BLIŻEJ SIEBIE

ROZMOW Y Z MISTRZAMI

O Ż YCIU, UCZUCIACH, MARZENIACH, RELACJACH, ZDROWIU,

FINANSACH I MOŻLIWOŚCI ZMIANY SIEBIE

REDAKCJA: DOROTA KRZEMIONK A

BLIŻEJ SIEBIE

R OZ M OW Y Z M I ST RZ A M I

O Ż YCIU, UCZUCIACH, MARZENIACH, RELACJACH, ZDROWIU,

FINANSACH I MOŻLIWOŚCI ZMIANY SIEBIE

REDAKCJA: DOROTA KRZEMIONK A

R e d a k t o r

dr Dorota Krzemionka

P r o j e k t o k ł a d k i

Przemek Dębowski (przemekdebowski.com)

współautor koncepcji graficznej

Wojtek Kwiecień-Janikowski

P r o j e k t g r a f i c z n y

Maja Witecka

K o r e k t a

Anna Zdonek

S k ł a d

Jarosław Głowacki

C o p y r i g h t @ b y C h a r a k t e r y s p . z o . o .
K i e l c e 2 0 1 3

ISBN 978-83-934376-4-1

Wydanie I

Wydawnictwo Charaktery

25-502 Kielce

ul. Paderewskiego 40

tel. [phone]

fax [phone]

[e-mail]

www.charaktery.eu

Druk i oprawa

Drukarnia im. A. Półtawskiego

www.drukarnia.kielce.pl

3

SPIS TREŚCI

Wstęp

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

PROLOG

Hanna Brycz, Człowiek. Instrukcja obsługi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Kim jestem

Hazel Rose Markus, Ja w wielkim świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Elizabeth F. Loftus, Pinokio i fałszywe wspomnienia . . . . . . . . . . . 28

Bogdan Wojciszke, Złudzenie siebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Sonja Lyubomirsky, W pogoni za szczęściem . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Charles S. Carver, Rozważna i impulsywna . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Robert R. McCrae, Osobliwości osobowości . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Grażyna Wieczorkowska-Wierzbińska, Wciąż ten sam, choć inny . . 54

Spełniając mar zenia

Julius Kuhl, Anioł Stróż i obiecanki-cacanki . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Keith Oatley, Co czytać, by się zmienić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

Roy F. Baumeister, Siły woli do woli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Mihály Csíkszentmihályi, Popłyń pozytywnie . . . . . . . . . . . . . . . 86

Janusz Czapiński, Twarze sukcesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

Drogowskaz y uczuć

Ewa Trzebińska, Korzyści z radości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Paul Ekman, Emocje wypisane na twarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

Martin Seligman, Okulary szczęścia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

Nico H. Frijda, W głąb uczuć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

Jerzy Trzebiński, Tarcza nadziei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Jak psujemy sobie ż ycie

Ewa Woydyłło, Konie przed wóz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

William B. Swann, Grupa to ja! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

Agnieszka Popiel, Krótka kołderka psuje życie . . . . . . . . . . . . . . . 136

Tom Pyszczynski, Bufor przed śmiertelną trwogą . . . . . . . . . . . . . 147

Milena Karlińska-Nehrebecka, Pogoda na smutek . . . . . . . . . . . . 150

W drodze do ludzi

John Cacioppo, Na samotnym głodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

Steven Pinker, Jak zdradza nas język . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

Anna Szuster-Kowalewicz, Pomoc pierwszej potrzeby . . . . . . . . . . . 172

Bernard Weiner, Kto winien? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

Philip Zimbardo, Ludzkość to mój nos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

Michael McCullough, Lepiej ze mną nie zadzieraj . . . . . . . . . . . . 188

Piotr Sztompka, Zakład o zaufanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Recepta na zdrowie

Aleksander Perski, Sen, stres i ciała odrodzenie . . . . . . . . . . . . . . . 203

Shelley E. Taylor, Zdrowe złudzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

Wojciech Eichelberger, Niespodziewanie spotykany spokój . . . . . . . 215

David M. Buss, Dziwne powody uprawiania seksu . . . . . . . . . . . . 223

Philip Zimbardo, Wieczna chwila i inne czasy . . . . . . . . . . . . . . . 227

Ja w świecie biznesu

Kathleen D. Vohs, Dwie strony pieniądza . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

Howard Gardner, Poszukiwana: dobra praca . . . . . . . . . . . . . . . . 246

Tomasz Zaleśkiewicz, Wszyscy jesteśmy dłużnikami . . . . . . . . . . . 248

Jerome S. Bruner, Zabójczy kolor skóry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258

Dominika Maison, Ukryta dźwignia handlu . . . . . . . . . . . . . . . . 260

Robert B. Cialdini, Twoi sąsiedzi już to robią . . . . . . . . . . . . . . . . 269

Jerzy Gut, Gdy rybeńka nie służy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

Lepsza wersja siebie

Nancy McWilliams, Diagnoza na życie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

Joseph P. Forgas, Złość myśleniu nie szkodzi . . . . . . . . . . . . . . . . . 288

Milena Karlińska-Nehrebecka, Zjadanie słonia po kawałku . . . . . 291

Albert Bandura, Człowiek jako sprawca zła . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

Lidia Grzesiuk, Proszę mnie zmienić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301

Susan Folkman, Odrodzeni po traumie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

Elżbieta Zdankiewicz-Ścigała, Świat sklejony na nowo . . . . . . . . . 311

Epilog

Philip Zimbardo, Christina Maslach,

Podwójna tożsamość psychologii

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323

INDEKS RZECZOWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331

INDEKS NAZWISK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334

5

Książka, którą mam zaszczyt zaprezentować tym krótkim
tekstem, jest nadzwyczajna. Nie tylko dlatego, że Autorka za-
mieszczonych w niej rozmów, dr Dorota Krzemionka, jest nad-
zwyczajną rozmówczynią – dociekliwą, panującą nad rytmem
wywiadu, umiejętnie prowadzącą wątki jak wartkie strumienie
łączące się w spokojny, szeroki nurt rzeki, która wiedzie do
oceanu pytań już nie postawionych, ale rodzących się w umy-
słach czytelników. Jest ta książka nadzwyczajna, gdyż poka-
zuje jedną z najbardziej fascynujących nauk – psychologię
– jako tę dziedzinę ludzkiego poznania, która inspiruje do
najważniejszych podróży każdego człowieka: w głąb między-
ludzkich relacji, w przestrzenie samopoznania, by ostatecznie
każdy z nas mógł uchwycić ład swojego losu i losu rodziny
ludzkiej.
Rozmówcami naukowej redaktorki miesięcznika „Charaktery”
są najznakomitsi badacze światowi, wielkie gwiazdy, świecące
jasnym blaskiem na firmamencie nauki: Robert Cialdini,
Martin Seligman, Philip Zimbardo, David Buss, Paul Ekman,
Elizabeth Loftus, Roy Baumeister. Są także wybitni polscy na-
ukowcy, znakomici praktycy, psychoterapeuci. Rozmowy pełne
informacji, praktycznych wskazań, anegdot, osobistych wynu-
rzeń ukazują bogactwo myśli psychologicznej, ogrom zdobytej
wiedzy, porywającą kreatywność, siłę i skuteczność naukowego
poznania. Jest trochę ta książka zapisem fascynującej przygody
z własnym umysłem, gdyż narzędzie ludzkiego poznania, czyli
umysł, bada sam siebie. Ograniczony przygląda się swoim ogra-
niczeniom, uschematyzowany opisuje własne schematy, wolny
eksploruje własne więzienie, jakim są przeróżne determinanty,
zewnętrzne i wewnętrzne, krępujące wszelką swobodę.

