Kuklik B., Filipow K., Miedziane szelągi hetmana polowego Wincentego Gąsiewskiego wielkiego podskarbiego

litewskiego

1

Куклик Б., Филипов К., Медные шеляги полевого гетмана Винцентия

Гонсевского великого подскарбия литовского // Банкаўскі веснік, люты 2006,

с. 73-74.

Kuklik B., Filipow K., Miedziane szelągi hetmana polowego Wincentego

Gąsiewskiego wielkiego podskarbiego litewskiego

Z rosyjskiego przełożył Cezary Wolski

Гетман Гонсевский — трагическая фигура

былой Речи Посполитой. Он был младшим
сыном Александра, смоленского воеводы, и
Эвы

Пацувны

—

дочери

брестского

подкомория. Будущий гетман учился в Вильно,
Вене, Риме и Падуе. При поддержке канцлера
Альбрехта Радзивилла его назначили великим
стольником литовским. Во время генеральной
варшавской конфедерации 1648 года именно он
был

комиссаром

от

Литвы

в

совете

военачальников.

Как

великий

стольник

литовский он подписал избрание Яна Казимира
на польский престол. Военную службу начал в
1648 году под командой полевого гетмана
литовского Януша Радзивилла. Возглавляя
кавалерийский полк, с успехом сражался с
казаками. Мужественно воевал под Пинском,
Мозырем и Бобруйском. Весной 1649 года
Винцентий Гонсевский действовал на Полесье,
а летом окончательно взял верх над казаками,
способствуя общей победе войск Великого
княжества Литовского.

В 1650 году Гонсевский начал политическую

деятельность. На осеннем варшавском сейме
был избран маршалом палаты депутатов.
Король за военные заслуги 27 февраля 1651
года отметил Гонсевского званием генерала
литовской артиллерии. В кампании 1651 года
Гонсевский разгромил казацких полковников и
под

предводительством

гетмана

Януша

Радзивилла пошел на Киев. Он принимал
участие в переговорах в Белой Церкви, где был
комиссаром с польской стороны. Во время войн
с казаками отдал на военные цели значительные
суммы из собственных средств. Потому-то
киевская

шляхта

предлагала

наградить

Винцентия Гонсевского из казны Речи
Посполитой. Он был депутатом первого сейма
1652 года, а на втором сейме стал депутатом
комиссии для продолжения переговоров со

Hetman Gąsiewski to tragiczna postać dawnej

Rzeczypospolitej. Był on młodszym synem
Aleksandra, wojewody smoleńskiego, i Ewy
Pacówny – córki podkomorzego brzeskiego.
Przyszły hetman pobierał nauki w Wilnie,
Wiedniu, Rzymie i Padwie. Z pomocą kanclerza
Albrechta Radziwiłła został mianowany wielkim
stolnikiem

litewskim.

Podczas

generalnej

konfederacji warszawskiej 1648 to właśnie on był
komisarzem

strony

litewskiej

w

radzie

naczelników wojskowych. Jako wielki stolnik
litewski podpisał wybór Jana Kazimierza na króla.
Swoją służbę w armii rozpoczął w 1648 roku pod
dowództwem polowego hetmana litewskiego
Janusza Radziwiłła. Stojąc na czele pułku kawalerii
odnosił sukcesy w walkach z Kozakami. Mężnie
walczył pod Pińskiem, Mozyrem i Bobrujskiem.
Wiosną 1649 roku Wincenty Gąsiewski działał na
Polesiu, a latem ostatecznie wziął górę nad
wojskami kozackimi, pomagając odnieść całkowite
zwycięstwo Wielkiemu Księstwu Litewskiemu.

