Koncepcja miłości w kulturze rycerskiej

średniowiecza

„Panowie miłościwi! Dobrzy rybałtowie dawnych czasów [...] pozdrawiają tych,

którzy tkwią w zadumie, i tych, którzy są szczęśliwi, nienasyconych i pragnących, tych, co
radośni, i tych, co są stroskani, słowem wszystkich miłośników. Oby mogli znaleźć tu pociechę
przeciw odmienności, przeciw niesprawiedliwości, przeciw urazie, przeciw cierpieniu,
przeciw wszystkim niedolom miłowania!...” – tak rozpoczynają się dzieje najsłynniejszych
bodaj średniowiecznych kochanków.

Średniowieczni poeci chętnie opiewali miłość. Równie chętnie rycerze i dworzanie

ślubowali wierność i miłość wybrance, często zamężnej. Musieli tedy ukrywać swe uczucie,
jednakże niejednokrotnie był jedynie symbol, kontynuacja tradycji. Nie zawsze kobieta
kochała swojego rycerza, czy trubadura, lecz z pewnością rzadko kochała swego męża. Nic to
dziwnego, gdyż małżeństwa zawierane były często z rozsądku, wola młodych ludzi
wstępujących w związki małżeńskie nie miała większego znaczenia. To rodzice wybierali
żony i mężów dla swoich dzieci, zawierając kontrakty małżeńskie, gdy przyszli małżonkowie
mieli po kilka lat. Dlatego średniowieczna historia miłosna to często tragiczne dzieje
rozłączonych kochanków. Bohaterowie nie mogą najczęściej połączyć się węzłem
małżeńskim.

Miłość dworska

To miłość konwencjonalna, rzadko oparta na prawdziwym uczuciu. Jednym z

elementów „wzorowej biografii” średniowiecznego rycerza było posiadanie damy serca,
szlachetnej i pięknej, którą wysławia się za jej urodę i najrozmaitsze cnoty. Rycerze bronili jej
czci, pojedynkowali się dla niej, jej dedykowali zwycięstwa w turniejach rycerskich. Kanon
miłości dworskiej został sformułowany przez poezję prowansalską. Mężczyzna oddaje
kobiecie cześć niemal boską, a uwielbiana dama jest niepodzielną władczynią jego serca.

Mechanizmy miłości dworskiej odsłania Henryk Sienkiewicz. W Krzyżakach damą

serca Zbyszka jest eteryczna Danusia. Zbyszko, oczarowany jej anielską urodą i
niewinnością, lekceważy zakochaną w nim Jagienkę. Życie ma jednak swoje prawa i to
właśnie z tak różną od Danusi Jagienką stworzy udany związek.

Miłość dworna była rodzajem rozrywki, zabawy. Kobiety, zwykle bardzo młodo

zamężne lub zaręczone, znajdywały w tym przyjemność i rozrywkę. Czuły się adorowane i
podziwiane. Wzrastało ich znaczenie i równoczesny podziw.

Rycerz i dama to najpierwotniejszy motyw romantyczny. Rycerz udowadnia swoje

poświęcenie, przelewa swoją krew w imię damy a jedynym i ostatecznym zaspokojeniem
staje się śmierć w imię wybranki. Jednak literatura bardzo ogranicza, a nawet pomija stosunek
i myśli kobiety w kwestii tej miłości. To mężczyzna jest głównym bohaterem, a kobieta,
zawoalowana, staje się milczącą zagadką. Średniowiecze niezwykle pieczołowicie opiekuje
się tym motywem literackim. Miłość rycerska pozostaje niezmieniona, powtarza utarte
schematy, zachowując przy tym swój wdzięk i czar.

Miłość i gry miłosne kierowały się wieloma prawidłami. Otóż kochankowie stworzyli

system przeróżnych tajemnych znaków i symboli. Barwy ubiory, klejnotów i kwiatów były
przepełnione różnoraką symboliką, a dla tych, którzy jej nie znali stworzono nawet dzieło,
które wprowadzało w arkana tej tajemnej wiedzy. Jak mocno była ona utrwalona w tradycji
może świadczyć, to że nawet w naszych czasach stosuje się zapożyczone ze średniowiecza
znaczenia kolorów. Wówczas jednak wiedza ta była podstawą życia miłosnego, gdyż często
kochankowie nie mogli ze sobą rozmawiać.