WSTĘP

B l i ż e j s i e b i e . R o z m o w y z m i s t r z a m i

Książka daje sporą dawkę mądrości życiowej. Wystarczającą, by
zacząć żyć mądrzej. Już teraz, natychmiast, zaraz po skończeniu
lektury. A nawet jeszcze w trakcie.
Philip Zimbardo, badacz zła, przyjaciel naszej redakcji, mówi
w zamieszczonym w książce wywiadzie: „Mój ojciec przez całe
życie wierzył, że los się do niego uśmiechnie. Zwykł mawiać: »Czekam,
aż mój statek przybije do portu«. Zapytany, co robi, żeby ten statek
przybył, mówił, że wcześniej czy później sam przypłynie. Powiedziałem
mu kiedyś, że na Bronksie nie ma portu, żadna łódź tu nie zacumuje”

.

Ta książka jest instrukcją, jak znaleźć port, do którego przy-
pływają nasze statki.

Bogdan Białek

P R O LO G

9

Dorota Krzemionka: Czy naprawdę można ułożyć
instrukcję obsługi człowieka, jak sugeruje tytuł Pani
książki?
Hanna Brycz: Oczywiście nie. Tytuł ma prowokować, budzić
zaciekawienie.

I budzi. Nie tylko zresztą tytuł. W swojej książce
dowodzi Pani, że padamy ofiarą samooszustwa.
Udajemy, że nas nie dotyczą błędy poznawcze, które
w rzeczywistości dotyczą wszystkich. Wszyscy tak się
oszukujemy?
Wszyscy. Ja też!

CZŁOWIEK . INSTRUKCJA OBSŁUGI

Błądzimy wszyscy. Wszyscy, tylko nie ja. Błędy widzimy głównie u innych. Ci, którzy
potrafią dostrzec je u siebie, są nie tylko bliżsi prawdy, ale także bardziej wytrwali,
skuteczni i zdrowsi.

HANNA BRYCZ

jest psychologiem, profesorem na Uniwersytecie Gdańskim, gdzie kieruje Zakładem
Psychologii Społecznej, współpracuje z SWPS we Wrocławiu i w Sopocie. Interesuje się
uwarunkowaniami dążenia do celu, samoregulacją i metapoznawczym „ja”. Jest członkiem
stowarzyszeń psychologicznych, m.in. Society for the Study of Motivation, International
Society for Self and Identity. Autorka m.in. książki Człowiek. Instrukcja obsługi.

Fot. Archiwum

10

B l i ż e j s i e b i e . R o z m o w y z m i s t r z a m i

A przecież chcemy mieć wiedzę o ludziach i sobie.
Dzięki niej potrafimy przewidywać, co się stanie,
planować działania. I wierzymy, że taką wiedzę mamy!
Co więcej, również psychologowie, jak choćby Fritz Heider czy
Harold Kelley, początkowo sądzili, że człowiek jest intuicyjnym
naukowcem, który w poznaniu siebie i innych posługuje się
rzetelnymi metodami obserwacji.

Ale tak nie jest?
Nie. Już cztery dekady temu Daniel Kahneman i Amos Tver-
sky dowiedli, że nasz umysł chadza na skróty. Od tego czasu
lawinowo gromadzone są dowody, że poznanie społeczne jest
tendencyjne, obarczone błędami. Wszyscy im ulegamy z róż-
nych powodów. David Krackhardt i Martin Kilduff uważają,
że w ten sposób próbujemy uzupełniać luki w informacjach.
Inni badacze, jak William Ickes i Jeffry Simpson, dopatrują się
w błędach odbicia naszych celów i motywów.

Opisała Pani aż 129 prawidłowości zakłócających nasze
poznanie i funkcjonowanie. Które najbardziej?
Prawie wszystkie są wyrazem irracjonalności. Ale myślę, że
najbardziej niebezpieczny może być częsty błąd koresponden-
cji, czyli samopotwierdzania się hipotez. Wynika on z naszej
skłonności do zachowania równowagi, zgodności między tym,
co wiemy, a tym, co się dzieje. W efekcie posiadana przez nas
wiedza wpływa na to, jak postrzegamy rzeczywistość. Często
na podstawie pierwszego wrażenia formułujemy sąd o jakiejś
osobie, a potem dopasowujemy do niego kolejne informacje na
jej temat. Ludzie przekonani, że Romowie kradną, po zetknię-
ciu się z nimi przeszukują kieszenie i zwykle stwierdzają, że
ileś złotych już im ubyło. A ci, którzy uważają, że ludzie są źli,
swoim zachowaniem prowokują mimowolnie ich agresję i w ten
sposób potwierdzają sobie te przekonania.
Błąd korespondencji może mieć niekiedy opłakane skutki, na
przykład w medycynie. Gdy lekarz wstępnie zdiagnozuje u pa-
cjenta zapalenie oskrzeli i przepisuje mu antybiotyk, nie spraw-
dza już innych hipotez, choćby takiej, że również nieleczony
refluks żołądka może być przyczyną zapalenia górnych dróg

Wszyscy

padamy ofiarą

samooszustwa.

Wszyscy, ja też.

1 1

C z ł o w i e k . I n s t r u k c j a o b s ł u g i

oddechowych. Potwierdza sobie pierwszą hipotezę. Nawet na-
ukowcy ulegają tej tendencji i upojeni swoją koncepcją pomijają
niezgodnie z nią wyniki. To wielki grzech!

Niektórymi błędami grzeszymy jeszcze bardziej...
Tak, na przykład nadmierną generalizacją – gdy na podstawie
pojedynczego przypadku wnioskujemy o całych grupach, co
prowadzi do stygmatyzacji. Słuchałam kiedyś rozmowy z Ja-
nuszem Korwin-Mikkem. Opisując różnice między płciami,
podał przykład, że koń jest duży, myszka mała, w związku
z tym konie – czyli mężczyźni – nadają się do pracy, a kobiety,
jak te myszki, powinny siedzieć w domu. Redaktorka, która
z nim rozmawiała, nie potrafiła nic sensownego odpowiedzieć.

Może zregresowała się do pozycji myszki...
A może pojawił się u niej efekt ogłupienia, o jakim pisze Roy
Baumeister, dowodząc, że członkowie wykluczonych grup go-
rzej funkcjonują mentalnie. Tak czy inaczej nadmierna gene-
ralizacja ma poważne konsekwencje – jeśli ktoś na podstawie
pojedynczego przypadku twierdzi, że tylko mężczyźni potrafią
pracować, to może zmniejszyć szanse kobiet na rynku pracy.
Innym groźnym błędem jest dehumanizacja ofiary. Kiedyś tego
terminu używano wobec okrucieństw, jakich dopuszczano się
w czasie wojny. Amerykańscy żołnierze zabijając mieszkańców
My Lai, myśleli o nich per „żółtki”. Okazuje się jednak, że
wszyscy możemy mieć skłonność do dehumanizacji, broniąc
pozytywnego wizerunku własnej osoby. Jeśli kogoś skrzywdzimy,
to nie przepraszamy go, nie próbujemy zadośćuczynić, ale na
dodatek przypisujemy mu negatywne cechy. Deprecjonujemy
ofiarę, by móc myśleć o sobie dobrze.

I w ten sposób możemy uznać, że sama jest sobie winna.
My jesteśmy moralni...
O swojej moralności niewiele myślimy, to innych oceniamy na
tym wymiarze. A te oceny są bardzo rygorystyczne, co wykazał
Bogdan Wojciszke. W atrybucji moralności ujawnia się bowiem
asymetria: informacje negatywne są tu zdecydowanie bardziej
diagnostyczne niż pozytywne. Zachowania moralne są bowiem

Jeśli kogoś

skrzywdzimy,

to nie tylko nie

przepraszamy go,

nie próbujemy mu

zadośćuczynić,

ale na dodatek

deprecjonujemy go.