W 1650 roku Gąsiewski rozpoczął działalność

polityczną. Na jesiennym sejmie warszawskim
został wybrany marszałkiem izby posłów. 27
lutego 1651 roku, za wojenne zasługi król
wyznaczył Gąsiewskiego generałem litewskiej
artylerii. W kampanii 1651 roku Gąsiewski
rozgromił pułkowników

kozackich

i pod

dowództwem Janusza Radziwiłła ruszył na Kijów.
Brał udział w negocjacjach w Białej Cerkwi, gdzie
był komisarzem strony polskiej. W czasie wojen z
Kozakami przekazał na cele wojenne znaczne
sumy ze swoich środków, dlatego też szlachta
kijowska proponowała nagrodzić Wincentego
Gąsiewskiego ze skarbu Rzeczypospolitej. Był on
posłem na pierwszy sejm 1652 roku, a na drugim
sejmie został posłem komisji ds. kontynuowania
negocjacji ze Szwedami i wysłaniu posłów do
wojsk zaporoskich. 14 września 1652 roku
Gąsiewski zostaje wielkim podskarbim i ziemskim

Kuklik B., Filipow K., Miedziane szelągi hetmana polowego Wincentego Gąsiewskiego wielkiego podskarbiego

litewskiego

2

шведами и для отправки посланников к
запорожским казакам. 14 сентября 1652 года
его назначают великим подскарбием и земским
писарем литовским. После гетмана Януша
Радзивилла на сейме в июне 1654 года он
получил малый литовский жезл. С той поры
Винцентий Гонсевский был слепо предан
королю (но одновременно у обоих гетманов
имелись личные обиды и претензии друг к
другу). Далее он с переменным успехом
участвовал в войне с Россией (1654 — 1655).
Проиграл сражение под Шепетовым, осаждал
Могилев, а затем проиграл битву под Вильно и
вынужден был сдать город.

Во время войны со Швецией гетман

Винцентий

Гонсевский

сыграл

важную

политическую роль. От него исходило
предложение посадить на польском троне
(после Яна Казимира) российского царя.
Вначале он стремился к союзу Речи
Посполитой с Россией, а впоследствии и к
союзу Великого княжества Литовского с
Россией, но уже без согласия Короны
Польской, что, естественно, в первую очередь
совпадало с его личными меркантильными
интересами. Несмотря на это, подписал 18
августа 1655 года в Кейданах акт признания
Карла

Густава,

изменяя

собственным

постулатам... для сохранения своего имущества,
а также имущества своего родственника
Кшиштофа Паца. Однако вскоре выступил
против этого договора и 8 сентября 1655 года
был арестован.

Чтобы получить свободу, Гонсевский без

раздумий составлял заговоры со всеми и против
всех. Так, в январе 1656 года появился в
Крулевце, где немало преуспел в различных
интригах и, завоевав доверие местного
электора, сбежал, переодевшись. Тут же
приступил к организации восстания в Великом
княжестве Литовском, где на собственные
деньги вооружил многочисленные военные
отряды. В апреле 1656 года разбил войска
генерала Ежи Вальдека и начал угрожать
Пруссии.

73

В июне того же года гетман Гонсевский

подошел с литовской армией к Варшаве, разбил
шведов и стал комиссаром по принятию
столицы из рук захватчиков.

В июле он осаждал Тыкоцин, а затем три дня

pisarzem

litewskim.

Po

hetmanie

Januszu

Radziwille na sejmie w czerwcu 1654 roku
otrzymuje małą buławę litewską. Od tamtej pory
Wincenty Gąsiewski był ślepo oddany królowi
(lecz jednocześnie istniały osobiste waśnie i
pretensje hetmanów do siebie). Następnie ze
zmiennym szczęściem brał udział w wojnie z Rosją
(1654-1655). Przegrał starcie pod Szepietowem,
oblegał Mohylew, a następnie przegrał bitwę pod
Wilnem i został zmuszony poddać miasto.

