TEMAT MIESIŃCA
SWIASIECI USBY
S
W
I
A
T KULT R
T
K
U
L
T
U
R
Y
W
Życie kulturalne w PRL i jego twórcy znajdowali się pod specjalnym nadzorem komunistycznych władz
tzw. bezpieczeństwa. Aktorzy, piosenkarze, pisarze, osoby znane i popularne były uznawane za szczególnie
niebezpieczne. W świetle najnowszych badań IPN sprawa nadzoru SB nad artystami stanowiła dla służb zadanie
priorytetowe, w tym celu ściśle współpracowano z innymi państwami bloku sowieckiego. Inwigilowano zarówno
poszczególnych twórców, jak i całe instytucje, nie żałowano pieniędzy na agenturę i podsłuchy  wszystko po to,
aby ktoś gdzieś nie odważył się wypowiedzieć publicznie kilku słów prawdy. Nadzór ten jednak okazał się
nieszczelny, znalazło się wielu artystów, którzy nie dali się zastraszyć i zmusić do milczenia.
Ideologiczna  współpraca
Sebastian Ligarski, płk. Zygmunta Bieleckiego w celu prze- towy wynosił 24 25 funkcjonariuszy,
IPN Poznań prowadzenia rozpoznania. Współpraca póz
niej liczba ta wzrosła do 34 pracow-
między sowieckim KGB a polskim ników. W terenie odpowiedzialnymi za
MSW w dziedzinie rozpoznania tego ty-  ochronę środowisk artystycznych były
W paz
dzierniku 1974 r. sowieckie KGB skierowa-
pu tzw. wrogich zjawisk dotyczących grupy IV (sekcje IV) Wydziałów III SB
ło do polskiego MSW pismo:  Według niepo-
szeroko pojętej kultury nie należały do komend wojewódzkich. Po reformie ad-
twierdzonych danych uzyskanych przez Komitet
wyjątków. Wymianę informacji oraz ministracyjnej w 1975 r. i utworzeniu
Bezpieczeństwa Publicznego ZSRS (KGB), niektó-
wspólne działania z  bratnimi służbami dodatkowych komend na terenie nowych
rzy marynarze krajów kapitalistycznych przemy-
prowadzono przez cały okres PRL. województw zdarzało się, jak np. w Wał-
cają do portów Szczecina i Gdańska literaturę
brzychu, że zadania wykonywali funk-
pornograficzną oraz książki Sołżenicyna Archi- Zwalczanie  dywersji ideologicznej
cjonariusze połączonych Sekcji III i IV
pelag GuÅ‚ag« .
Za zwalczanie  dywersji ideologicz- w liczbie pięciu funkcjonariuszy.
O sprawie powiadomiono naczelnika nej odpowiedzialny był Wydział IV De- W 1975 r. KGB zwróciło się do
Wydziału IV Departamentu III MSW partamentu III MSW. W 1974 r. stan eta- MSW z pytaniem dotyczącym ewentu-
NIEZALEÚNA
GAZETA POLSKA I
Warszawa, 5 paędziernika 2007 r.
KULTURA W PRL
alnego uczestnictwa polskich literatów że uczestnikami Festiwalu Sztuk
w kolokwium o twórczości Borysa Pa - Współczesnych we Wrocławiu i ich Godne podkreślenia jest zawarte porozumienie
sternaka, które miało odbyć się w Pary- ewentualnymi spotkaniami z polskimi o współpracy pomiędzy Ministerstwem Spraw We-
żu. Sowieckie służby uważały, że zosta - opozycjonistami w 1977 r. wnętrznych NRD (MfS) a Polski z 1974 r. Dodatkowo
nie ono wykorzystane przez literatów Niezwykle ciekawie brzmiała infor- w latach 1982 1988 doszło do jeszcze ściślejszej
z krajów kapitalistycznych do  posta- macja dotycząca próby zorganizowania współpracy poszczególnych pionów w obu służbach,
wienia pod dyskusjÄ™ wolnoÅ›ci sÅ‚owa« w BuÅ‚garii w 1978 r. przedstawiciel- czyli WydziaÅ‚em Głównym XX MfS (zajmujÄ…cego siÄ™ Å›ro-
w ZSRS oraz rozpętania kampanii anty- stwa firmy fonograficznej EMI przez dowiskami twórczymi) oraz Departamentem III MSW.
sowieckiej« . ZwiÄ…zek Pisarzy ZSRR Christofera Johna, menedżera zajmujÄ…- Podpisano protokół z dokÅ‚adnymi zasadami i metoda-
delegował do Paryża odpowiednio do- cego się kontaktami z Europą Wschod - mi współpracy. W załącznikach znalazły się nazwiska
branych literatów, którzy mieli odpierać nią. Podstawą do prowadzenia czynno- polskich pisarzy przebywających za granicą i prowa-
zarzuty. Notatka trafiła do rąk mjr. ści operacyjnych miał być fakt, że John dzących działalność opozycyjną na emigracji, filmow-
Krzysztofa Majchrowskiego z Wydziału był żonaty z Polką oraz był jurorem na ców, aktorów, muzyków oraz osób przemycających
IV Departamentu III MSW, który infor- festiwalu w Sopocie. W związku z tym urządzenia poligraficzne do Polski. Kolejne plany
mował przełożonych, że według posiada- bułgarskie SB chciało wiedzieć, czy opracowywano na lata 1986 1990.
