łacinie swą Historię królów Brytanii oraz Proroctwa Merlina, ku chwale Cel-

tów i Normanów. W ten sposób Plantageneci usiłują pozyskać sobie Celtów przeciwko An-

glosasom, unikając jednocześnie podżegania nacjonalistycznych rewindykacji, opierających

się na legendach o tym, że król Artur wciąż żyje. W 1191 roku Henryk II zarządza poszuki-

wania w opactwie Glastonbury, gdzie, według legend, miał się schronić Artur (jest to wyspa

Avalon wróżki Morgany); “odkryto" tam grobowce Artura i Ginewry: Artur naprawdę umarł i

nie powróci! Normandzcy władcy mogą zatem upominać się o spuściznę po Arturze. Przy-

czyniają się do szerokiego rozpowszechnienia opowieści Okrągłego Stołu, a Geoffrey, brat

Ryszarda Lwie Serce, nadaje swemu synowi imię Artur. Później, w 1278 roku, Edward I każe

otworzyć te groby i przenieść koronę Artura do Westminsteru. Edward i jego rycerze zostają

w ten sposób utożsamieni z rycerstwem arturiańskim. Przez to przeniesienie rycerstwa ze

Wschodu w głąb Zachodu kler i rycerstwo sprzymierzają się ze sobą, a czysto barbarzyńskie i

germańskie cnoty wojenne zostają dzięki temu złagodzone, jakby uszlachetnione przez kultu-

rę wschodnią, składającą się z przepychu, subtelności, zasady dobrego wychowania. Powieści

arturiańskie wcielają także do swej etyki przymioty miłości, opiewane przez Owidiusza i

przez trubadurów, zinterpretowane na nowo przez Krystiana z Troyes, który przede wszyst-

kim ukazuje, że nie tylko nie przynosi ona szkody odwadze wojownika (Erek i Enida), lecz

przeciwnie, wysławia cnoty rycerskie (Iwajn), a nawet może wysublimować rycerstwo (Lan-

celot). Nie ulega wątpliwości, że za motywami rozwijanymi przez literaturę arturiańską kryje

się słabo jeszcze znane tło celtyckie, przekaz wartości politycznych i moralnych, które nicze-

go nie zawdzięczają Kościołowi ani feudalizmowi, zwłaszcza celtycka zasada władzy

zwierzchniej wcielonej w postać królowej, a nie króla (J. Markale).

Stopniowa chrystianizacja mitów celtyckich w literaturze jest oczywista w przypadku

mitu o poszukiwaniu Graala. To tajemnicze naczynie, początkowo nie mające żadnego

związku z chrześcijaństwem, będące prawdziwym wyjaśnieniem wszelkich czarów, staje się

ostatecznym celem poszukiwań rycerzy arturiańskich. Ślady chrystianizacji dostrzegamy już

u Krystiana z Troyes, gdzie Perceval uosabia wzór świeckiego rycerstwa: jest obrońcą wdowy

i sieroty, jest opanowany, pobożny bez popadania w mistycyzm, stosuje etykę rycerską łączą-

cą w sobie rozmaite dążenia ówczesnych ludzi świeckich. Jego kontynuatorzy nadają “materii

bretońskiej" wymiar mistyczny. U Roberta z Boron Graal staje się kielichem, do którego Jó-

zef z Arymatei zebrał u stóp krzyża krew Chrystusa. Powieści arturiańskie przeradzają się

wówczas w epopeję o odkupieniu i przemieniają bretońską cudowność w symbole chrześci-

jańskie. Czary, z którymi walczą rycerze, wyobrażają jakby walkę z siłami zła, z siłami pier-

wotnego pogaństwa, fałszywych bogów i magii. Jednocześnie zarysowuje się prawdziwa teo-

logia odkupienia przez rycerstwo. Odkupienia tego, które jest symbolizowane przez poszuki-

wanie Graala i ostateczne zdjęcie czarów, może dostąpić tylko rycerstwo oczyszczone. Rycer-