W czasie wojny ze Szwecją hetman Wincenty

Gąsiewski odegrał ważną rolę polityczną. Od niego
wyszła oferta obsadzenia polskiego tronu (po Janie
Kazimierzu) przez cara rosyjskiego. Pierwotnie
dążył on do sojuszu Rzeczypospolitej z Rosją, a w
następstwie i Wielkiego Księstwa Litewskiego z
Rosją, ale już beż zgody Korony, co, w istocie,
było na rękę interesom hetmana. Nie zważając na
to, podpisał 18 sierpnia 1655 roku w Kiejdanach
akt uznania Karola Gustawa, zmieniając osobiste
postulaty na rzecz... ratowania własnego majątku, i
majątku swojego krewnego Krzysztofa Paca.
Jednakże wkrótce wystąpił przeciw tej ugodzie i 8
sierpnia 1655 roku został aresztowany.

Celem uwolnienia, Gąsiewski bez namysłu

układał się ze wszystkimi i przeciw wszystkim. I
tak, w styczniu 1656 roku zjawił się w Królewcu,
gdzie uknuł niemało intryg i, zyskując
przychylność miejscowego elektora, zbiegł w
przebraniu kogoś innego. Tu też przystąpił do
organizowania powstania w Wielkim Księstwie
Litewskim, gdzie za swoje fundusze uzbroił liczne
oddziały wojska. W kwietniu 1656 roku rozbił
wojska generała Jerzego Waldecka i zaczął
zagrażać Prusom. W czerwcu tegoż roku hetman
Gąsiewski ruszył z armią pod Warszawę, pokonał
Szwedów i został komisarzem ds. przejęcia stolicy
z rąk okupantów.

W lipcu oblegał Tykocin, a następnie znowu

walczył pod Warszawą. Będąc okrzykniętym
królem, zjawił się w Lublinie. Aby wpłynąć na
elektora, Gąsiewski został skierowany do Prus
przez

Narew

i

Bielsk

Podlaski.

Mając

pełnomocnictwa do prowadzenia negocjacji
pokojowych z elektorem, wziął ze sobą 13000
żołnierzy. Szwedzko-brandenburskie wojsko w sile
około 10000 żołnierzy zastąpiło Gąsiewskiemu
drogę pod Prostkami. Tam 8 października 1656
roku hetman ostatecznie pokonał przeciwnika,
zabijając 5000 żołnierzy i zabierając do niewoli
2000 (w tym także Bogusława Radziwiłła i 70

Kuklik B., Filipow K., Miedziane szelągi hetmana polowego Wincentego Gąsiewskiego wielkiego podskarbiego

litewskiego

3

вновь сражался под Варшавой. Будучи
вызванным королем, появился в Люблине. Для
того чтобы оказать влияние на электора,
Гонсевского направили в Пруссию через Нарев
и Бельск-Подляский. Имея полномочия на
ведение мирных переговоров с электором, он
вел с собой около 13000 воинов. Шведско-
бранденбургское войско (около 10000 воинов)
преградило Гонсевскому дорогу в Пруссию под
Простками. Там 8 октября 1656 года гетман
окончательно

разгромил

противника,

уничтожив 5000 солдат и забрав в плен 2000
человек (среди них Богуслав Радзивилл и еще
70 офицеров), а в качестве трофеев захватил 41
знамя, 6 орудий и многочисленный обоз.