nych informacji pochodzących od taj - w Polsce znajdują się jakieś materiały
nych współpracowników ze środowiska operacyjne dotyczące Johna lub jego
twórczego, nikt z literatów polskich nie żony do ewentualnego wykorzystania. kontakty Bereski z Jerzym Andrzejew-
wybierał się do Paryża. Informacji miano skim, Jackiem Kuroniem, Janem Jó-
Niemiecka precyzja
szukać w Ministerstwie Kultury i Sztuki. zefem Lipskim i innymi polskimi inte-
Podobnie, jak w przypadku sowiec- lektualistami. Beresce odmówiono wy -
Bułgarski trop
kich i bułgarskich służb, układała się jazdu do Polski na festiwal teatralny, na
Innym przykładem współpracy były współpraca ze wschodnioniemiecką granicy zatrzymano samochód, którym
stosunki z bułgarskim MSW. Bułgarzy Stasi. NRD-owskie służby specjalne podróżował, w poszukiwaniu książek
przekazywali Polakom informacje do - zajmowały się polskimi twórcami bezdebitowych (w 1981 r. zarekwiro-
tyczące zachowania się podczas pobytu w różnych sytuacjach: kiedy zaintereso - wano mu egzemplarz Mickiewicza po
w ich kraju aktora Marka Kondrata wanie zgłosiła strona polska, kiedy pi- francusku i własne wiersze z tomu pt.
i Wandy Sławek z Przedsiębiorstwa Re- sarz polski utrzymywał kontakty z oby-  Lautloser Tag ).
alizacji Filmowych  Zespoły Filmo- watelami NRD, był wydawany w NRD, Stasi zbierała także informacje o pi-
we . Chodziło głównie o ich negatywne przekraczał granicę i tym samym mógł sarzach polskich utrzymujących kon-
wypowiedzi pod adresem ZSRR. Infor- odgrywać rolę kuriera lub szerzyć wro- takty z NRD oraz organizacjami
macje te miały posłużyć do ewentual - gie poglądy. z RFN. Listy nazwisk w archiwum
nego wykorzystania operacyjnego. Szczególnie interesujące jest pozy- służby obejmują najwybitniejszych
Bułgarskie MSW zwracało się też skiwanie informacji w latach 80. przez przedstawicieli polskiej literatury i na -
o pomoc w przeciwdziałaniu organiza- Stasi w Polsce z wykorzystaniem kon- uki. Działania te miały na celu rozpo-
cji wystawy malarza Walerego Pawło- taktów kulturalnych. Działania wobec znanie i zapobieganie przenikaniu  dy-
wa z Warny, którego obrazy miały cha- twórców  głównie prewencyjne  wpi- wersji ideologicznej do NRD.
rakter antysocjalistyczny i wymierzone sane były w ogół działań wobec obywa- Współpraca polskiego MSW ze służba-
były w system komunistyczny:  proszę teli polskich, te zaś były ściśle określo- mi specjalnymi krajów bloku sowieckie-
poinformować Wydział III KW MO we ne rozkazami ministra bezpieczeństwa go trwała przez cały okres komunizmu.
Wrocławiu, aby spowodowali, żeby  pisała Ewa Matkowska. Stasi rozpra- Z różnym natężeniem służby prowadziły
Pawłow nie zorganizował tej wystawy . cowywała m.in. tłumacza literatury pol- działania operacyjne wobec środowisk
Działania te najprawdopodobniej pod- skiej Henryka Bereskę, który według kulturalnych, których głównym celem by-
jęto, skoro po kilku dniach zastępca dy- służby miał być członkiem  wrogiego ło zapobieżenie tzw. dywersji ideologicz -
rektora Departamentu III MSW płk ugrupowania . Wnikliwie sprawdzano nej na kraje dyktatury komunistycznej.
Stanisław Stochaj informował dyrekto - jego kontakty na terenie Polski, spraw- Ten wątek działalności i koordynacji
ra Gabinetu MSW płk. Józefa Chomę- dzano, z kim tłumacz się spotykał, działań służb specjalnych wobec intelek -
towskiego, że do wystawy nie doszło. z kim nawiązywał kontakty, analizowa- tualistów w krajach Europy Wschodniej
Bułgarskie służby interesowały się tak - no sprawozdania TW. Wskazywano na wymaga dalszych badań.
Ciemna strona Księżyca.
Czego czytelnicy nie wiedzieli o literatach
Konrad Rokicki, padły Lwów i Wilno, dwa ośrodki pol - śle z nią łączonej kultury. Zlikwidowa-
IPN Warszawa skiej kultury. Warszawskie środowisko no prywatne czasopisma i wydawnic-
literackie w wyniku klęski powstania twa. Związki twórcze  mające dotych -
Lata PRL były dla literatów pod pewnym wzglę-
było rozproszone, centrum życia lite - czas charakter związków zawodowych
dem złotym okresem. Książki wychodziły w nie -
rackiego przeniosło się na kilka lat do  przekształcono w organizacje służące
wyobrażalnych dziś nakładach, literaci mieli
A
odzi i Krakowa. Wielu twórców zgi - do kontroli i indoktrynacji artystów.
swoje ośrodki pracy twórczej, ukazywały się licz -
nęło w czasie wojny lub pozostało na
ne periodyki literackie, fundowano stypendia dla Literaci  inżynierowie dusz ludzkich
emigracji. Władzę w Polsce przejęli
początkujących, chętnie organizowano konkursy
przy poparciu ZSRR komuniści. W cią - Do 1949 r. organizacją przedstawi-
literackie. Zawód literata cieszył się prestiżem
gu pięciu lat za pomocą terroru i fał - cielską w środowisku pisarzy był dzia-
społecznym, a niektórzy pisarze statusem gwiaz -
szerstw wyborczych zniszczyli opozy - łający również przed wojną Związek
dy. Ale to tylko jedna, jasna strona Księżyca 
cję polityczną, zmonopolizowali wła - Zawodowy Literatów Polskich. Do
niewidoczna dla ówczesnych czytelników.
dzę oraz złamali kręgosłup partyzantce zjazdu w Szczecinie wyrzucono z na -
Po 1945 r. zmienił się obraz polskiej niepodległościowej. Podobny monopol zwy człon  zawodowy  odtąd obo-
literatury  tak jak zmienił się kraj. Od - zdobyli w dziedzinie propagandy i ści - wiązywać miało zupełne upolitycznie-
NIEZALEÚNA
II
GAZETA POLSKA
Warszawa, 5 paędziernika 2007 r.