stwo światowe, reprezentowane przez Gowina, ponosi klęskę z powodu braku ideału. Rycer-

stwo dworne, kierowane ludzką miłością, także ponosi klęskę pomimo waleczności Lancelo-

ta, najlepszego rycerza na świecie, wysublimowanego przez swą miłość do Ginewry. Zwycię-

stwo zdoła odnieść tylko Galaad, nieskalany, syn Lancelota, poczęty jednak “w grzechu", w

związku podwójnie nieprawym: dzięki czarom młodej dziewczynie udaje się połączyć z Lan-

celotem, który jest przekonany, że trzyma w ramionach królową Ginewrę. Za przyczyną tego,

co można by nazwać “pokalanym poczęciem", odwrócony zostaje bieg historii. Cnota ojca

przechodzi na syna, Galaada, który uosabia “rycerstwo niebieskie". Jako prawdziwy Chry-

stus-rycerz, Galaad niestrudzenie prowadzi swe mistyczne poszukiwania, pokonuje czary,

gdyż pozostaje czysty od wszelkiego grzechu, od rozpusty, od pożądliwości. Wyraża żal na-

wet dlatego, że musiał zadać śmierć w swej słusznej sprawie. Oczywista jest tutaj inspiracja

monastyczna z Citeaux. Dziewiczy rycerz dokonuje w ten sposób odkupienia rycerstwa i ca-

łego świata arturiańskiego. Skądinąd Graal, stając się motywem eucharystycznym, łączy ryce-

rzy Artura z historią świętą.

Mit biblijny. W epoce, w której Biblię uważano za księgę historii ludzkości, próbowa-

no oczywiście połączyć ze sobą te różne światy, utworzyć łańcuch znaczący, nieprzerwany

chronologicznie i magicznie. Związek chronologiczny jest zapewniony przez przypomnienie

ciągłości między obecnym rycerstwem i rycerstwem pierwotnym, rycerstwem ludu Bożego.

W sposób magiczny, ciągłość potwierdza Graal, zawierający w sobie krew Chrystusa zebraną

przez Józefa z Arymatei i przekazaną na Zachód do królestwa Artura. Tak więc rycerstwo

Izraela prowadzi do rycerstwa Zachodu, tak samo jak królowie Izraela, przedstawiani w tej

samej epoce na fasadach katedr, prowadzą do królów Francji. Jedni i drudzy są uważani za

aktorów historii świętej, która przebiega według niejasnych niekiedy planów Bożych. Jest to

nowa forma ideologicznej asymilacji rycerstwa przez Kościół. Dzięki temu głoszona przez

Kościół krucjata sytuuje się na historycznej linii wojen Przedwiecznego w Starym Testamen-

cie. Pod tym względem jest zresztą znamienne, że pierwszymi księgami Biblii przełożonymi

na starofrancuski były, przed Ewangeliami, pełne opisów wojen księgi Sędziów, Królów, Ma-

chabeuszy.

W XIII wieku powstają triady rycerzy-bohaterów, które jednoczą historię i prowadzą

na krucjatę. Dawne Przymierze reprezentują dowódcy wojskowi: Jozue, Dawid i Juda Ma-

chabeusz; pogańską starożytność - Hektor Trojańczyk, Grek Aleksander Wielki i Rzymianin

Cezar. Potem, w sposób naturalny i dwutorowy, jak widzieliśmy, pochodnia rycerstwa zostaje

przeniesiona na Zachód wraz z Arturem, Karolem Wielkim i Godfrydem z Bouillon. Chrze-