В битве под Простками гетман Винцентий

Гонсевский

продемонстрировал

талант

главнокомандующего. Но вслед за этим познал
он и горечь поражения — под Филиповом 22
октября 1656 года. И все-таки действия
Гонсевского в этой кампании вынудили
бранденбургского электора изменить политику
в отношении Речи Посполитой. Как оказалось,
Гонсевский был не худшим дипломатом, чем
полководцем. Как королевский комиссар он
успешно способствовал подписанию трактатов
в Велаве (19 сентября 1657 года) и Быдгоще (6
ноября 1657 года). После этого сражался со
шведами в Жмуди, вошел в Инфляндию и
завоевал несколько замков. Одновременно вел
тайные переговоры с царем Алексеем. Именно
в тот период он предложил белорусской шляхте
разорвать унию Литвы и Короны и связать
судьбу Великого княжества Литовского с
Россией. Впрочем, с его стороны это были не
столько политические побуждения, сколько
корыстолюбивые порывы — гетман добивался
для себя поместья в Литве. Заключая пакты с
Россией (в соответствии с желаниями короля),
он тем не менее жестоко воевал с русскими
войсками. Однажды, захваченный врасплох под
Верками около Вильно, попал к ним плен.
Обретя свободу, опять занялся политикой. Был
весьма популярен на сейме 1659 года. Был
избран комиссаром казны Короны и депутатом
для заключения трактата с русским царем.
Сейм также признал за ним деньги, которые он
потратил в последнейвоенной кампании в
сумме 458792 злотых (их затем постепенно
выплачивали наследникам гетмана). Однако
судьба его уже висела на волоске...

oficerów), jako trofea przypadło mu 41 chorągwi, 6
dział i liczny tabor.

W bitwie pod Prostkami hetman Wincenty

Gąsiewski

zademonstrował

talent

głównodowodzącego. Lecz w ślad za tym poznał
też gorzki smak porażki – pod Filipowem 22
października 1656 roku. Mimo tego, działania
Gąsiewskiego w tej kampanii, wymusiły na
brandenburskim elektorze zmianę polityki w
stosunku do Rzeczypospolitej. Jak się okazało,
Gąsiewski był nie gorszym dyplomatą, niż
dowódcą. Jako komisarz królewski skutecznie
przyczynił się do podpisania traktatów w Wielawie
(19.08.1657) i Bydgoszczy (6.11.1657). Po tych
wydarzeniach walczył ze Szwedami na Żmudzi,
wyruszył do Inflant i zdobył kilka zamków.
Jednocześnie pertraktował w tajemnicy z carem
Aleksym. Właśnie w tym czasie zaproponował
szlachcie białoruskiej zerwanie unii Korony z
Litwą i zawiązanie losu Wielkiego Księstwa
Litewskiego z Rosją. Przy czym, nie stały za nim
tylko pobudki polityczne, co względy materialne –
hetman próbował sobie znaleźć miejsce dla siebie
na Litwie. Układając pakty z Rosją (odpowiednio
do życzeń króla), jednocześnie zacięcie walczył
przeciw wojskom rosyjskim. Pewnego razu,
schwytany pod Wierkami pod Wilnem, został
wzięty przez nich do niewoli. Odzyskując wolność,
na nowo zajął się polityką. Był wielce popularny
na sejmie 1659 roku, gdzie został wybrany
komisarzem skarbu koronnego i posłem w celu
podpisania traktatu z carem Rosji. Sejm także
przyznał mu pieniądze, które stracił w ostatnio
prowadzonej kampanii wojennej w sumie 4 58 792
złotych (później suma ta była wypłacana
następcom hetmana). Jednakże jego los już wisiał
na włosku...

Hetman Gąsiewski, będąc w niewoli, przebywał

w Moskwie i Smoleńsku. Potajemnie prowadził
aktywne pertraktacje i nie bez własnej korzyści z
przedstawicielami

obu

walczących

stron.

Jednocześnie zajmował się przekładami literatury
francuskiej i, prawdopodobnie, pisał książki. Z
niewoli został zwolniony za okup 5 kwietnia 1662
roku. Na Litwie hetman został przyjęty z
entuzjazmem. A już 28 maja stanął w Warszawie
przed obliczem króla. Tam Gąsiewski zastał walkę
dworu królewskiego za vivente rege (wybór
nowego króla podczas rządów obecnego – przyp.
tłum.), jak również wojsko pogrążone w spisku. W
tym czasie nie miał już władzy nad wojskiem.