KULTURA W PRL
nie twórczości pisarskiej, zarówno i moralna były starannie prześwietlane. dów książek oraz likwidacja kolejnych
w formie, jak i w treści. O ile wcześniej POP stawiała sobie bowiem za zadanie czasopism, a przede wszystkim zawód
toczyła się walka o utrzymanie kontak-  wychowanie pisarzy, także bezpar- sytuacją w kraju, brakiem perspektyw
tów z Zachodem, z kulturą europejską, tyjnych. W obliczu masowego terroru i zamknięciem na świat zaowocowało
z pisarzami polskimi na emigracji, o ty- stalinowskiego (który zresztą w mniej - powstawaniem grupek opozycyjnych
le teraz miał obowiązywać wzorzec so- szym stopniu dotykał środowisko lite- o charakterze towarzyskim. Jedynym
wiecki: socrealizm w twórczości (trud- rackie) ogniwa partyjne wystarczająco forum dyskusji były zebrania ZLP, ale
ny do zdefiniowania; partia decydowa - spełniały funkcje kontrolne  niepo- nie miała ona większego odzewu  od
ła, co spełnia jego kryteria),  powieści trzebne tu było UB, wystarczały POP, kilku lat nawet władze związku nie
produkcyjne , podział na sekcje twór- Wydział Kultury KC PZPR i urząd miały kontaktu z kierownictwem par-
cze, hasło rzucone przez Stalina:  Lite- cenzury. tyjnym. Zareagowało ono dopiero na
raci  inżynierowie dusz ludzkich . Kulminacją totalitaryzmu w środo- List 34 literatów i naukowców domaga-
Najważniejsze jednak, że w życiu lite- wisku literatów była kampania prasowa jących się  zmiany polskiej polityki
rackim mogli uczestniczyć tylko ci, po śmierci Stalina w 1953 r., kiedy na- kulturalnej w duchu praw zagwaranto-
którzy afirmowali politykę partii. wet najznamienitsi pisarze publikowali wanych przez konstytucję państwa pol-
Tych zresztą z wielu powodów nie bałwochwalcze artykuły. Jednak już skiego i zgodnych z dobrem narodu ,
brakowało. Dodajmy od razu, że au - rok póz
niej rozpoczęła się  odwilż . i to tylko dlatego, że jego treść komen -
tentycznych, przedwojennych komuni- Strażnik rewolucji, organizacja partyj- towało RWE. Doszło do konfrontacji
stów lub twórców o sympatiach lewi - na literatów, stała się po referacie i policzenia szabel: warszawska organi-
cowych było niewielu. Część z nich Chruszczowa o zbrodniach staliniz- zacja partyjna literatów zmobilizowała
miała okazję skonfrontować swoje ide - mu matecznikiem  rewizjonizmu . Do pisarzy w całym kraju do podpisania
alistyczne wyobrażenia z sowiecką rangi symbolu urósł poświęcony Nowej  kontrlistu , potępiającego de facto List
rzeczywistością, gdy w 1939 r. ZSRR Hucie, obrazoburczy dla komunistów 34. Kilkudziesięciu pisarzy partyjnych
zajął Kresy Wschodnie. Jedni, jak Je-  Poemat dla dorosłych Ważyka. Po- odmówiło podpisania. W środowisku
rzy Putrament i Wanda Wasilewska, jawiły się pierwsze  powieści rozra- warszawskim niezbyt wiele groziło za
żywo poparli władzę sowiecką, zaś in- chunkowe . odmowę, wiele osób kalkulowało zyski
ni, jak np. Władysław Broniewski, któ- i straty. Dwa lata póz
niej, w 1966 r., kil-
Odwilż i porwanie  Europy
ry był w Polsce symbolem pisarza re- kunastu pisarzy partyjnych złożyło le-
wolucjonisty, nie podjęli współpracy. Oddział Warszawski ZLP, skupiający gitymacje po wyrzuceniu z partii
Przed takim dylematem stanęli pisa- najznamienitsze pióra, stał się areną prof. Leszka Kołakowskiego.
rze, którzy przeżyli niemiecką okupa- walki o liberalizację twórczości. Walkę
 Partyjna prawica i  bezpartyjni bolszewicy
cję. Początkowo komuniści, tworząc o to podjął także nowy Zarząd Główny
RzÄ…d Tymczasowy, wzywali wszyst- ZLP z prezesem Antonim SÅ‚onimskim, Dlaczego tyle miejsca zajmujÄ… litera-
kich obywateli do pomocy w odbudo- powołany po Paz
dzierniku 1956 r. ci-członkowie partii? Podział na  swo-
wie. Obowiązywało hasło:  Kto nie Nadzieje wiązane z Gomułką szybko ich i  obcych w partyjnych i bez-
przeciw nam, ten z nami . Pisarze, na- prysły. Już rok póz
niej z jego polecenia pieczniackich analizach nie przebiegał
wet dalecy od komunizmu, drukowali wstrzymano druk pierwszego numeru tak prosto. Herbert, Lipski, Wańko-
swój wojenny dorobek, powstał kato- miesięcznika literackiego  Europa . wicz, Grzędziński, Mackiewicz nigdy
licki  Tygodnik Powszechny . Grupa literatów go tworzących, m.in.: nie należeli do partii i byli jej zadekla-
Jerzy Andrzejewski, Paweł Hertz, Mie- rowanymi przeciwnikami  wiadomo
Terroretyk Ważyk
czysław Jastrun, Adam Ważyk, złożyła było, czego się po nich spodziewać;
W miarę postępów w opanowywaniu legitymacje PZPR, dając wzór do na - bezpartyjnych, na których partia za-
społeczeństwa zaczęła obowiązywać śladowania innym. Chociaż represje za- wsze mogła liczyć, nazywano  bezpar-
zasada, że  nie ma trybuny dla reakcji, stosowane przez władze były krótko - tyjnymi bolszewikami ; niezawodni