ś

cijańskie rycerstwo przejmuje więc dziedzictwo rycerstwa Izraela, przekazującego mu swą

mistykę, oraz rycerstwa pogańskiego, które dzięki swej wartości podbiło świat i tym samym

umożliwiło rozprzestrzenienie chrześcijańskiego przesłania. Zawiera w sobie rycerstwo śy-

dów i pogan. Każdy z tych dziewięciu walecznych (do których grona dodano później Du Gu-

esclina, a potem Joannę d'Arc) symbolizuje także jeden konkretny aspekt rycerstwa. Na po-

czątku XIV wieku osiągamy więc całościową wizję rycerstwa w historii świata. Powodzenie,

jakim cieszy się kult dziewięciorga walecznych, świadczy o ideologicznej sile historycyzują-

cego mitu rycerstwa. Ostatnia triada odgrywała również w oczach rycerzy rolę, jaką powinno

ono było odgrywać w historii świętej. Wraz z Arturem (uważanym wtedy za postać histo-

ryczną) chrześcijaństwo było oblegane, zagrożone przez pogan, do tego przenikane przez zło

szatana. Wraz z Karolem Wielkim nabierało świadomościswej jedności i siły, w stabilnym

Cesarstwie. Wraz z Godfrydem z Bouillon chrześcijańskie rycerstwo spełniało część posłan-

nictwa będącego przeznaczeniem Franków: zdobywało świat.

W średniowiecznej literaturze rycerstwo nadaje historii spójność i znaczenie. Bez nie-

go świat powróciłby do bezładu, chaosu. Obraz rycerstwa, jaki odzwierciedlają powieści,

oczywiście nie odpowiada rzeczywistości. Nie pozostaje jednak bez wpływu na tę rzeczywi-

stość. Wartości rycerstwa, nieustannie i w różnych formach sławione w dziełach literackich, a

zwłaszcza w romansach rycerskich, które do końca cieszyły się powodzeniem, w końcu prze-

niknęły sposób myślenia i utworzyły prawdziwą kulturę. W tym sensie można mówić o rycer-

stwie jako pewnej formie cywilizacji, sposobu życia, mentalności.

Mamy tego dowód w samej historii. Mówiliśmy już o turniejach, a zwłaszcza o wy-

czynach (pas d'armes), walkach na kopie, okrągłych stołach, które wiele ze swej formy, reguł,

wystroju, a nawet swego istnienia zawdzięczają opowieściom arturiańskim. Także podczas

wojny daje się odczuć wpływ wzorca literackiego. Kronikarz wojny stuletniej, Jean Froissart,

ś

wiadczy o tym głębokim przepojeniu, kiedy opisuje rycerzy francuskich, angielskich, bur-

gundzkich, organizujących między sobą turnieje podczas oblężeń; czy też, w pełnym toku

wojny, posłusznych - zdarzały się wy jątki, ale wyłamujących się spotykała krytyka - etycz-

nym regułom rycerstwa. Z drugiej strony, kodeks honorowy narzuca się ponad granicami ca-

łej arystokratycznej “klasie" wojowników, w następstwie ekspansji Francuzów i Normanów,

którzy są jego głównymi nośnikami oraz dzięki znacznemu prestiżowi literatury francuskiej i

anglo-normandzkiej, którą szybko tłumaczono i naśladowano we wszystkich sąsiednich kra-

jach, w Cesarstwie, w Italii, w Hiszpanii, aż po odległy świat skandynawski i normandzki.

Wszędzie pasowaniu towarzyszy oprawa coraz bogatsza w motywy honorowe, ideologiczne,

etyczne. I odwrotnie, degradacja rycerzy “niegodnych", lepiej znana w XIV i XV wieku, wy-

raźnie pokazuje, jakie były niewybaczalne wady i błędy, pomijając brak szlachectwa, o któ-

rym już dostatecznie mówiliśmy Są to przede wszystkim zbrodnie zdrady i tchórzostwa, pro-

wadzące do ucieczki z pola bitwy, ponadto karane śmiercią. Dotyka ona także tego, kto zaparł

się wiary, uchybił danemu słowu, postąpił haniebnie wobec kobiet. Degradacja nabiera cha-

rakteru uroczystego, i dotkliwie upokarzającego: siekierą odcina się rycerzowi ostrogi tuż

przy obcasach. Jego miecz zostaje złamany, tarcza wygięta, herby wymazane.