12

B l i ż e j s i e b i e . R o z m o w y z m i s t r z a m i

powszechne, więc niewiele o kimś mówią. Nawet mafioso daje
datki na cele dobroczynne. Natomiast niemoralny postępek
– brak pomocy, kłamstwo, kradzież – wyróżnia osobę i silnie
wpływa na jej ocenę. Po jednym grzechu potrzeba aż dziesięciu
moralnych zachowań, by bilans wyszedł na zero. Tyle tylko, że
występki widzimy głównie u innych. Jeśli sami zgrzeszymy, za-
wsze potrafimy się usprawiedliwić. Siebie oceniamy częściej pod
kątem kompetencji, a w tym obszarze bardziej diagnostyczne
są informacje pozytywne. Możemy kilka razy się wygłupić,
wystarczy jedno osiągnięcie, świetnie zdany egzamin, by bilans
wyszedł na plus.

Czasem jednak wiele robimy, by nie zdać egzaminu,
pogrzebać swoje szanse...
Takie samoutrudnianie, czyli ujawniona w eksperymentach
Edwarda Jonesa i Stevena Berglasa tendencja do „rzucania sobie
kłód pod nogi”, pojawia się, gdy jesteśmy niepewni własnych
kompetencji. Unikamy wówczas diagnostycznych informacji
o swoich zdolnościach i możliwościach. Zamiast uczyć się do
egzaminu, rzucamy się w wir imprez albo gotowi jesteśmy całą
noc siedzieć przy chorym koledze. Zmniejszamy w ten sposób
szanse sukcesu, ale dostarczamy sobie i innym usprawiedliwień
na wypadek ewentualnej porażki. Chronimy w ten sposób po-
zytywny obraz „ja” w ważnych dziedzinach, takich jak ocena
własnej inteligencji, kosztem obniżenia samooceny w mniej
istotnych sprawach, jak choćby lenistwo.

Czy znajomość tych prawidłowości pozwala
nie ulegać im?
I tak, i nie. Nie musimy im ulegać – są one generalizacją staty-
styczną, a nie prawami fizyki: wszystkich nas obowiązuje prawo
grawitacji, ale nie zawsze musimy na przykład przeceniać swój
udział w pracy zespołowej. Choć zwykle przeceniamy, bo łatwiej
przypominamy sobie to, co sami zrobiliśmy, niż to, czego nie
zrobiliśmy, lub to, co robili inni. W efekcie, gdy każdy ma okre-
ślić procentowo, jaki jest jego udział w zespołowym sukcesie, to
– jak pokazali Michael Ross i Fiore Sicoly – w pięcioosobowym
zespole suma szacunków sięga czasem 300 procent. To dlatego,

Po jednym

grzechu potrzeba

aż dziesięciu

zachowań

moralnych,

by bilans wyszedł

na zero.

13

C z ł o w i e k . I n s t r u k c j a o b s ł u g i

gdy szef przyznaje pracownikom równe premie, wierząc, że
będzie to sprawiedliwe, oni są oburzeni, bo każdy z nich ma
poczucie, że włożył więcej wysiłku niż pozostali we wspólny
efekt. Wiedza o tym złudzeniu może złagodzić potencjalne
konflikty i złość na innych – trudno buntować się przeciw
regułom funkcjonowania umysłu.
Niektóre prawa psychologiczne są tak powszechne, że wydają
się bliskie prawom fizyki – niemal nie sposób im nie ulec. Na
przykład pierwsze prawo Yerkesa-Dodsona, które opisuje krzy-
woliniową zależność między pobudzeniem emocjonalnym a po-
ziomem wykonania zadania. Zbyt słabe i zbyt silne pobudzenie
obniżają zwykle poziom wykonania zadania. Przy bardzo sil-
nych emocjach przestajemy się kontrolować, przy zbyt małym
zaangażowaniu emocjonalnym brak nam motywacji.
Trudno nie ulec takim prawidłowościom, zwłaszcza gdy dzia-
łamy impulsywnie. A tak się dzieje, gdy nasza uwaga jest
rozproszona, zajęci jesteśmy czymś innym, gdy nie mamy mo-
tywacji, by analizować sytuację, bo sprawa jest błaha, albo nie
mamy możliwości do namysłu, bo brak nam wiedzy lub czasu.
Wtedy do głosu dochodzą heurystyki, zwane przez Daniela
Kahnemana „zasadami spod palca”. Nawet ogromna wiedza
nie ochroni nas wtedy przed wpływem społecznym. Uległ mu
pewien znany profesor psychologii społecznej, który po wyczer-
pującej debacie naukowej wyszedł na ulicę i usiadł na ławce.
Podszedł do niego mężczyzna i, pokazując swój portfel, zapytał:
„a pan jaki ma?”. Profesor machinalnie wyciągnął swój portfel.
Na szczęście, gdy nieznajomy już chciał się zamienić na port-
fele, profesor przytrzymał swój i szybko się oddalił.

Ciekawe, że takie irracjonalne zachowania dostrzegamy
tylko u innych...
Tak, ten efekt potwierdził się już w badaniach z udziałem kilku
tysięcy ludzi. Badani dostawali listę twierdzeń, ułożonych pa-
rami tak, że jedno z nich wyrażało prawidłowość psycholo-
giczną, drugie zaś było jej zaprzeczeniem. Na przykład błąd
prawa serii opisuje zdanie: „Większość ludzi, grając w ruletkę, uważa,
że po serii »czerwonych« trafień zwiększa się prawdopodobieństwo tra-
fień »czarnych«

”. Drugie zdanie w parze mówi coś przeciwnego:

Gdy szef dzieli

sprawiedliwie

premie, pracownicy

są oburzeni,

bo każdy z nich

ma poczucie,

że włożył w pracę

więcej wysiłku

niż pozostali.

14

B l i ż e j s i e b i e . R o z m o w y z m i s t r z a m i

„Grając w ruletkę, większość ludzi sądzi, że prawdopodobieństwo wylo-
sowania czarnego lub czerwonego koloru wynosi 50 procent, niezależnie
od tego, jak często te kolory wcześniej się pojawiały

”. Badani zaś mieli

wybrać to z twierdzeń, które wydaje im się prawdziwe. Kiedy
mieli kierować się wiedzą, jak zachowuje się i myśli większość
ludzi, to trafność ich sądów przeszła najśmielsze oczekiwania.
Rozpoznali aż 80 procent prawidłowości, co czwartą ze 129
prawidłowości rozpoznali prawie wszyscy.

Kiedy jednak mieli zdecydować, które z twierdzeń lepiej
opisuje ich samych...
Wtedy trafnie rozpoznali jedynie 18,6 procent prawidłowości.
A takich, które rozpoznali u siebie prawie wszyscy, było zale-
dwie 3 procent.

Jakie to były prawidłowości?
Głównie takie, które dobrze o nas świadczą. Na przykład złu-
dzenie patetyczne, polegające na tym, że przychylniej oce-
niamy tych, którzy cierpią, tracą, ponoszą porażkę. Do tego
jesteśmy w stanie przyznać się. Zdajemy sobie sprawę tylko
z tych prawidłowości, które pochlebnie o nas świadczą. To
niezwykłe – choć posiadamy ogromną wiedzę o prawidłowoś-
ciach psychologicznych, jest ona aktywna tylko wtedy, gdy
obserwujemy innych ludzi. Na własny użytek zamykamy oczy
na tendencyjność.