dla idei politycznych zwalczających trwałe, chętni do powtórzenia ich kroku członkowie partii: Jerzy Putrament, Jó-
ustrój . Istniała już w środowisku lite- nie znalez
li się szybko. Organizacja zef Lenart, Stanisław Ryszard Dobro-
rackim silna grupa nowych adeptów ko- partyjna była przez lata pogrążona wolski, Janina Broniewska  strażacy
munizmu: Adam Ważyk (nazywany w marazmie, uciekano od dyskusji na pożarów. Ale byli i ci, których nazywa-
złośliwie terroretykiem), Tadeusz Bo- tematy ideologiczne i związane ze no jeszcze w POP  partyjną frondą lub
rowski, Andrzej Braun, Wiktor Woro- współczesną literaturą i publicystyką.  partyjną prawicą , którzy porzucili
szylski i inni  pryszczaci skupieni wo - Terapia  leczenia snem miała urato- PZPR i stali się przeciwnikami partii:
kół łódzkiej  Kuz
nicy . Była to część wać POP przed niechybnym rozkładem, Wiktor Woroszylski, Andrzej Manda-
pokolenia, które przeżyło koszmar woj- ale nie zapewniła lojalności jej człon- lian, Andrzej Braun, Tadeusz Konwic-
ny i naiwnie wierzyło, że komunizm ków na forum publicznym. ki. Ciągnęli za sobą niechciany bagaż
niesie wszystkim sprawiedliwość i po - Tymczasem warszawskie środowisko stalinizmu, co wypominano im także
kój. Ich zafascynowanie ideologią uła - literackie aktywizowane było przez w propagandzie partyjnej. Mogli sobie
twiło debiut literacki  atakowali pisa - Antoniego Słonimskiego, zastąpionego jednak pozwolić na otwarty bunt  mie-
rzy starej daty sami chronieni przed na fotelu prezesa ZLP przez Jarosława li wyrobione nazwiska i dorobek lite -
krytykÄ…. Iwaszkiewicza. Ci dwaj wielcy pisarze, racki. MÅ‚odzi literaci, dopiero startujÄ…-
Po zjez
dzie szczecińskim niezwykle niegdyś ze sobą zaprzyjaz
nieni, stali cy, też musieli dokonać wyboru, jaką
ważną rolę odegrała Podstawowa Orga - się uosobieniem postaw wobec syste-
nizacja Partyjna przy Oddziale War - mu: SÅ‚onimski  kontestujÄ…cej, zaÅ›
Dotykamy tu istoty stosunków pisarz  partia w Pol-
szawskim ZLP. Obok Putramenta prym Iwaszkiewicz  pojednawczej czy
sce Ludowej. Słowem kluczowym jest mecenat. Pań-
w niej wiodły towarzyszki mające wię- wręcz uległej.
stwo, kontrolowane przez komunistów, miało monopol
cej wspólnego z polityką niż z literatu-
Środowiskowa obserwacja literatów
na wydawanie wszelkich publikacji. Pisarz, żeby zaist-
rą: Melania Kierczyńska, Celina Bo-
nieć, musiał dostosować się do celów partii, a na pew -
bińska, Janina Broniewska, o których W latach 60. SB uznała za konieczna
no nie stawać im w poprzek. Na to mógł sobie pozwo-
dziś mało kto pamięta. W 1953 r. do środowiskową obserwację literatów.
lić, kiedy już sobie wyrobił nazwisko dzięki wcześniej-
POP należało jedynie 30 proc. człon - Dotychczas w sferę jej zainteresowania
szej uległości, która stawała się często jego traumą.
ków Oddziału Warszawskiego ZLP, ale trafiały osoby związane z podziemiem
Decydowali się nieliczni, a jeszcze rzadziej występowa-
też niełatwo było się tam dostać. Staż niepodległościowym, Kościołem kato -
Å‚y postawy konsekwentnej negacji systemu.
kandydacki trwał kilka lat, przeszłość lickim albo ze względów kryminalnych
kandydatów, ich postawa ideologiczna lub obyczajowych. Ograniczanie nakła -
NIEZALEÚNA
GAZETA POLSKA III
Warszawa, 5 paędziernika 2007 r.
KULTURA W PRL
Listy otwarte i drugi obieg
daninę złożą w czasie antyinteligenc- Drewnowski, Leszek Prorok, Jerzy Sito, An-
kiej kampanii po proteście ich starszych Od 1975 r. pisarze ponownie zaktywi- drzej Jarecki) został oskarżony o dążenie do
kolegów w obronie  Dziadów , gdy zowali się przeciw władzy. Formą prote- utworzenia opozycyjnej siły politycznej. Po-
z nazwiska atakowano Pawła Jasienicę stu były najczęściej listy otwarte: w obro - nieważ członkowie ZG ZLP nie zgodzili się
czy Stefana Kisielewskiego. nie praw mniejszości polskiej w ZSRR, na dokooptowanie do składu pisarzy, którzy
przeciw zmianom w konstytucji wprowa - mieli gwarantować  stabilność polityczną
Gierek usypia
dzajÄ…cym zapis o kierowniczej roli partii zwiÄ…zku (Andrzej Wasilewski, Kazimierz
Jak widać, określenie rządów Gomuł- i przyjaz
ni z ZSRR. Akcje te spowodo- Koz
niewski), czego zabraniał statut ZLP,
ki mianem  małej stabilizacji nie do wały, że pisarze zaczęli być na niespoty- władze obeszły ten problem w klasyczny
końca odpowiada prawdzie w środowi - kaną skalę rozpracowywani przez SB. sposób: zawiesiły związek na dwa lata, by
sku literackim  za jego rządów krysta- O ile w latach stalinowskich nie było po- następnie stwierdzić, że Zarząd działa na
lizowały się postawy opozycyjne, trzeby interesowania się nimi, a w latach szkodę członków i nie jest reprezentatywny.