Kuklik B., Filipow K., Miedziane szelągi hetmana polowego Wincentego Gąsiewskiego wielkiego podskarbiego

litewskiego

4

Гетман

Гонсевский,

будучи

в

плену,

находился в Москве и Смоленске. Тайно вел
активные небескорыстные переговоры как с
представителями одной, так и другой из
враждовавших

сторон.

Одновременно

занимался

переводом

французских

произведений и, вероятно, писал книги. Был
освобожден из плена в обмен на выкуп 5 апреля
1662 года. В Литве его встретили с
энтузиазмом. А уже 28 мая он предстал в
Варшаве перед королем. Здесь Гонсевский
застал борьбу королевского двора за элекцию
vivente rege, а также военных, погрязших в
заговорах. В тот момент он уже не имел власти
над войском. Потому ударился в закулисные
переговоры с намерением посадить на польском
троне кандидата из Франции. Гонсевскому
была обещана щедрая плата (18000 ливров
сразу же и 1000000 талеров впоследствии, а
также должность старосты прибалтийского
после элекции, что и было скреплено церковной
присягой перед французским послом 12 апреля
1662 года).

В июле 1662 года Гонсевский прибыл в

Вильно для переговоров с объединенным
литовским войском как директор литовской
комиссии. Он и далее плел заговоры, что
привело к вынесению ему заочно смертного
приговора судебного собрания в Волпе
(недалеко от Волковыска) 21 ноября 1662 года в
связи с обвинением в измене. Больного гетмана
Винцентия Гонсевского арестовали в Вильно,
после чего увезли в местечко Острина
(недалеко от Лиды), где он и был расстрелян 29
ноября 1662 года. Убийство полевого гетмана
потрясло общественное мнение в Польше.
Гонсевского

объявили

героем

и

великомучеником. Главные виновники сами
были приговорены на сейме 1664 года к смерти,
а пышные похороны гетмана состоялись в
Вильно 12 февраля 1665 года. Сейм озаботился
также судьбой его вдовы и детей, что и стало
предметом нашего исследования.

Нумизматическим следствием деятельности

гетмана Гонсевского являются медные шеляги,
которые чеканились на Уяздовском монетном
дворе и были отмечены его родовым гербом
Слеповрон (Корвин). Они известны по
выпускам 1660, 1661, а также 1665, 1666 и 1667
годов. Эти последние по понятной причине
(ведь Гонсевский уже был мертв) сегодня

Dlatego też wdał się w zakulisowe rozmowy z
zamiarem przekazania tronu kandydatowi z
Francji. Gąsiewskiemu obiecano szczodrą zapłatę
(18000 liwrów na początek i 1000000 talarów po
załatwieniu sprawy, a także posada starosty
nadbałtyckiego po elekcji, obietnica których
została umocniona przysięgą kościelna przed
francuskim posłem 12 kwietnia 1662 roku).

W lipcu 1662 roku Gąsiewski przybył do Wilna

celem negocjowania z połączonym wojskiem
litewskim jako

dyrektor komisji litewskiej.

Jednocześnie nadal knuł spiski, co doprowadziło
do skazania go zaocznym wyrokiem na karę
śmierci przez zgromadzenie sądu w Wopli koło
Wołkowyska 12 listopada 1662 roku pod zarzutem
zdrady. Chorego hetmana aresztowano w Wilnie,
po czym przewieziono do miasteczka Ostrzyna
koło Lidy, gdzie następnie rozstrzelano 29
listopada 1662 roku. Zabicie hetmana polowego
wstrząsało

opinią

publiczną

w

Polsce.

Gąsiewskiego

okrzyknięto

bohaterem

i

męczennikiem. Głównych winowajców skazano na
sejmie 1664 na śmierć, a pełen przepychu pogrzeb
hetmana odbył się 12 lutego 1665 roku. Sejm
zatroszczył się także o los wdowy po nim i jego
dzieci, co też jest przedmiotem naszych badań.