Wydaje się, że mamy dwie odmienne perspektywy
poznania: perspektywę aktora i obserwatora...
Tę asymetrię widać w atrybucji: odmiennie spostrzegamy
przyczyny własnego i cudzego zachowania. Bernard Weiner
z Uniwersytetu w Los Angeles twierdzi, że szukając przyczyn
zachowań, automatycznie wykorzystujemy trzy wymiary. Do-
strzegamy, po pierwsze, przyczyny zewnętrzne, w sytuacji, bądź
wewnętrzne, tkwiące w osobie; po drugie, stałe – np. trudność
zadania, lub zmienne – np. przypadek, szczęście czy pech;
po trzecie, kontrolowalne, czyli takie, na które mamy wpływ
– np. wysiłek, lub niekontrolowalne – np. pogoda. Ale odmien-
nie je wykorzystujemy: własne zachowania widzimy jako od-

Zdajemy sobie

sprawę tylko z tych

prawidłowości,

które pochlebnie

o nas świadczą.

15

C z ł o w i e k . I n s t r u k c j a o b s ł u g i

powiedź na sytuację, czyjeś – jako wyraz cech tej osoby. Jeśli
ja się spóźniłam, to zawiniły korki albo klucz, który się zaciął
w zamku, czyli dostrzegam przyczyny zewnętrzne, nie miałam
wpływu i zdarza mi się to wyjątkowo. Ale gdy ktoś się spóźnia,
to mógł przewidzieć, że będą korki, nie umie zorganizować so-
bie czasu, zwykle się spóźnia i w ogóle jest nieodpowiedzialny.
A na dodatek pewnie mnie lekceważy. To ostatnie jest przeja-
wem błędu personalizmu, zgodnie z którym myślimy, że czy-
jeś zachowania są wymierzone w nas: celowo się spóźnił, by mi
dokuczyć

.

Dlaczego te perspektywy są tak różne?
Edward Jones i Richard Nisbett upatrują tej odmienności
w przyczynach zarówno poznawczych, jak i motywacyjnych.
Te pierwsze wiążą się z dostępem do innego typu informa-
cji. My znamy swoje myśli, uczucia, motywy. Wiemy, jak się
zachowujemy w różnych sytuacjach. Ta wiedza zawarta jest
w pamięci autobiograficznej – jak pisze Tomasz Maruszewski.
I ciągle konstruujemy ją na nowo. Natomiast kiedy myślimy
o ludziach, korzystamy z wiedzy nagromadzonej przez lata
i ujętej w schematach i kategoriach społecznych. Dzięki niej
wiemy, jacy są na przykład urzędnicy, a jacy policjanci, nawet
gdy nie mieliśmy z nimi kontaktu. Operujemy stereotypami.
Odmienne są też motywy, jakie kierują wyjaśnianiem zacho-
wania czyjegoś i własnego. Z perspektywy obserwatora zależy
nam, by mieć trafną wiedzę o ludziach, by nie inwestować czasu
i wysiłku w osoby, które nie są tego warte. Z perspektywy aktora
głównie chronimy własny wizerunek.

Zatem inni wiedzą lepiej, kim my jesteśmy. Chcąc się
dowiedzieć czegoś o sobie, lepiej pytać innych?
Nie. My też mamy tę wiedzę, wystarczy tylko odnieść ją do
siebie. Jak to zrobić? Jean Decety udowodnił, że u ludzi, którzy
koncentrują się na własnym punkcie widzenia, dochodzi do
aktywizacji kory sensomotorycznej, zaś u osób przejmujących
cudzy punkt widzenia obserwuje się silną aktywność w prawym
dolnym płaciku ciemieniowym oraz brzuszno-przyśrodkowej
korze przedczołowej. Co ciekawe, niektóre osoby z łatwością

Jeżeli

się spóźniłam,

to zawiniły korki

albo klucz się zaciął

w zamku. Ale gdy

ktoś się spóźnia, to

mógł przewidzieć

korki, więc jest

nieodpowiedzialny.

16

B l i ż e j s i e b i e . R o z m o w y z m i s t r z a m i

zmieniają punkt widzenia i przekraczają perspektywę aktora,
co wiąże się z dojrzewaniem kory przedczołowej.

W jakich warunkach takie przekraczanie perspektyw
jest możliwe i potrafimy dostrzec własną tendencyjność?
Dzieje się tak, gdy doświadczamy wpływu prawidłowości na
sobie i ktoś pomaga nam zrozumieć, co się stało. Prowadzi-
łam eksperyment, w którym osoby badane doświadczały np.
efektu aureoli, czyli na podstawie urody spostrzeganych osób
przypisywały im inne pozytywne cechy. Gdy tej tendencji to-
warzyszyło wytłumaczenie, na czym polega błąd, ich trafność
spostrzegania siebie wzrastała. Nie skutkowały natomiast na-
grody za trafne wnioski, nie działa też samo przyswojenie sobie
definicji prawidłowości.

Są jednak osoby, które trafniej widzą siebie. Mierzy to
skonstruowana przez Panią Skala Metapoznawczego Ja.
Czym jest metapoznanie?
To myślenie o własnym myśleniu i świadomość wpływu różnych
prawidłowości również na własne zachowanie. Wyłoniliśmy 40
odchyleń od racjonalności, które najsilniej związane są z sa-
moregulacją, a ich znajomość może sprzyjać lepszemu funk-
cjonowaniu. One składają się na wspomnianą skalę. Badania,
jakie prowadzę z Yalomem Bar-Talem, wskazują, że osoby, które
osiągają w niej wysokie wyniki, częściej poszukują diagnostycz-
nych informacji o sobie, także w sytuacji porażki, wtedy nawet
silniej. Chcą jak najwięcej dowiedzieć się o swoich błędach, by
lepiej funkcjonować. One też, jak wszyscy, chcą o sobie dobrze
myśleć, ale „metapoznawcze ja” chroni je przed nadmierną au-
towaloryzacją, dzięki temu ujawniają się inne motywy związane
z „ja” – dążenie do samopoznania i samonaprawy.

Jak się tworzy „metapoznawcze ja”?
To jest coś przez lata przepracowanego w myśleniu na swój
temat. Kiedy w różnych sytuacjach analizujemy swoje zacho-
wanie, dowiadujemy się, że my też błędnie spostrzegamy rze-
czywistość. Jeśli to sobie uświadomimy, to wprawdzie nadal
popełniamy te błędy, ale wiemy, że tak jest. Z czasem ta wiedza

Kiedy

uświadomimy

sobie, że my

też błędnie

spostrzegamy

rzeczywistość, to

wprawdzie nadal

popełniamy błędy,

ale już wiemy,

że tak jest.

17

C z ł o w i e k . I n s t r u k c j a o b s ł u g i

o sobie wchodzi do przedświadomości. Nawet schowana po-
woduje, że zyskujemy dystans do siebie, nie czujemy się już
pępkiem świata. Przyjmujemy wobec siebie inną perspektywę.
Ta zmiana przekłada się na uczucia do ludzi: jeśli akceptujemy
błędy u siebie, to przyzwalamy, by również inni je popełniali.

Na co jeszcze wpływa metawiedza o sobie?
Jak wykazał Karol Karasiewicz, ludzie z większą metawiedzą
na swój temat lepiej potrafią działać, wytrwalej pracują. Z ko-
lei Paweł Ziemiański badał wyznaczniki jakości pracy mene-
dżerów. Okazało się, że wysokie „metapoznawcze ja” sprzyja
zdolności do współpracy z ludźmi, co przekłada się na lepsze
wyniki firmy. Metapoznanie bywa na wagę zdrowia i przeży-
cia. Badania prowadzone wśród diabetyków pokazały, że ci
z wyższym „metapoznawczym ja” częściej zdrowo reagowali,
bardziej przestrzegali zaleceń lekarza, w efekcie dłużej żyli.
Z ostatnich moich badań wynika, że metapoznanie chroni nas
przed niektórymi przejawami depresji. I pozwala skuteczniej
realizować cele. Wiedza o sobie działa stale, także wtedy, gdy
jej nie przywołujemy. Jak dowodzi Michael Gazzaniga, mózg
nigdy nie zasypia, cały czas pracuje w trybie bezrefleksyjnym.