Gra miłosna polegała na czterostopniowej służbie miłosnej, którą każdy młodzieniec

zaczynał jako „adorator” potajemnie wielbiący ukochaną. Gdy ta obdarzyła go spojrzeniem
stawał się „błagalnikiem”. Dama mogła uczynić go swym „oficjalnym” kochankiem, zaś
dopiero na końcu istniała szansa ewentualnej miłości cielesnej. Kobiety często nie godziły się
na to, ale gdy już zdecydowały się uznać swego wielbiciela „cielesnym” kochankiem,
prowadziła do tego specyficzna ceremonia. Podczas intymnego i tajemnego spotkania
mężczyzna, klęcząc ze złożonymi dłońmi, ogłaszał się poddanym swej pani, co w czasach
feudalnych oznaczało, że w miłości innej mieć nie będzie. Wówczas dama obdarzała go
pocałunkiem, który stanowił formę przypieczętowania przysięgi, a najczęściej był swoistym
zwieńczeniem drogi kochanka. Często bowiem nie dochodziło do aktu seksualnego. W
zamian za to kochankowie stwarzali wiele sytuacji zastępczych, które pozwalały kobiecie
przekonać się o prawdziwości uczuć kochanka i prawości jego zamiarów. Spoczywają tedy
oboje obok siebie nadzy, jednak mężczyzna związany jest przysięgą i nie uczyni niczego
wbrew woli pani. Jest to opowiedzenie się po stronie miłości duchowej.

Tristan i Izolda Złotowłosa

Dzieje takiej miłości opowiadają pieśni poświęcone Tristanowi i Izoldzie – parze

średniowiecznych kochanków, których miłość najchętniej głoszona była przez poetów. Ona –
żona króla Kronwalii, Marka. On – jego siostrzeniec. Nieopatrznie wypijają napój miłosny i
tak, wbrew swojej woli i za plecami króla stają się kochankami. Król, kochając ich oboje, nie
jest w stanie wymierzyć należytej kary. Kochankowie uciekają, kryją się w lasach, gdzie,
dzieląc swą miłość, wyrzucają sobie nielojalność wobec króla i aby pozostali prawymi,
podczas snu oddziela ich od siebie nagi miecz. Ich miłość jest typowym przykładem miłości
czysto duchowej.

Miłość, skazująca na postępowanie wbrew sobie, nie mogła dać szczęścia. Izolda

martwi się, że rani męża – szlachetnego i dobrego człowieka. Tristan nie może sobie
wybaczyć, że oszukując przyjaciela, którego szanuje, łamie kodeks rycerski. Króla Marek
cierpi z powodu zdrady przyjaciela (i siostrzeńca) oraz odtrącenia przez kobietę, którą kocha.

Miłość została ukazana jako siła niszcząca. Wypity przez pomyłkę napój miłosny

łączy Izoldę i Tristana nierozerwalnym uczuciem. To miłość mocniejsza od nich samych, od
zdrowego rozsądku, od wszystkich przeszkód i niebezpieczeństw. Mimo iż Izolda zmuszona
była poślubić króla Marka, a i Tristan po jakimś czasie poślubia Izoldę o Białych Dłoniach,
ich uczucie trwa. Finał historii jest tragiczny: Tristan umiera z ran i żalu za ukochaną, Izoldzie
pęka serce z rozpaczy. Miłość triumfuje dopiero po śmierci kochanków, za pozwoleniem
króla Marka pochowanych obok siebie. Z grobu Tristana wyrasta głóg i wnika do grobu
Izoldy; jest to symbol wiecznej, niezniszczalnej miłości.

Pozostałe pary słynnych kochanków

Roland i jego narzeczona Oda – Roland należał do grona dwunastu parów Francji, a także
był siostrzeńcem Karola Wielkiego. Jako wzorcowy rycerz posiada damę swego serca.
Niewiele o niej wiemy. Jest siostrą Oliwiera, przyjaciela Rolanda. Na wieść o śmierci
ukochanego kona z rozpaczy.

Lancelot i Ginewra - Ukochanym Ginewry był przyjaciel jej męża króla Artura, Lancelot z
Jeziora, który obrał ją za damę swego serca, dokonywał w jej imię bohaterskich czynów i
zaprzysiągł bronić z mieczem w ręce jej czci i sławy. Ginewra wygnała Lancelota z zamku,
gdy ten zdradził ją z Elaine z Corbenic, która dzięki czarom przybrała postać żony Artura i
zwabiła tym sposobem jej ukochanego do swego łoża. Ujawnienie romansu Ginewry i
Lancelota było przyczyną rozłamu wśród Rycerzy Okrągłego Stołu. Lancelot w obronie

ukochanej zabił kilku swoich byłych przyjaciół, potem walczył z samym Arturem. Na czas
walki Artur zostawił Ginewrę pod opieką swojego syna - Mordreda, a ten postanowił zająć
miejsce ojca na tronie i u boku kobiety. Ostatecznie w bitwie pod Camlann Mordred zabił
Artura, ale sam także otrzymał śmiertelną ranę. Po tych wydarzeniach Ginewra złożyła śluby
zakonne.

św. Aleksy i Famijana - Porzucona przez męża w noc poślubną dziewczyna dochowuje
wierności mężowi. Spotyka ją za to nagroda: to właśnie jej udaje się wyjąć list z zaciśniętej
dłoni Aleksego. Zastanów się, co mogło kierować takim wyborem Famijany: wielkie uczucie
do ukochanego czy może, podobnie jak jej mężem, kobietą kierowało pragnienie osiągnięcia
życia wiecznego.