w czym bardzo pomagały działania 60. obserwowano środowiskowo, o tyle W 1983 r. rozwiązano ZLP, by zaraz go po-
władz. Stabilizacja czy stagnacja w połowie lat 70. wszystkim aktywnym wołać pod tą samą nazwą, ale z zupełnie in-
w tym środowisku najbardziej dotyczy zakładano sprawy  personalne . nym kierownictwem. Ta część pisarzy, która
pierwszej połowy lat 70. Ekipa Gierka Po 1976 r. i pacyfikacji wystąpień ro- nie weszła do koncesjonowanego ZLP, prze-
uśpiła literatów najprostszymi sposoba- botniczych w Radomiu, Ursusie i Płoc- czekała komunizm i w 1989 r. założyła Sto-
mi  publikacją zdjętych wcześniej ku, wraz z utworzeniem się opozycji warzyszenie Pisarzy Polskich. Symbolicz -
przez cenzurę książek, wznowieniami politycznej powstał również drugi nym było, że pierwszy zarząd SPP odzwier-
autorów, którzy za Gomułki byli na in- obieg wydawniczy. Zmieniło to w rady- ciedlał ZG ZLP Szczepańskiego, zaś
deksie, przydziałami mieszkań, wyjaz- kalny sposób sytuację pisarzy  tworząc legitymację z honorowym numerem jeden
dami za granicę, samochodami. Można alternatywę dla działalności cenzury. otrzymał Czesław Miłosz. Podział środowi -
powiedzieć, że zasypano rowy podziału Wcześniej poza cenzurą można było ska trwa do dziś.
dobrami konsumpcyjnymi  ZLP liczył publikować tylko za granicą, np. w In- Choć literaci znajdują się teraz często
w 1968 r. ok. tysiąc członków, a w 1980 r. stytucie Literackim Jerzego Giedroycia. w gorszej kondycji materialnej niż
dwa tysiące. Większość starała się po w PRL, a prestiż społeczny związany jest
Zarząd Szczepańskiego
prostu być w ZLP, nie angażować się raczej z pieniędzmi, a nie z dorobkiem
w rozgrywki polityczne, a jedynie ko- Po śmierci Iwaszkiewicza prezesem ZG człowieka, to dowodzenie, że wówczas
rzystać z możliwości, jakie dawało ZLP został Jan Józef Szczepański, który na- twórcy byli w znacznie lepszej sytuacji
członkostwo. W liberalnej, wporówna- wiązał bliską współpracę z  Solidarnością . niż obecnie, budzi zastrzeżenie. Warto
niu z Gomułką, polityce wydawniczej W stanie wojennym najbardziej aktywni po- pamiętać o naciskach politycznych, bra-
Gierka emocje ucichły  dopóki trwał litycznie pisarze zostali internowani. Zarząd ku wolności słowa, ograniczaniu kontak-
mit dobrego gospodarza. Szczepańskiego (Andrzej Braun, Tadeusz tów i konfliktowaniu ludzi.
Filmowcy pod obserwacjÄ…
Arkadiusz Małyszka, IPN Poznań cze, dziennikarskie, związki i stowarzy- w Świebodzinie, Sulechowie czy
szenia, wydawnictwa, placówki kultury Wolsztynie. Oprócz funkcjonariuszy
Lubuskie Lato Filmowe to najstarszy w Polsce
i sztuki, oświaty i wychowania, sportu wykorzystywana była również sieć
festiwal filmowy. Od 1969 r. w A
agowie odbywa -
i turystyki, a także uczelnie, instytuty agenturalna: tajni współpracownicy
Å‚y siÄ™ spotkania ludzi filmu i przeglÄ…d rodzimej
naukowe oraz podejmował działania (np. TW ps.  Witold ,  Maria ,  Kole-
kinematografii, wiele seminariów i spotkań dys -
przeciwko opozycji. ga ,  Roman ), tzw. kontakty operacyj-
kusyjnych w swobodnej, niekontrolowanej at-
ne (np.  JW ,  PH ,  Michał ,  Jurek ,
mosferze. Festiwal nie był zbyt mile widziany Kryptonim  Klaps
 Błyskawica ) oraz kontakty służbowe
przez komunistyczne władze, które darzyły ogra-
Pod koniec lat 70. sprawy dotyczÄ…ce (np.  J.D.  K.T. ).
niczonym zaufaniem ludzi kultury.
festiwalu otrzymywały wdzięczne Zielonogórska SB miała corocznie
Jednym ze sposobów na zmniejszenie kryptonimy:  Kamera ,  Poltel czy gorący początek lata  trzeba było
znaczenia A
agowa było stworzenie  Klaps . Wśród głównych powodów wstępnie wykonać wiele pracy papier-
w 1974 r. drugiego festiwalu filmów podejmowania działań operacyjnych kowej. Do wszystkich komend właści-
krajowych początkowo w Gdańsku (do wymieniano w dokumentach koniecz- wych ze względu na miejsca zamiesz-
1986 r.), a póz
niej w Gdyni  festiwal ność zabezpieczenia imprezy przed kania ludzi przybywających na lubuską
bardziej oficjalny, reprezentacyjny  propagowaniem poglądów antysocjali - prowincję wysyłano zapytania o ich
i wystawny. Impreza łagowska prze- stycznych oraz rozpoznanie osób, któ-  prawomyślność . Najwięcej kłopotów
trwała, kultywując swój odrębny, robo- re próbowałyby wykorzystać festiwal sprawiali goście z Warszawy, którzy
czy i dyskusyjny charakter. do wystąpień antypaństwowych. pozostawali w kręgu zainteresowań SB
Ten hermetyczny świat reżyserów, W czerwcu 1980 r. wśród zadań SB po - Komendy Stołecznej lub Wydziału IV
aktorów, scenarzystów czy krytyków jawiło się rozpoznanie osób, które Departamentu III MSW.