I choć lecimy na automatycznym pilocie, to dzięki temu,
co wcześniej na swój temat przemyśleliśmy, lepiej go
możemy zaprogramować!
Dokładnie tak.

Wiedza o sobie

działa stale, także

wtedy, gdy jej nie

przywołujemy.

K I M

JESTEM

2 1

Dorota Krzemionka i Agnieszka Chrzanowska:
Może zaczniemy od… testu. W Teście Dwudziestu
Stwierdzeń Manforda Kuhna i Thomasa McPartlanda
odpowiadamy na pytanie: kim jestem? Jak Pani
odpowiedziałaby na nie?
Hazel Rose Markus: Teraz, podczas pobytu w Polsce [Hazel
Markus uczestniczyła w 2010 roku w konferencji poświęconej
pamięci jej męża Roberta Zajonca – dop. red.], czuję się…

JA W WIELKIM ŚWIECIE

Przypominamy czasem Zeliga, bohatera filmu Woody’ego Allena, który w niewytłumaczalny
sposób upodabnia się do ludzi, z którymi przebywa. Zachowuje się jak oni, nawet
wygląda podobnie. A kim jest prawdziwy Zelig? Kim naprawdę my jesteśmy, powiązani
z innymi ludźmi niczym węzły w sieci.

HAZEL ROSE MARKUS

jest profesorem psychologii Stanford University, gdzie kieruje Research Institute of
Comparative Studies in Race and Ethnicity. Wprowadziła pojęcie schematów „ja” jako
uogólnionych przekonań człowieka na własny temat. Pisała o „ja” roboczym (working
self) jako aktualnej wersji siebie, która kieruje naszym zachowaniem w bieżącej sytuacji,
i o „ja” możliwych (possible selves) – wyobrażonych wizjach siebie w przyszłości, które
mogą motywować nas do podejmowania różnych działań. Zajmuje się badaniem wpływu
czynników socjokulturowych na kształtowanie pojęcia „ja”. Autorka i współautorka wielu
publikacji dotyczących „ja”. Była żoną Roberta Zajonca.

Fot. Krzysztof Plebankiewicz

22

B l i ż e j s i e b i e . R o z m o w y z m i s t r z a m i

Amerykanką. W polskim kontekście wyraźnie odczuwam, jak
bardzo jestem amerykańska. Polacy w kontakcie z innymi są
bardzo wrażliwi i uważni. Starają się przyjmować perspektywę
innych. Martwią się o to, jak druga osoba się czuje, zastana-
wiają się, co myśli, co robi. Nawet wtedy, gdy prezentują własne
pomysły, wyjaśniają, że zainspirowała ich praca innych. Zdają
sobie też sprawę, że to, co robią, może mieć wpływ na innych,
inspirować ich. Właśnie tu, w innym otoczeniu kulturowym,
uderza mnie, jak bardzo Amerykanie są skoncentrowani na
sobie. Jesteśmy przyzwyczajeni, że koncentrujemy się na swo-
ich odczuciach, wyrażamy swoje opinie i pomysły. Nawykowo
poświęcamy mniej uwagi relacjom, nawet jeśli są dla nas ważne.
Polacy zaś bardzo cenią relacje i pielęgnują je. O ile zatem Ame-
rykanie są indywidualistyczni i niezależni, Polacy są w więk-
szym stopniu współzależni.

Czy to znaczy, że „ja” zależy od kultury, w której jest
osadzone? Czy kultura, w której jesteśmy zanurzeni,
wyznacza sposób, w jaki opisujemy siebie?
Prowadziliśmy szerokie badania, w których porównywaliśmy
Amerykanów oraz Azjatów – Koreańczyków, Japończyków,
Azjatów mieszkających w Stanach Zjednoczonych. Zaob-
serwowaliśmy, że w tych odmiennych kulturach funkcjonują
inne modele Ja. W USA wśród przedstawicieli klasy średniej
powszechne jest „ja” niezależne, independent self, z kolei
w krajach wschodniej Azji powszechne jest „ja” współzależne,
interdependent self.
Amerykanie to niezależni indywidualiści. Koncentrują się na
„ja” – swoich preferencjach, cechach, zdolnościach, celach. Za-
kładają, że energia, która napędza działanie, pochodzi z nich
samych, z „ja”. W USA normalnym i akceptowanym zacho-
waniem jest ekspresja siebie, wyrażanie swoich potrzeb, celów,
preferencji. Bardzo duże znaczenie ma dla nas możliwość po-
dejmowania decyzji, dokonywania wyborów. To mój wybór!
Takie są moje potrzeby, takie są moje pragnienia.
Taki model „ja” jest wbudowany w świat. Jest widoczny w domu,
w szkole, w pracy, w mediach. Jest obecny nawet w systemie
prawnym i w polityce! Chronimy prawa jednostki. Prawo gwa-

Polacy martwią

się o to, jak

druga osoba się

czuje. Nawet

gdy prezentują

własne pomysły,

wyjaśniają, że

zainspirowała ich

praca innych.

23

J a w w i e l k i m ś w i e c i e

rantuje nam wolność słowa, wolność wyrażania myśli. Oczywi-
ście nie musimy cały czas myśleć o tym, że jesteśmy niezależni.
Nikt nie musi nam tego przypominać. Wystarczy, że wychowu-
jemy się i żyjemy w amerykańskiej kulturze.

Zatem Bob Harris, bohater filmu Sofii Coppoli „Między
słowami”, Amerykanin o „ja niezależnym”, w Japonii
zetknął się nie tylko z innym językiem i kulturą, ale też
z innym modelem „ja”.
W krajach Dalekiego Wschodu dominuje „ja współzależne”.
U podstaw tego modelu „ja” tkwi założenie, że ludzie są niczym
węzły w sieci. Wszyscy są ze sobą powiązani, są współzależni.
Oznacza to, że każde moje działanie wpływa na inne osoby,
z którymi jestem powiązana. Jest to zupełnie inny sposób my-
ślenia niż ten widoczny w kulturze amerykańskiej. Istnieje
zatem sieć społeczna, w którą się włączamy. Taki punkt wyjścia
sprawia, że budujemy zupełnie inne pojęcie „ja”.
Wyobraźmy sobie teraz japoński dom. To matka sama ocenia,
co jest najlepsze dla jej dziecka i podejmuje za nie decyzję. Je-
żeli zdecyduje, że do śniadania najlepszy będzie sok owocowy,
to poda go dziecku, nie pytając go wcale o zdanie. Zupełnie
inaczej postąpi amerykańska matka. Zapyta dziecko, co chce
do picia i przedstawi mu możliwe opcje: sok pomarańczowy,
mleko, woda. Dziecko samo dokonuje wyboru i w ten sposób
wyraża swoją indywidualność. Japońscy rodzice bardziej też

Amerykanie

koncentrują

się na swoich

preferencjach,

i zdolnościach.

Zakładają, że

energia, która

napędza działanie,

pochodzi z nich

samych, z własnego

„ja”.