Heraldyka. Zachowanie rycerzy czerpie inspirację także z wzorców literackich. W XIV wieku

widzimy, jak królowie i książęta uczestniczą incognito w turniejach lub walczą każdego dnia

w innych barwach, naśladując pod tym względem bohaterów Okrągłego Stołu, z którymi

utożsamiają ich giermkowie. Apanaże rodów z wysokiej arystokracji, herby, rozpowszechnia-

ją się w XIII wieku na wszystkich posiadaczy lenna i są też przedmiotem zainteresowania

rycerzy z drobnej szlachty. Ich prawo do herbu zostaje im przyznane w tym samym czasie, co

prawo do noszenia tytułu messire. Zwróćmy jednak uwagę, że herby są znacznie ściślej zwią-

zane ze szlachtą niż z rycerstwem, gdyż od XIII wieku nie pasowani szlachcice mają jednak

do nich prawo. Od połowy XIII wieku zasadnicze reguły heraldyki są ustalone i na ich mocy

herb staje się dziedziczny; jest to bardziej sprawą szlachty, rodu, genealogii niż etyki rycer-

skiej. Ta wyjątkowa popularność heraldyki wiąże się zarazem ze średniowiecznym upodoba-

niem do przedstawień wizualnych, zwłaszcza do barw, z ostentacyjnymi cechami szlachty i z

tendencją do symbolizmu, do zakodowanego języka. Giermkowie, otaczani coraz większym

szacunkiem w XIV i XV wieku, mają za główne zadanie tłumaczyć ten język herbów, sławić

wyczyny rycerzy noszących herby, zwłaszcza na turniejach, których stają się sędziami, a

przede wszystkim komentatorami. Można ich uznać za piewców rycerskiej kultury, którą

szczyci się szlachta, za kapłanów swoistej świeckiej religii, mającej własne liturgie, symbole,

obrzędy, swoją mistykę. Powtórzmy jednak, że heraldyka gloryfikuje przede wszystkim

szlachtę. Herb jest dziedziczny, przynależność do rycerstwa nie. Rycerstwo, ozdobione swy-

mi cnotami i swą ideologią, w XIV i XV wieku staje się dla szlachty dodatkową ozdobą, pod-

noszącą naturalną godność nabytą przez urodzenie. I przeciwnie, dla nie-szlachty pozostaje

ono jednym z podstawowych sposobów wejścia do jej grona i uzyskania herbu, który szla-

chectwo wyobraża. Stan wojownika może uszlachcić, na mocy decyzji książąt. Uroczyste

pasowanie czyni z wojownika jednocześnie rycerza i szlachcica (O. de La Marche, Ph. de

Novare). Był on już rycerzem z zawodu, zgodnie ze stałym znaczeniem słowa; teraz, dzięki

pasowaniu, zostaje rycerzem, co tutaj oznacza zarazem tytuł szlachecki. Nie pasowani sy-

nowie szlachty noszą miano paziów, podczas gdy słowo giermek oznacza także rangę spo-

łeczną. Takie pasowania nadające tytuł szlachecki są nagrodą za wyjątkowo brawurowe czy-

ny W XV wieku Jan z Bueil stwierdza, iż rycerstwa nie należy przyznawać nie-szlachcicowi

w nagrodę za czyn zbrojny dokonany podczas oblężenia lub ataków na miasta czy twierdze.

Należy brać pod uwagę jedynie wyczyny o charakterze rycerskim, na samym polu bitwy lub,

w mniejszym stopniu, na turniejach.

2. Zakony rycerskie

Inna ozdoba szlachty to zakony rycerskie, powstałe w XIV wieku. W tej kwestii nale-