filmowych stanowił nieustannie przed - chciałyby wykorzystać pobyt w A
ago -
Operacyjne zabezpieczenie Falka i Kawalerowicza
miot zainteresowania komunistycznego wie do kolportowania  literatury bezde -
aparatu represji. Władcy PRL pragnęli bitowej wydawanej przez grupy antyso- Wśród osób  znanych z kontrowersyj-
kontrolować przebieg festiwali za po - cjalistyczne działające w kraju . nych postaw politycznych , których po -
średnictwem SB. W maju  czerwcu Do zabezpieczenia operacyjnego kil - byt należało  operacyjnie zabezpie-
każdego roku Wydział III Komendy kudniowego festiwalu w A
agowie resort czyć , byli znani ludzie kina oraz dzien-
Wojewódzkiej MO w Zielonej Górze mobilizował znaczne siły: funkcjona - nikarze zajmujący się filmem. W 1978
 wszczynał sprawę obiektową na ko - riuszy Wydziału III, przedstawicieli r. specjalnym nadzorem objęto reżyse -
lejne edycje festiwalu. Wydział III był Wydziału  B (zajmujących się przede rów Feliksa Falka i Jerzego Kawalero-
komórką organizacyjną KW MO o bar- wszystkim obserwacją), Wydziału  T wicza, operatora Krzysztofa Winiewi -
dzo rozległym polu działania: kontrolo - (specjalistów od podsłuchu, m.in. tele - cza, scenarzystę i krytyka Bolesława
wał m.in. środowiska naukowe, twór - fonicznego) oraz komisariatów MO Michałka, a także kierownika produkcji
NIEZALEÚNA
IV
GAZETA POLSKA
Warszawa, 5 paędziernika 2007 r.
KULTURA W PRL
Barbarę Pec-Ślesicką. W 1979 r. oprócz nia zaproszonych gości festiwalu z de-
NiepokojÄ…cy KÅ‚opotowski
B. Michałka szczególne zainteresowa- legacją filmowców z NRD. Tematem
nie SB skupiało się na reżyserach Janu- Ludzie filmu traktowali wyjazd do spotkania miały być aktualne tenden-
szu Kijowskim, Krzysztofie Kieślow- A
agowa jako spotkanie towarzyskie cje w kinie NRD oraz poruszane przez
skim i Agnieszce Holland oraz dzienni- z kolegami z branży czy możliwość tę kinematografię problemy. Zdaniem
karzu Ryszardzie Koniczku. spędzenia kilku dni na łonie natury, jednego z kontaktów operacyjnych
Na 11. festiwal A
agów 1979 został z dala od zgiełku wielkich miast. Nie  J.D. spotkanie to przebiegało
zaproszony literat, scenarzysta i reży - znaczy to, że nie było czasami jakichś  w dość burzliwej atmosferze, nace-
ser Tadeusz Konwicki, którego tak cha- niepokojących momentów. W 1980 r. chowanej tym, że dyskusja prowadzo-
rakteryzował naczelnik Wydziału III-1 czujność ppor. Wyrwickiego z KW na była w dużej mierze o tematyce
warszawskiej komendy:  Jest autorem MO w Zielonej Górze wzbudził refe- zgoła politycznej w ostrej formie 
paszkwilanckich i antysocjalistycznych rat krytyka filmowego Krzysztofa brak jednak dokładniejszych informa-
utworów publikowanych w nielegalnym Kłopotowskiego  Aktorzy lat siedem- cji, jaki problem rozpalił polityczną
kwartalniku Zapis«. Prezentuje posta- dziesiÄ…tych . Zdaniem funkcjonariu- dyskusjÄ™ miÄ™dzy filmowcami polskimi
wę, która aktywizuje działalność niele- sza odbiegał on od tematu semina- a niemieckimi.
galnych ugrupowań antysocjalistyczny- rium, ponieważ dotyczył tylko jedne- Najczęściej jednak festiwal w A
ago -
ch. W/wym. opublikowaÅ‚ w Zapisie« go aktora Jerzego Stuhra, którego gra wie przebiegaÅ‚ w spokojnej atmosferze,
miedzy innymi powieści: Kompleks i charakteryzacja oddawały zdaniem funkcjonariusze SB mogli pisać
polski«, MaÅ‚a apokalipsa« . Pisarz prelegenta cechy przeciÄ™tnego urzÄ™d- w swych sprawozdaniach:  nie ujaw -
nie pojawił się jednak w A
agowie i zie - nika aparatu partyjnego czy admini- niono wrogich wystąpień .
lonogórska SB miała o jeden kłopot stracyjnego. Ten sam funkcjonariusz
mniej. odnotował burzliwy przebieg spotka-
 Babka Kiepska kontra SB
Rafał Sierchuła,
IPN Poznań
Wybitna aktorka Krystyna Feldman w PRL stała
siÄ™ obiektem zainteresowania SB po podpisaniu
apelu Studenckiego Komitet Solidarności o auto-
nomię wyższej uczelni.
Krystyna Feldman, znana z wybit -
nych kreacji teatralnych i telewizyj-
nych, urodziła się w 1916 r. we Lwo-
wie. Była córką aktora specjalizującego
siÄ™ w rolach szekspirowskich, uchodzÄ…-
cego za gwiazdÄ™ poczÄ…tku XX w. Fer -
dynanda Feldmana i aktorki teatralnej
oraz śpiewaczki operowej Katarzyny
Feldman. Po ukończeniu studium dra-
matycznego debiutowała na scenie Te -
atru Miejskiego we Lwowie, podczas
II wojny światowej była łączniczką Ar-
mii Krajowej.
Na scenę teatru lwowskiego powróci-
ła po zajęciu miasta przez Sowietów
w 1944 r. W filmie zadebiutowała rolą
dewotki w  Celulozie (reż. Jerzy Ka -
walerowicz, 1953 r.), masowÄ… popular-
ność zyskała w wieku 83 lat, kiedy za-
grała babcię Rozalię w popularnym se-
rialu  Świat według Kiepskich . Od
1976 r. karierę teatralną związała z Po-
znaniem. Przedtem występowała m.in.
w teatrach w Katowicach, Opolu, Zie-
lonej Górze, Szczecinie i Nowej Hucie.