SPOSOBY BYCIA JA

Hazel Markus i Sinobu Kitayama dowodzą, że ludzie określają swoje „ja” na dwa sposoby:

„ja niezależne”, charakterystyczne dla kultury Zachodu, jest unikatowe, odrębne od kon-

tekstu społecznego, stabilne i spójne w różnych sytuacjach, definiowane poprzez wewnętrzne

zdolności i uczucia, nastawione na ekspresję siebie i osiąganie własnych celów; indywidualny

sukces i sprawczość są podstawą samooceny;

„ja współzależne”, charakterystyczne dla Dalekiego Wschodu, jest określane poprzez przy-

należność, uwikłane w relacje, płynne i zmieniające się wraz z kontekstem, definiowane przez

status i role społeczne, nastawione na zachowanie się właściwie i osiąganie celów grupy;

podstawą samooceny jest harmonia z otoczeniem.

24

B l i ż e j s i e b i e . R o z m o w y z m i s t r z a m i

koncentrują się na budowaniu relacji z dzieckiem. Jeżeli dają
dziecku samochodzik, to starają się wymyślać zabawy, w któ-
rych będzie się nim dzieliło z innymi dziećmi. W ten sposób
będą wzmacniać więź z maluchem. Natomiast amerykańscy
rodzice skoncentrują się na przedmiocie, na zabawce. Osadzą
ją w szerszym kontekście – na przykład przypomną, że taki
sam samochód widzieli poprzedniego dnia podczas spaceru.
Podobne różnice są widoczne w szkole. W USA każdego roku
dziecko zmienia klasę i uczy się z innymi dziećmi. W Japonii
dziecko przez całą szkołę przebywa w tej samej klasie. Uczy się
w ten sposób, że jest członkiem grupy, że trzeba przestrzegać
obowiązujących w niej reguł; że trzeba się dostosować do jej
potrzeb, oczekiwań, celów.

Ameryka rodzi zatem indywidualistów, a Japonia
społeczników.
Niekoniecznie. „Ja” wcale nie musi występować w „czystej”
postaci, może posiadać domieszkę cech typowych dla drugiego
modelu. Zatem nawet jeżeli w USA dominuje „ja niezależne”,
to jest też obecna potrzeba współzależności. Na przykład ko-
biety, niezależnie od kultury, mają większą „domieszkę” „ja
współzależnego”.

Trawestując Johna Lennona, który śpiewał, że „kobieta
jest Murzynem świata”, można powiedzieć, że raczej jest
Azjatą świata…
Tak, to kobiety zwykle podejmują działania, które mają charak-
ter współzależny. Pielęgnują relacje, dbają o innych, podtrzymują
więzi. Można powiedzieć, że kobiety – te żyjące w kulturach
niezależnych – mają hybrydowy czy dualny model „ja”.
Mówimy, że w Stanach dominuje „ja” niezależne, ale prze-
cież w kontekście ograniczonych możliwości edukacyjnych nie
ma możliwości podkreślania swojej indywidualności. Brakuje
bowiem zasobów, w tym finansowych, które umożliwiłyby
ekspresję niezależności. Stąd Amerykanie z klasy pracującej
zachowują się inaczej, prezentują inny model „ja”, który przy-
pomina ten widoczny w Japonii. Zamiast podkreślać niezależ-
ność, Japończycy polegają na sobie nawzajem, są współzależni.

W krajach

Dalekiego Wschodu

dominuje myślenie,

zgodnie z którym

ludzie są niczym

węzły w sieci.

Wszyscy są ze

sobą powiązani,

od siebie

współzależni.

Oznacza to,

że każde moje

działanie wpływa

na inne osoby,

z którymi jestem

powiązana.

2 5

J a w w i e l k i m ś w i e c i e

W mniejszym stopniu koncentrują się na tym, by decydować
o sobie, bo tak naprawdę nie mają zbyt dużego wyboru. Nie
podkreślają swojej niepowtarzalności, różnic. Tacy ludzie są
podobni do siebie.

A co lepiej służy naszemu zdrowiu? Czy są zdrowsze
i mniej zdrowe modele „ja”?
Obecnie prowadzimy duże badanie dotyczące związku „ja”
i zdrowia. Przypuszczaliśmy, że zarówno zdrowie fizyczne, jak
i psychiczne zależą od tego, czy mamy warunki, w których mo-
żemy realizować swoje „ja”, niezależnie jakie ono jest. Badania
potwierdziły naszą hipotezę. Amerykanin będzie zdrowszy,
jeżeli będzie mógł realizować swoją potrzebę indywidualności
i niezależności. Okazuje się, że posiadanie kontroli i wysoka
samoocena są bardzo ważne dla jego zdrowia psychicznego
i fizycznego. Japończyk za to będzie się cieszył lepszym zdro-
wiem, jeżeli będzie żył w warunkach odpowiadających jego
współzależności. Dla niego posiadanie kontroli nie jest aż tak
ważne. Większe znaczenie ma brak napięć w relacjach. Stres
w kontaktach interpersonalnych, napięcia i zgrzyty wpływają
negatywnie na samopoczucie osoby o „ja współzależnym”. Do-
bre relacje oznaczają lepsze zdrowie. Kluczem jest tu zatem nie
rodzaj „ja”, ale zgodność pomiędzy „ja” i kontekstem, w którym
jest ono osadzone.

Na różnych krańcach świata stykamy się z różnymi
modelami Ja. Czy jednak pojęcie „ja” ma pewien
uniwersalny rdzeń?
Czymś, co jest wspólne dla wszystkich ludzi, niezależnie od
miejsca, czasu, kultury, jest szukanie odpowiedzi na dwa py-
tania: kim jestem ja jako odrębna osoba i kim jesteśmy my,
ludzie, z którymi się identyfikuję. Każdy z nas zadaje sobie te
pytania. Niektórzy uważają, że pojęcie „ja” jest stosunkowo
młodym wytworem. XII wiek jest wskazywany jako czas, kiedy
zaczęliśmy myśleć o sobie jako kimś odrębnym od innych ludzi.
Jeśli zawsze jesteśmy w grupie i nie mamy prywatności, po co
pytać, kim jestem? Myślę jednak, że nawet wcześniej ludzie
mieli pewną świadomość swojej odrębności – swoich osobistych

Zawsze

w człowieku

istniało pewne

poczucie odrębności,

własnej tożsamości.

Jednak dopiero

w czasach

współczesnych

zaczęliśmy się

koncentrować

na sobie jako kimś

odrębnym

od otoczenia.

26

B l i ż e j s i e b i e . R o z m o w y z m i s t r z a m i

myśli, marzeń, reakcji, które są tylko moje i nie należą do in-
nych. To mógł być początek myślenia o sobie jako jednostce
odrębnej od innych. Choć myślę, że zawsze w człowieku ist-
niało pewne poczucie odrębności, własnej tożsamości. Jednak
dopiero w czasach współczesnych, od rewolucji przemysłowej,
zaczęliśmy się koncentrować na sobie, na „ja” jako kimś od-
rębnym od otoczenia społecznego. Staliśmy się samolubni.
Jest to szczególnie widoczne w Stanach Zjednoczonych, gdzie
ludzie posiadają bardzo dużo zasobów pozwalających im zadbać
o siebie i wyrazić własną indywidualność.