ż

y rozwiać nieporozumienie, jakie mogą stwarzać używane tu pojęcia. W istocie świeckie

zakony rycerskie niewiele mają wspólnego z zakonami żołnierskimi utworzonymi w XII wie-

ku: z templariuszami, szpitalnikami czy rycerzami teutońskimi. Tamte miały inspirację reli-

gijną, a ich celem było dostarczenie krucjacie stałych, kierowanych odpowiednią motywacją,

mających nadaną strukturę i zdyscyplinowanych oddziałów. Ich utworzenie oznaczało kres

rewolucji doktrynalnej, jakiej dokonał Kościół wobec wojny i wojowników, gdyż łączyły one

w sobie dwa ideały całkowicie dotąd przeciwstawne: mnichów i wojowników. Jednocześnie

to zjawisko wyrażało w pewien sposób klęskę Kościoła, a zwłaszcza papiestwa, usiłującego

zebrać pod swym sztandarem całe rycerstwo świata chrześcijańskiego. Zakony rycerskie nie

mają ani wspólnego pochodzenia, ani wspólnych celów, ani wspólnych cech. Przeciwnie,

wyrażają zarazem światowe i etyczne ideały rycerstwa świeckiego, a w pewnej mierze ozna-

czają również klęskę idei międzynarodowego rycerstwa, posłusznego uniwersalnym nakazom

moralnym. Świadczą jednak o sile i trwałości niektórych idei oraz o ukształtowaniu się praw-

dziwej ideologii rycerskiej.

Najstarsze pochodzą z połowy XIV wieku: Zakon Podwiązki, założony przez króla

Anglii Edwarda III w 1348 roku; Zakon Gwiazdy, powołany przez króla Francji Jana Dobre-

go w 1351. Są one znacznie bliższe świeckim bractwom lub stowarzyszeniom turniejowym

niż zakonom w kościelnym tego słowa znaczeniu. Wydaje się oczywiste, że większość z nich

odgrywała rolę dyplomatyczną. Pod płaszczykiem gloryfikacji wartości rycerskich chodzi o

to, by doprowadzić do przymierza dowódcy, którym najczęściej jest władca, z możnymi i

wpływowymi osobistościami. Przynależność do zakonu umacnia więź wasalną, która zaczyna

słabnąć. śadnej wątpliwości w tym względzie nie zostawiają zobowiązania członków zakonu

wobec mistrza. Zresztą większość z nich sama jest wasalami założyciela. Dzięki prestiżowi

swych członków zakon służy również propagandzie politycznej.

Zakon Złotego Runa, utworzony w 1430 przez diuka Burgundii Filipa Dobrego, traf-

nie obrazuje polityczną rolę tych stowarzyszeń. Filip założył go zresztą, aby wymówić się od

przyjęcia Orderu Podwiązki i wzorował jego statuty na zakonie angielskim. Jest oczywiście

dowódcą zakonu, któremu jego członkowie przysięgają wierność; muszą nawet zobowiązać

się do tego, że opuszczą inne zakony to rozporządzenie zniszczyłoby dyplomatyczną rolę Zło-

tego Runa, gdyby zostało wprowadzone w życie. Było stosowane tylko do wasali lub podda-

nych diuka. Jego głównym celem było zgromadzenie po stronie diuka całej burgundzkiej

szlachty. Nacisk położony na obrzędy, na przepych, na braterstwo jednoczące trzydziestu

jeden członków, na aspekty moralne wyjaśnia prestiż tego zakonu i fakt, że współcześni utoż-

samiali go ze swoistą religią świecką. Zbliżone cechy napotykamy w Zakonie Półksiężyca,

założonym w 1448 przez Rene d'Anjou. Wszystkie te zakony opierają się na ideałach rycer-

stwa, które oddają na służbę polityce książąt. Bractwa turniejowe i konfraternie towarzyszy

broni, rozwijające się w Niemczech, są bardziej interesujące dla historii rycerstwa w ścisłym

tego słowa znaczeniu, gdyż mają charakter mniej polityczny Kładą nacisk na ideologię rycer-

ską i tworzą kult wartości sławionych przez powieści rycerskie: honor, lojalność, wierność,

szacunek dla dam, które odgrywają tam ważną rolę, dworność. Nie brak tu aspektu religijne-

go: zalecenia pobożności i przysięgi obrony Kościoła, wdów i sierot. Widać też aspekt spo-

łeczny, podkreślający pewną równość między członkami, którzy wszyscy są szlachetnie uro-

dzeni, tak jak we wszystkich innych zakonach rycerskich. Obowiązująca w obrębie tych

bractw hierarchia nie odpowiada ściśle randze ani bogactwom. Podsumowując, te bractwa

rycerskie podejmują próby wskrzeszenia w obrębie zamkniętych i mniejszościowych społecz-

ności mitycznego rycerstwa, egalitarnego i moralnego, które prawdopodobnie istniało tylko w

ich marzeniach.