Numizmatyczną spuścizną działalności hetmana

Gąsiewskiego są miedziane szelągi bite w mennicy
ujazdowskiej, oznaczonych jego rodowym herbem
Ślepowron (Korwin). Znane są emisje z lat 1660,
1661, a także 1665, 1666 i 1667. Te ostatnie, z
wiadomych przyczyn (wszakże Gąsiewski już nie
żył), uważane są dzisiaj za emisje „anomalne‖.
Jednak prawda nie jest tak oczywista! Egzemplarze
miedzianych szelągów z tych lat w gruncie rzeczy
nie są falsyfikatami, ani biciami omyłkowymi. Co
więcej, na podstawie zachowanych egzemplarzy
dobrze widać, że zostały one wybite w oficjalnej
mennicy i nie były klasycznym rękodziełem
średniowiecznych „klepaczy‖. Jak teraz wiadomo,
emisje monet z tym herbem były spłatą
zobowiązań wobec jego osoby przez koronę
polską, a także spłatą długów, powstałych wskutek
wykupu hetmana z niewoli. Były one także swego
rodzaju formą zabezpieczenia materialnego dla
wdowy po Gąsiewskim i jego dzieci. W ten
sposób, ich bicie i wprowadzenie do obiegu należy
uważać jako oficjalne emisje monet Wielkiego
Księstwa Litewskiego, z najwyższego polecenia
króla Jana II Kazimierza Wazy.

Kuklik B., Filipow K., Miedziane szelągi hetmana polowego Wincentego Gąsiewskiego wielkiego podskarbiego

litewskiego

5

считаются аномальными выпусками. Но истина
не столь очевидна! Экземпляры медных
шелягов этих лет на самом деле не являются ни
фальшивками, ни ошибочными эмиссиями.
Более того, по сохранившимся экземплярам
хорошо видно, что они были отчеканены на
настоящем монетном дворе, а не стали
классическим

примером

усердия

средневековых ―штамповщиков‖. Как теперь
известно, выпуск шелягов, отмеченных этим
гербом, стал компенсацией обязательств по
отношениюк его особе со стороны польской
короны,

а

также

покрытием

долгов,

образовавшихся вследствие выкупа гетмана из
неволи. Это также было своеобразной формой
материального обеспечения вдовы и детей
гетмана. Таким образом, их чеканку и выпуск в
обращение следует считать официальными
эмиссиями

монет

Великого

княжества

Литовского, на которые имеется высочайшее
разрешение монарха Яна II Казимира Вазы.

74

Источники / źródła:

1. Volumina Legum. Przedruk praw stanowienia XX Pijarów w Warszawie, od roku 1731 do roku 1782
wydanego. T. IV, Petersburg. 1859.
2. J. Gutkowski. Inwentarz mennicy szelągowej ujazdowskiej z roku 1663, ―Wiadomości
Numizmatyczne‖: R. XIV, 1970, s. 2, s. 121 — 125.

Разработки / opracowania:

1. Gonsiewski Wincenty Aleksander, Korwin h. Ślepowron, Polski Słownik Biograficzny. T. VIII,
Wrocław — Warszawa. 1959—1960, s. 343—347.
2. A. Hniłko. Włosi w Polsce, Kraków. 1923.
3. E.Ivanauskas, R.I.Douchis, Coins of Lithuania 1386—1707, Vilnius-Columbia 1999.
4. E. Ivanauskas, R.I. Douchis. Pocket Catalogus of Lithuanian Coins, Kaunas. 2004.
5. E. Kopicki. Monety Wielkiego Księstwa Litewskiego 1387—1707, Warszawa. 2005.
6. W. Niemirycz. Polska moneta miedziana w XVII wieku, Białystok. 1979.
7. R. Pieńkowski. Moneta miedziana na ziemiach polskich. Katalog, Legnica. 1997.

Autorzy:
Barbara Kuklik – Członek Zarządu Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego
Krzysztof Filipow – Profesor Uniwersytetu Białostockiego, doktor nauk historycznych