Patrzymy na siebie z bardzo różnych perspektyw.
Jak zakładają kolejne teorie, mamy „ja realne”, „ja
idealne”, „ja powinnościowe” i wiele „ja” możliwych.
Tyle przeróżnych „ja”, jak wśród nich można znaleźć…
prawdziwego siebie?
Obecnie dochodzimy do wniosku, że nie istnieje jedno praw-
dziwe „ja”, wydaje się ono raczej dynamiczną pulą myśli, uczuć,
motywów, wspomnień. W danym momencie wyciągamy z tej
puli „próbkę”. I to, co wtedy otrzymujemy, jest naszym „ja robo-
czym”. To ono reguluje nasze zachowanie w danym momencie
i w danej sytuacji. Teraz rozumiemy, dlaczego „ja” w dużym
stopniu jest produktem oddziaływań środowiskowych, wytwo-
rem tych wszystkich środowisk, których jesteśmy częścią. Wraz
ze zmianą środowiska, zmienia się „ja” i wcale nie oznacza to,
że jesteśmy nieprawdziwi, nieautentyczni.
Pewne elementy „ja” mają jednak charakter trwały. Tworzymy
pewną narrację, historię „ja”, którą możemy porównać do na-
szyjnika. Ta historia niczym sznurek podtrzymuje poszczególne
koraliki, które tworzą dzięki temu całość, nie rozsypują się.
Możemy jednak zmieniać ich kolejność, nawlekać je w inny
sposób.
Dawniej takie zmiany uważano za niekorzystne dla naszego
zdrowia psychicznego. Teraz wiemy, że plastyczność jest ko-
rzystna. Powinniśmy być elastyczni, ale nie chaotyczni i zdez-
organizowani. Nie jest dobrze, gdy nasze „ja robocze”, czyli
„próbki” wyciągane z puli wiedzy o sobie, są kompletnie różne,
przypadkowe. Przecież koraliki naszyjnika nie mogą być zu-

Tworzymy historię

„ja”, możemy

ją porównać

do naszyjnika.

Niczym sznurek

podtrzymuje

ona poszczególne

koraliki, które

dzięki temu

tworzą całość.

Możemy

jednak zmienić

ich kolejność,

nawlekając je

w inny sposób.

27

J a w w i e l k i m ś w i e c i e

pełnie różne. W ostatnich latach nastąpiła znacząca zmiana
w rozumieniu Ja. Do niedawna dominował pogląd, że mamy
być niezależni, wolni, autentyczni, niczym nieograniczeni,
że mamy opierać się wpływom zewnętrznym. Teraz widzimy,
że „ja” jest dynamiczne, plastyczne i relacyjne. Oczywiście
konieczna jest pewna jego organizacja, inaczej przestaniemy
istnieć jako jednostki.

Kenneth Gergen, psycholog społeczny, w swojej
koncepcji „ja” nasyconego zwraca uwagę, że obecnie
jesteśmy non stop powiązani z coraz większą liczbą osób
i instytucji. Przejmujemy ich opinie, wartości, styl życia.
To zaludnienie i nasycenie „ja” sprawia, że staje się ono
wydmuszką pozbawioną osobistych treści.
To jest ekstremalna sytuacja, gdy ktoś tak nasyca się innymi,
że nie ma swojego „ja”. Myślę, że to wielkie wyzwanie dla
psychologów i społeczeństwa – szukanie odpowiedzi na pyta-
nie, jak odnaleźć się w świecie internetu, ciągłej komunikacji,
„ćwierkania” na Twitterze. Musimy jednak uświadomić sobie,
że mamy różne „ja” w różnych sytuacjach. Jest to bardzo wy-
raźne w kulturze wschodniej Azji. Dla Japończyka jest jasne,
że w domu zachowujemy się w określony sposób, na przykład
skaczemy na krześle. Ale gdy idziemy do sąsiada, nie będziemy
tego robić – to inna sytuacja: krzesło należy do sąsiada, zmienił
się kontekst. Dla nich jest to jasne i zrozumiałe. W pewnych
sytuacjach powściągamy nasze reakcje, nie wyrażamy naszych
uczuć. W innych z kolei dajemy im upust. Amerykanin powie
natomiast, że to niespójne, że zachowaniem powinna kierować
jedna określona zasada, bo skąd w przeciwnym razie ma wie-
dzieć, co jest dobre. Ale przecież to naturalne, że zachowujemy
się inaczej w różnych sytuacjach. I nie jest to brak autentycz-
ności, fałsz czy konformizm. Nie świadczy też o słabych gra-
nicach ego albo że siebie nie znamy. Po prostu różne sytuacje
wymagają różnych „ja”.

Jak odnaleźć się

w świecie

internetu, ciągłej

komunikacji,

„ćwierkania”

na Twitterze…

28

PINOKIO I FAŁSZ Y WE WSPOMNIENIA

Choć nasza pamięć jest cenna i pozwala nam kierować swym życiem, nie jest trudno
sprawić, żebyśmy pamiętali rzeczy, które się nigdy nie zdarzyły.

ELIZABETH F. LOFTUS
jest amerykańskim psychologiem poznawczym, światowej sławy ekspertem w dziedzinie
ludzkiej pamięci i wiarygodności zeznań naocznych świadków. Wykłada na University
of California, Irvine, na Wydziale Psychologii, Zachowań Społecznych i Prawa, gdzie
jest profesorem ekologii społecznej, prawa i nauk o poznaniu. Jej słynne eksperymenty
dowodzą możliwości zniekształceń pamięci i zaszczepiania fałszywych wspomnień oraz
ich konsekwencji dla zachowań.

W jednym ze swoich wystąpień przedwyborczych przed laty Hi-
lary Clinton opowiedziała, jak podczas wizyty w Bośni znalazła
się w samym centrum ognia. Jej wspomnienia były niezwykle
żywe i szczegółowe: „Pamiętam lądowanie pod ostrzałem snaj-
perów… Miała być ceremonia powitalna na lotnisku, a zamiast
tego biegliśmy, zakrywając głowy rękami i chcąc jak najszybciej
dotrzeć do samochodów, które miały nas zawieźć do bazy”.
Te wspomnienia przysporzyły Hilary kłopotów. Media pokazały
bowiem zdjęcia z jej przylotu do Bośni. Widać było na nich wy-
raźnie panią Clinton wysiadającą spokojnie z helikoptera w to-
warzystwie córki i kilku żołnierzy oraz witających ją uczniów.
Sprawdzono fakty, przeprowadzono wywiady z gwiazdami,
które leciały wtedy razem z Clinton. Okazało się, że jej wspo-

Fot. Archiwum

2 9

P i n o k i o i f a ł s z y w e w s p o m n i e n i a

mnienia nie zgadzały się z faktycznym przebiegiem zdarzeń.
Pamiętamy Pinokia, bohatera powieści Carla Collodiego? Po
każdym kłamstwie wydłużał mu się nos. Jeden z komentato-
rów ocenił pamięć Clinton na cztery punkty w skali Pinokia.
Jej wspomnienia były bowiem błędne w co najmniej czterech
obszarach: nie było lądowania pod ostrzałem ani żadnego
ostrzału snajperskiego; nie odwołano powitania na lotnisku;
i nie była ona pierwszą żoną amerykańskiego prezydenta, która
pojechała do strefy wojny.
Imię Pinokia sugerowało, że Hilary mogła celowo kłamać.
Znany dziennikarz, Chris Matthews, wydawał się przyjmować
taką interpretację, kiedy mówił w swym programie telewizyj-
nym: „Wydaje mi się, że każdego z nas pamięć czasem zawodzi
– zapominamy rzeczy, które się zdarzyły. Ale rzadko pamiętamy
coś, co nigdy nie miało miejsca”.
Hilary przyznała się do błędu, ale wytłumaczyła go inaczej: „Po-
myliłam się. Miałam inne wspomnienie. Pomyliłam się – zdarza
się. To dowodzi, że jestem człowiekiem, co dla niektórych osób
jest zaskakujące”.
Po trzydziestu latach badania pamięci jestem po stronie Hilary.
Badania prowadzone przeze mnie i wielu innych psychologów
pokazały, jak podatna na wpływy jest ludzka pamięć. Tysiące
eksperymentów przeprowadzonych w ostatnim stuleciu ujaw-
niło tę prawdę: choć nasza pamięć jest cenna i pozwala nam
efektywnie kierować naszym życiem, wcale nie jest trudno
sprawić, żebyśmy pamiętali rzeczy, które się nigdy nie zdarzyły.
Dziennikarz Matthews mylił się, sądząc, że zdarza się to rzadko.
Historia Hilary mówi nam, że ewidentne zniekształcenia pa-
mięci mogą się zdarzyć nawet bardzo inteligentnym, świetnie
wykształconym prawie prezydentom Stanów Zjednoczonych.
Jeśli coś takiego przydarzyło się Hilary Clinton w sprawie, którą
łatwo można było sprawdzić i obalić, to może się to przydarzyć
każdemu z nas.
Moje własne badania nad zniekształceniami pamięci obrały
w ostatnim czasie nowy kierunek. Przez lata badaliśmy, czy
można zaszczepiać fałszywe wspomnienia. Teraz wraz z moimi
współpracownikami zainteresowaliśmy się skutkami takich
wspomnień. Czy fałszywe przekonania i wspomnienia mają