Istnienie tych bractw i tych zakonów świadczy w każdym razie o utrzymywaniu się

owego ideału i o coraz jaśniejszej świadomości faktu, iż rzeczywiste rycerstwo pozostaje od

niego nader odległe. Nie ma w tym zresztą nic nowego: już pod koniec XII wieku krytycy

rycerstwa uważali, że oddaliło się ono od swego pierwotnego posłannictwa i sytuowali jego

złoty wiek w zamierzchłej przeszłości. Raymond Lulle i Pani z Jeziora czynili to samo, prze-

pojeni ideą, iż dawne czasy były więcej warte niż czasy obecne i że niegdysiejsze rycerstwo

słynęło z cnót, które potem zarzucono.

To zwykłe stwierdzenie świadczy co najmniej o trwałości ideału rycerskiego na przestrzeni

całego Średniowiecza.

Podsumowanie

Historię rycerstwa, w jego aspektach zawodowych, ekonomicznych, społecznych, kul-

turowych, można grosso modo podzielić na cztery fazy.

Pierwsza faza, do połowy XI wieku, na płaszczyźnie zawodowej odpowiada powsta-

niu ciężkiej kawalerii, której technika walki od początku nie uległa zmianie. Z punktu widze-

nia społecznego, wojownicy konni wywodzą się w większości ze środowisk zamożnego

chłopstwa, właścicieli ziemskich, którzy zostali wasalami lub nadal gospodarowali majątkiem

rodowym. Osłabienie władzy centralnej w najdalej wysuniętych na zachód regionach dawne-

go cesarstwa karolińskiego pociąga za sobą rozkwit księstw, a następnie kasztelanii, które

prawdziwie stają się podstawowymi komórkami społeczeństwa feudalnego. Kasztelani dzięki

zbrojnej sile swych milites, wasali lub zbrojnych sług przypisali sobie znaczną część preroga-

tyw władzy publicznej, przede wszystkim ban, władzę wojskową. Polityczny i ekonomiczny

rozwój tych milites zbliża ich do drobnej arystokracji, w którą wtapiają się poprzez różnego

rodzaju awans społeczny, zwłaszcza przez małżeństwo z kobietami należącymi do wyższej

warstwy W większości jednak wypadków przyjęcie broni i ekwipunku wojownika przez mili-

tes ma niewiele wspólnego z uroczystym wręczeniem miecza władcom i książętom. Wszyscy

“szlachetni' świeccy są rycerzami wtedy, gdy dowodzą swymi oddziałami. Daleko do tego, by

w oczach współczesnych wszyscy rycerze byli szlachetnie urodzeni.

W wymiarze kulturowym “rycerze' wówczas bardziej odpychają, niż pociągają jako

wzór. Ich gwałtowność, nieokrzesanie, bezkarność podczas pełnienia obowiązków polegają-

cych na zmuszaniu ludzi do służby ich seniorom czy też podczas gwałtów i grabieży doko-

nywanych na własny rachunek, sprawia, że często są utożsamiani ze zbójcami. Kościół próbu-

je ograniczać ich rozboje i rabunki, wprowadzając instytucje pokoju i rozejmu Bożego. Insty-

tucje te nie wszędzie odnoszą liczący się sukces: świadczy o tym wielka liczba zgromadzeń

pokojowych; czysto zaś negatywny charakter nakazów dowodzi z kolei niemal zupełnego

braku jakiejkolwiek etyki rycerskiej.