O autonomię wyższej uczelni
29 paz
dziernika 1979 r. Studencki
Komitet Solidarności w Poznaniu ogło-
sił  Apel do naukowców i studentów
o wyrażenie sprzeciwu wobec działań
SB ingerującej w życie środowiska aka -
demickiego. Sprawa dotyczyła unie-
możliwiania przez SB samokształce -
niowych spotkań organizowanych przez
SKS, odbywajÄ…cych siÄ™ od lutego 1978 r.
Podpisanie apelu studentów UAM w sprawie nienaruszalności ich uczelni przez Krystynę Feldman było
W paz
dzierniku 1979 r. SB skutecznie
wyraz
nym sygnałem dla SB, że należy zainteresować się jej osobą
sparaliżowała trzy takie spotkania, pod -
NIEZALEÚNA
GAZETA POLSKA V
Warszawa, 5 paędziernika 2007 r.
KULTURA W PRL
czas jednej z akcji funkcjonariusze we - się nie przedstawili, tylko machnęli ja-
szli na teren budynku uniwersyteckiego kąś legitymacją  wspominała Feldman
List aktorek Teatru Polskiego w Poznaniu (Krystyny
i zatrzymali osoby kolportujące ulotki  że są z SB i zaczęli mnie wypytywać
Feldman i Sidonii Błasińskiej) ogłoszony został
o spotkaniu. na temat panów studentów, którym ja
w  Ulotce informacyjnej SKS nr 1 Poznań
Reakcją były listy protestacyjne do podpisałam protest. Od słowa do słowa
20.11.1979 :  Po zapoznaniu się z treścią Apelu do
Senatu UAM. Studenci zwrócili się aż powiedzieli, że mój wyjazd do Jugo- studentów i naukowców wystosowanego przez SKS
o podpisane tego listu m.in. do Krysty - sławii jest zagrożony  w tym czasie
w Poznaniu czujemy się zobowiązane do zabrania gło-
ny Feldman.  Któregoś pięknego wie- Teatr Polski miał wyjechać do tego kra- su w opisanej sprawie. [...] dobre imię i piękne trady -
czoru  wspominała Krystyna Feldman ju z premierą jugosłowiańskiej sztuki
cje polskich uczelni wyższych [...] nas upoważnia i jed -
 zadzwoniła grupa młodych ludzi. We-  Hotel z widokiem na potwora , w któ - nocześnie obliguje do zabrania głosu. [...] Zwracamy
szli, przedstawili się, że są z uniwersy - rej jedną z głównych ról grała Feldman.
siÄ™ z gorÄ…cym apelem do Senatu UAM w Poznaniu
tetu  jedni byli z germanistyki, drudzy  Na to odpowiedziałam, że nie pojadę
o stanowcze wpłynięcie na postawę tych pracowników,
z polonistyki  i zapytali, czy ja bym [...] Potem jeszcze grozili mi, że jeżeli
którzy pośrednio lub bezpośrednio współpracują z SB.
nie podpisała apelu w sprawie nienaru- ewentualnie pojadę do Jugosławii, to że- W przekonaniu naszym są to wypadki gorszące i nieli -
szalności autonomii ich uczelni. Oczy- bym była przygotowana na to, że mnie
cujące z powagą i rolą wyższej uczelni. Wypadki te ma-
wiście, podpisałam . tam Wolna Europa dopadnie [...] .
ją szczególnie przygnębiającą wymowę, jeśli zważyć na
Wkrótce treść listu przekazana zosta- W raporcie z rozmowy podpisanym
fakt obecności funkcjonariuszy SB w budynku uniwer-
ła przez Jacka Kuronia redakcji RWE. przez naczelnika Wydziału III KW MO
syteckim. Ich obecność tam nie tylko narusza tradycyj-
mjr. Jerzego Siejaka czytamy:  fakt
ny immunitet uczelni wyższych, ale i w przekonaniu ni-
Na celowniku SB
podpisania petycji [...] był działaniem
żej podpisanych obraża całą społeczność akademicką .
SB uzyskała wiadomości o inicjaty- jednostronnym [...] miał podłoże odru-
wie w listopadzie 1979 r. Na podstawie chowe i nie wynikał z głębokich prze -
informacji TW  Jacka aktorką zainte- konań politycznych . Po utworzeniu Komisji Zakładowej
resował się Wydział III KW MO w Po - Powyższa informacja nie wstrzymała NSZZ  Solidarność w Teatrze Pol -
znaniu. Wobec aktorki wszczęto działań operacyjnych. 27 maja 1980 r. skim Feldman zaangażowała się
w styczniu 1980 r.  sprawę operacyjne- SB otrzymała informację od TW  Syre- w działalność związkową, m.in. z ra -
go rozpracowania kryptonim Aranżer- na o zebraniu działaczy SKS, KOR mienia komisji zawieszała w gablocie
ka« , którÄ… prowadziÅ‚ ppor. WÅ‚odzi- i ROPCiO, które odbyÅ‚o siÄ™ dzieÅ„ wcze- teatralnej komunikaty i oÅ›wiadczenia
mierz Pawłowski z Sekcji IV Wydziału śniej w mieszkaniu aktorki. Na spotka-  Solidarności oraz kontrowersyjne ar-
III. Celem działań SB było uzyskanie niu omawiano działania związane z or - tykuły.
informacji o kontaktach z ugrupowania- ganizacją mszy św. związanej z obcho- Po wprowadzeniu stanu wojennego
mi opozycyjnymi, dokumentowanie kol- dami rocznicy wypadków poznańskich. aktorka, w obawie przed represjami,
portażu nielegalnych tekstów i literatury W miesiąc póz
niej po powrocie Feld- mieszkała u koleżanek z teatru. Po
bezdebitowej oraz  całkowita neutrali - man z Jugosławii SB dokonała przeszu- rozpoczęciu nowego sezonu teatralne -
zacja postawy politycznej . Wobec kania mieszkania. Zabrano wydawnic- go nie została obsadzona w aktual-
Feldman zastosowano środki pracy ope- twa drugiego obiegu i 180 egz. zawia- nym repertuarze, metodami admini-
racyjnej: kontrole korespondencji i ob - domień o mszy dotyczącej wypadków stracyjnymi nakłaniana była do przej -
serwację zewnętrzną. Inwigilacją poznańskich.  Doskonale wiedzieli, ścia na emeryturę. W 1983 r.