Historia Hilary

Clinton mówi,

że zniekształcenia

pamięci mogą

zdarzyć się

nawet bardzo

inteligentnym,

świetnie

wykształconym

osobom, prawie

prezydentowi

USA. A co dopiero

nam…

30

B l i ż e j s i e b i e . R o z m o w y z m i s t r z a m i

jakieś konsekwencje dla ludzi? Czy wywierają wpływ na ich
intencje, myśli i zachowania?
Podjęliśmy próby odpowiedzi na to pytanie. Wszczepiliśmy
badanym fałszywe wspomnienie o tym, że w dzieciństwie roz-
chorowali się po zjedzeniu jajka na twardo lub ogórka konser-
wowego. W efekcie tego byli mniej skłonni jeść te produkty
podczas przyjęcia. To samo zdarzyło się, kiedy wszczepiliśmy
fałszywe wspomnienie dolegliwości, jakie mieli po spożyciu
lodów truskawkowych.
Badania nasze i innych naukowców pokazały, że zaszcze-
pione wspomnienia mogą wpływać na rzeczywiste nawyki
żywieniowe. Wpływ ten utrzymuje się przez pewien czas, co
wykazano w kanadyjskim eksperymencie z użyciem jogurtu
brzoskwiniowego oraz holenderskim badaniu z zastosowaniem
sałatki z jajkiem. Co więcej, fałszywe pozytywne wspomnienia
związane ze zdrową żywnością, na przykład ze szparagami,
również miały wpływ na badanych. Osoby, które uległy sugestii,
twierdziły potem, że lubią szparagi bardziej niż badani z grupy
kontrolnej; chętniej też jadły szparagi, gotowe były więcej za nie
zapłacić, a zdjęcia szparagów uznawały za bardziej atrakcyjne.
Podsumowując, uzyskane rezultaty wykraczają poza zwykłe
wykazanie, że wspomnienia są podatne na wpływy i mogą być
uzupełniane czy zmieniane przez nowe informacje. Dowo-
dzą, że zniekształcenia pamięci mogą mieć dla nas reperkusje,
wpływając na nasze zachowania długo po tym, kiedy takie
pseudowspomnienie nam zaszczepiono.

Tłum. Przemysław Bąbel

Zaszczepione

wspomnienia

mogą wpływać

na rzeczywiste

nawyki

żywieniowe.

31

Dorota Krzemionka: Ja jestem piękny, ja jestem silny, ja
jestem mądry, ja jestem dobry. I ja sam to wszystko odkryłem!
– ironizuje Stanisław Jerzy Lec. Identycznie myśli osoba
o wysokiej samoocenie. Dobrze jest tak o sobie myśleć?
Bogdan Wojciszke: To zależy. Z punktu widzenia posiadacza
wysokiej samooceny jest to korzystne, ale z perspektywy innych
niekoniecznie. Wszystko ma swoje jasne i ciemne strony. Osoby
z wysoką samooceną mają lepsze osiągnięcia, wyższe poczucie
kontroli, sprawstwa, lepiej się czują, mniej jest u nich objawów
psychopatologicznych, szczególnie depresji.

Czy samoocena sprzyja osiąganiu coraz wyższych celów,
czy to osiągnięcia budują nam wyższą samoocenę?

ZŁUDZENIE SIEBIE

Uważamy, że lubimy siebie za to, za co tak naprawdę lubimy innych ludzi – za dobroć,
życzliwość. Tymczasem wysoką samoocenę zawdzięczamy przekonaniom o własnej
efektywności.

BOGDAN WOJCISZKE

jest profesorem, psychologiem społecznym, dziekanem sopockiego wydziału SWPS.
Interesuje się spostrzeganiem i ocenianiem ludzi, dynamiką bliskich związków i następ-
stwami sprawowania władzy. Dwukrotnie nagrodzony za swoje książki Nagrodą Teofrasta.
W 2011 roku ukazał się znakomity podręcznik jego autorstwa pt. Psychologia społeczna.

Fot. Archiwum SWPS

3 2

B l i ż e j s i e b i e . R o z m o w y z m i s t r z a m i

Kali Trzesniewski z University of California w Davis twierdzi,
że ci, którzy w okresie dorastania mają wysoką samoocenę, dalej
w życiu zachodzą: w wieku dwudziestu kilku lat mają lepsze
wyniki na studiach, wyższe zarobki, mniej konfliktów z pra-
wem etc. Takie wnioski wysnuto na podstawie eksperymentu
z udziałem tysiąca Nowozelandczyków. Prowadzono badanie
podłużne: analizę samooceny i aktualnego stanu osiągnięć ba-
danych powtórzono po 10 latach od pierwszego badania. Nie-
stety, podobnych danych jest niewiele – eksperymenty trwają
bardzo długo.

A ciemne strony samooceny?
Czasami osoby o wysokiej samoocenie przeceniają siebie i swoje
możliwości, wykazują upór, który zwykle jest zbawienny, ale
czasem trzyma nas przy działaniach skazujących na klęskę.
Samoocena może sprzyjać podejmowaniu zadań przerastających
nas i trwaniu przy nich, nawet gdy nie dają efektów.

Czy to największe zagrożenie, jakie niesie zbyt wysoka
samoocena?
Nie. Większość ciemnych stron samooceny wiąże się z odbiorem
danej osoby przez innych. Ludzie o wysokiej samoocenie są
często odbierani jako zadufani w sobie aroganci, którzy ignorują
innych. Kiedy pojawia się zagrożenie, ludzie reagują różnie,
zależnie od samooceny. Ci o niskiej wycofują się, rezygnują
i utwierdzają się w przekonaniu, że niewiele potrafią. Ci o wyso-
kiej starają się odbudować zagrożone poczucie wartości poprzez
własne osiągnięcia, koncentrują się na działaniach. Ale z tym
często łączy się też ignorowanie uczuć innych ludzi.

Ludzie z wysoką samooceną mogą też deprecjonować
wyniki innych, by udowodnić sobie, że są lepsi…
Jest sporo danych pokazujących, że osoby wysoko postawione
na drabinie społecznej, które mają powody, by lepiej o sobie
myśleć, mają tendencję do myślenia o innych gorzej. A wyda-
wałoby się, że nie mają powodów. Przecież ich poczucie własnej
wartości rzadziej bywa zagrożone. Jednak myślenie, że inni są
gorsi ode mnie, więc ja jestem lepszy, to najłatwiejszy sposób

Osoby wysoko

postawione na

drabinie społecznej,

które mają

powody, by lepiej

o sobie myśleć,

mają tendencję

do myślenia

o innych gorzej.