Druga faza, od drugiej połowy XI do pierwszego trzydziestolecia XIII wieku obejmuje

czas kształtowania się rycerstwa w klasycznym tego słowa znaczeniu. Rewolucja w dziedzi-

nie techniki walki - wykorzystanie włóczni trzymanej poziomo i nieruchomo - zmienia wo-

jowników konnych w wyborową kawalerię, coraz lepiej chronioną przez kolczugę z siatki i

hełm, który można zamykać. Szarża jadących ramię w ramię rycerzy sprawia, że kawaleria

staje się królową bitew. Wysoka cena ekwipunku i koni, specjalnie szkolonych do nowej

szermierki konno sprawia, że mniej wojowników może korzystać z tych dóbr. Tym bardziej

rośnie prestiż kawalerii i przepaść między walczącymi na koniu, w pełnym uzbrojeniu, a resz-

tą wojowników. Pasowanie na rycerza nabiera więc wartości zarówno zawodowej, jak spo-

łecznej, gdyż arystokracja stara się zastrzegać stan rycerski przede wszystkim dla własnych

synów, a potem tylko dla niektórych z nich. Arystokracja, kładąca nacisk na swoje prawa i

dziedziczne przywileje, stopniowo przepaja swymi wartościami rycerstwo, którym od zawsze

kieruje.

Pod koniec tego okresu szlachta zastrzegła rycerstwo wyłącznie dla siebie. W wielu

regionach szlachetne urodzenie i stan rycerski to dwa oblicza arystokracji. Ideologia szla-

checka tym bardziej pozyskuje sobie rycerstwo, że szlachta czuje się zagrożona ekonomicz-

nym rozkwitem mieszczaństwa i politycznym odrodzeniem władzy królewskiej. Broniąc się

przed tym podwójnym zagrożeniem, uwypukla to, co uzasadnia jej przywileje. Rycerstwo jest

wtedy określane jako najwyższy stan o wysokiej wartości ideologicznej.

W tymże okresie rycerstwem interesuje się Kościół: wpierw stara się pozyskać dla

siebie całe rycerstwo przez wyprawę krzyżową, będącą ostatecznym kresem rewolucji do-

gmatycznej, która poprowadziła go od początkowego głoszenia zasady niestosowania prze-

mocy do koncepcji świętej wojny, mogącej dać palmę męczeństwa. Liturgie pasowania stop-

niowo sprowadzają na rycerzy błogosławieństwa, które pierwotnie były przeznaczone tylko

dla królów i które niosą ze sobą ideologię obrony Kościoła i słabych.

Ideologia ta, pierwotnie klerykalna, zderza się z innymi wartościami, całkowicie

sprzecznymi z tymi, które głosi Kościół: są to miłość dworna, ostentacja, przepych, gloryfika-

cja radości, święta, miłości absolutnej i wiernej, lecz najczęściej cudzołożnej, mogącej wzma-

gać waleczność rycerza. Ideologia rycerska z trudem wydobywa się z tych sprzeczności, któ-

rych ślady znajdujemy w literaturze.

Zarówno w tej dziedzinie, jak w wielu innych wiek XIII stanowi okres równowagi.

Rycerstwo osiąga wtedy pełną dojrzałość, być może okres szczytowy. W dziedzinie militarnej

przechodzi niewiele zmian i nadal dominuje w bitwach, choć rośnie udział formacji stosują-

cych inne techniki wojenne. W sferze społecznej rycerstwo i szlachta mieszają się ze sobą,

chociaż następuje odwrócenie relacji. Odgrywające pierwszoplanową rolę pierworództwo

wyraźniej rozgranicza władzę polityczną, bogactwo ekonomiczne i szlachectwo, przekazywa-

ne przez urodzenie i jeszcze wyraźniej określone zwyczajami. Teraz w XIII wieku, w zasa-

dzie wszyscy rycerze są szlachcicami, a u schyłku stulecia wiele brakuje do tego, by wszyscy

szlachcice byli rycerzami. Rycerstwo cieszy się wówczas znacznym prestiżem, który od-

zwierciedla jego ideologia. Król Francji Ludwik Święty uosabia te wartości, jednocześnie re-

ligijne i arystokratyczne. Istotnie, Kościół zdołał schrystianizować mity pochodzenia celtyc-

kiego, które wydawały się nie podlegać przemianom. Opowieści arturiańskie, a zwłaszcza

bardzo popularny cykl Lancelota, zatraciły w ten sposób część swego wywrotowego charakte-

ru. Charakter ten utrzymuje się jednak w innych dziełach pomimo retuszu (na przykład w

Romansie o Róży).