Abelard i Heloiza - Pierre Abelard, filozof i uczony, był nauczycielem sporo młodszej od
siebie Heloizy, niezwykle inteligentnej oraz pięknej dziewczyny. Gdy wuj dziewczyny odkrył
ich, wynajął płatnych zbirów, którzy pozbawili kochanka męskości. Zakochani wstępują do
klasztorów, skąd ślą do siebie listy. Historia tej miłości była natchnieniem dla Jeana Jacques’a
Rousseau, autora „Nowej Heloizy”.

François Villon i jego kochanki w „Wielkim testamencie” - Poeta wspomina swoje
kochanki, które niewiele mają wspólnego ze szlachetnymi damami obdarzonymi zaletami
duszy i zniewalającą urodą. Kochanki Villona to zwyczajne, niekiedy nawet wulgarne
kobiety, np. gruba Małgośka. Czas spędzony w domu kochanki to nie tylko seks i poczucie
bliskości, ale przede wszystkim wygodne łóżko, smaczny posiłek, dach nad głową,
wytchnienie w jego niespokojnym życiu.

Piewcy miłości dwornej

W końcu XI wieku poeci pochodzący przeważnie ze szlachty stworzyli poezję

staroprowansalską, sławiącą cnoty rycerskie i popularyzującą najważniejsze motywy
miłości dwornej: poetycką idealizację miłości, kult damy, radość z poddania się jej woli.
Koncepcja miłości dwornej zakładała między mężczyzną a jego kobiecym ideałem typ
związku analogiczny do tego, który łączył pana i wasala. Trubadur ślubował swojej
wybrance posłuszeństwo, wierność i cześć, w zamian, za co ona ofiarowywała mu swoją
protekcję. Niepisaną zasadą miłości dwornej było prawo kobiety do wystawiania miłości i
cierpliwości adoratora na liczne próby. Te jednak, nawet najwymyślniejsze, były dla artysty
źródłem podniety. W swoich utworach trubadurzy zastępowali imię damy symbolem. Ta
szczególna ostrożność i dyskrecja wypływały z faktu, że ich wybranki najczęściej były
zamężne i otoczone liczną świtą. Akompaniatorami trubadurów byli minstrele. Oni także,
jako wędrowni śpiewacy rozpowszechnili twórczość poetów wśród szerszej publiczności.

Niestety krytyka ze strony rzeczników chrześcijańskiego ideału miłości, którzy

dopatrywali się grzechu i herezji, doprowadziła do zmierzchu tej poezji.

Jednak poezja staroprowansalska znalazła licznych naśladowców w całej Europie. Na

północy kraju działalność rozpoczęli truwerzy, tworzący w języku francuskim. Obok liryki
miłosnej, wzorowanej na utworach trubadurów, truwerzy uprawiali także epikę rycerską,
której zachowało się ok. 100 tekstów, zawierających głównie 8000 – 10 000 wersów.
Truwerzy komponowali je do śpiewu przy wtórze lutni. Chansons de geste, choć oparte na
autentycznych wydarzeniach, nie niosły ze sobą wiedzy historycznej, gdyż autorzy i
minstrele, którzy je wykonywali, wzbogacali je wątkami fantastycznymi.

W Niemczech pod koniec XII i na początku XIII wieku pojawiła się grupa poetów

nazwanych minnesängerami. Właśnie oni przenoszą poezję dworną pochodzenia
francuskiego do swego kraju. Ich dzieła sławią miłość, będącą uwielbieniem i hołdem dla

damy serca. Ideały rycerskości i miłości dwornej zostają skodyfikowane w formie
prawdziwego ceremoniału. Minnesängerzy doskonale opanowują także inne gatunki
poetyckie, np. ludowe i religijne pieśni i poematy dotyczące wypraw krzyżowych. W XIV –
XVI wieku kunszt minnesängerów próbowali wskrzesić meistersängerzy, wywodzący się ze
środowiska rzemieślniczego i działający głównie w Norymberdze, Moguncji, Frankfurcie i
Wrocławiu.

Natomiast na dworach Irlandii, Szkocji, Walii i Bretanii od XI do XVII wieku spotyka

się bardów -celtyckich poetów i pieśniarzy. Utwory wykonywane przez nich miały zwykle
charakter ballady i opiewały bohaterskie i tragiczne wydarzenia, nawiązując do francuskich
trubadurów i truwerów. W krajach celtyckich bardowie rozwijali poezję miłosną o
charakterze dworskim, a w utworach epickich sławili historycznych bohaterów. Twórczość
bardów była przekazywana ustnie kolejnym pokoleniom. Upadek samodzielności politycznej
Celtów spowodował zanik ich działalności, zaś bard stał się symbolem poety patrioty, piewcy
wolności.