W XIV i XV wieku następuje zachwianie tej równowagi. Na płaszczyźnie wojskowej

rycerstwo, choć wciąż odgrywa swą rolę, w istocie traci pełną przewagę nad piechurami i

przede wszystkim nad łucznikami. Technologiczny postęp w metalurgii umożliwia jednak

opracowanie i rozwój zbroi płytowej, która zapewnia rycerzom niemal doskonałą ochronę.

Taktyki rycerstwa niewiele się jednak zmieniają, a przerost brawury prowadzi niekiedy do

klęski (Courtrai, Poitiers, Azincourt). W tym samym czasie rozwój stałych armii zmienia

udział w wonie poszczególnych grup społecznych. U schyłku Średniowiecza trzon sił zbroj-

nych stanowią wolni strzelcy, zawodowa piechota, pojawienie się zaś artylerii zaczyna

umniejszać rolę rycerstwa. Oczywiście, szlachta nadal odgrywa rolę dominującą w wojsku i

bitwach, kieruje walką; rycerstwo już nie! Stan rycerski ustępuje miejsca zawodowi żołnier-

skiemu.

Stan rycerski, ale już nie szlachta, która w XIV wieku przeszła trudny okres z powodu

wielkich klęsk (morowej zarazy, wojny stuletniej), które pociągnęły za sobą inflację, czyli

zmniejszenie dochodów obliczanych w pieniądzach. Wiele drobnej szlachty zaciąga się do

wojsk królewskich. Dzięki rozwojowi tych wojsk w XV wieku mają oni zapewnione przywi-

leje ekonomiczne (zwolnienie z podatków), a także honorowe, kulturowe: prawo do noszenia

miecza, prawo do posiadania znaków herbowych. Skutkiem tego jest waloryzacja ideału ry-

cerskiego, który od dawna stopił się z ideologią szlachecką. Dążenie do skuteczności podczas

wojny oddala jednak te wartości od rycerstwa wojskowego. Znajdują one schronienie w oso-

bie kilku wzorcowych bohaterów, jak Bajard, i są kultywowane z niejaką nostalgią graniczącą

z kultem w zakonach rycerskich; wreszcie stają się mitem w powieściach rycerskich, których

uwieńczeniem i zarazem karykaturą będzie w XVII wieku Don Kichote Cervantesa.

Rycerstwo mimo wszystko odcisnęło piętno na niemal całym Średniowieczu, poczy-

nając od zarania roku tysięcznego. Zrodzone z nowych uwarunkowań wojennych, a przede

wszystkim społeczno-politycznych feudalizmu, przerodziło się w etykę świecką zabarwioną

religijnie, w ideologię. Rycerstwo stało się mentalnością, formą cywilizacji, a przed XVIII-

wiecznym “uczciwym człowiekiem", rycerz był wcieleniem pewnego wzorca kulturowego,

którego ślady znajdujemy jeszcze w zachowaniach, nawet wojennych, europejskich elit z po-

czątku naszego stulecia, pomimo rosnącej dominacji materializmu i wojowniczego kultu pie-

niądza. Wartości rycerstwa, pod każdym względem sprzeczne z wartościami współczesnego

materializmu, zostały zapomniane lub wręcz wystawione na pośmiewisko.

Dzisiaj szlachetna postać idealnego rycerza inspiruje niemal wyłącznie ludzi owład-

niętych tęsknotą za minioną przeszłością. Trudności trzeciego tysiąclecia być może sprawią,

ż

e będziemy tego żałowali.