w miejscu pracy i kontaktami z działa - gdzie i co jest, czyli jakaś wtyczka rozpoczęła pracę w Teatrze Nowym.
czami opozycji zająć się mieli TW. wśród tej młodzieży była. Podeszli od Natomiast jej sprawa operacyjna włą-
W kwietniu 1980 r. oficerowie SB razu do właściwej szafy, otworzyli ją czona została do sprawy obiektowej
przeprowadzili z aktorką w Teatrze Pol- i ze schowka na dole wyjęli to, czego dotyczącej środowisk twórczych
skim rozmowę ostrzegawczą.  Panowie szukali  wspominała aktorka. kryptonim  Trupa .
Ósemki w agenturalnej sieci
Agnieszka Rogulska, IPN Poznań nym charakterem poczynań pracowni- Oczywiście, od połowy lat 70. służby
ków aparatu represji oraz ich tajnych specjalne interesowały się większą gru-
Od 10 stycznia 2007 r. poznański Teatr Ósmego
agentów. Wzruszał zarazem postawą pą osób z poznańskiego środowiska te-
Dnia prezentuje w różnych miastach Polski
głównych bohaterów, którzy niezależ- atralnego, jednak uwaga tego tekstu sku-
 Teczki  projekt otwarty , niekonwencjonalny,
nie od konsekwencji, jakie mogli po- pia się na wspomnianej czwórce z powo-
jak przystało na Ósemki, spektakl oparty m.in.
nieść, gotowi byli manifestować swoje du jej udziału w spektaklu  Teczki .
na materiałach z archiwum Instytutu Pamięci
ideały i głośno wyrażać nieprzystają -
Narodowej. Paszporty nie dla Ósemek
ce do komunistycznych  kanonów
Czwórka aktorów: Ewa Wójciak, poglądy. Jednak funkcjonariuszom SB udało
Adam Borowski, Tadeusz Janiszewski Wart podkreślenia jest autentyzm się doprowadzić np. do tego, że w 1977 r.
i Marcin Kęszycki, wykorzystując cy- emanujący z aktorów obecnych na sce - aktorzy Ósemek nie otrzymali paszpor-
taty z dokumentów udostępnionych im nie jednocześnie w dwóch czasach, tów na wyjazd na festiwal do Lyonu,
przez IPN jako osobom represjonowa- dwóch wymiarach: jako oni sprzed lat, aw1984 r. stracili pracę w Państwowym
nym przez system komunistyczny, rozglądający się uważnie dookoła siebie, Przedsiębiorstwie Imprez Estradowych.
a także fragmenty swoich przedsta- i obecnie, spoglądający na siebie wstecz. Marcin Kęszycki z kolei w 1979 r. nie
wień sprzed lat, kreśli na scenie obraz W końcu Ewa Wójciak, Adam Borow - dostał roli w filmie  Rycerz , co ewi-
zmagań funkcjonariuszy peerelow - ski, Tadeusz Janiszewski i Marcin Kę - dentnie było rezultatem starań pracowni-
skiego aparatu bezpieczeństwa z gru - szycki, czytający fragmenty esbeckich ków Wydziału III SB Komendy Woje-
pą przyjaciół skupionych wokół Te-  wypracowań , to te same osoby, któ - wódzkiej MO w Poznaniu (są na to do-
atru Ósmego Dnia, ale i odwrotnie  rych dotyczyły sprawy operacyjnego wody). W spuściz
nie po peerelowskich
zmagań własnych z rzeczywistością rozpracowania bądz
kwestionariusze służbach specjalnych odnalez
ć można
lat 70. i 80. W efekcie spektakl wzbu- ewidencyjne o kryptonimach odpowied - też inne świadectwa represji wobec tego
dzał śmiech pełen grozy  kryjący nio:  Nana ,  Adam ,  Judasz ( Ko - aktora: meldunki o zarekwirowaniu mu
przerażenie wścibskim i bezwzględ- lekcjoner ) i  Herkules . wydawnictw bezdebitowych, a nawet
NIEZALEÚNA
VI
GAZETA POLSKA
Warszawa, 5 paędziernika 2007 r.
KULTURA W PRL
mach, rewizje, pobicia, sfingowane pro-
Tym, co najbardziej istotne, jest fakt wprowadzenia
cesy kryminalne. Wiele z tych faktów
przez SB w otoczenie Teatru Ósmego Dnia prawie 50
istotnie znajduje potwierdzenie w doku-
TW, kontaktów operacyjnych i służbowych (niektóre
mentacji, niektórych śladów próżno jed-
pseudonimy to  A. Horodyński ,  Ewa ,  Heniek ,
nak dziś szukać w aktach bezpieki.
 Kazimierz ,  Roman ,  Walter ,  Jerzy ,  A
 ,  F ),
Donos na spektakl przy czym należy zaznaczyć, że w ścisłym gronie aktor-
skim nie znalazł się ani jeden agent, a to z kolei nie
Osobną grupą dokumentów są donie -
pozwoliło poddać teatru pełnej kontroli władz. Na
sienia TW na temat poszczególnych
przeszkodzie bezpiece stanęły przede wszystkim bli-
spektakli Ósemek i analizy przedsta-
skie, przyjacielskie więzi łączące wymienionych akto-
wień dokonywane przez funkcjonariu-
rów, którzy za nadrzędną wartość w systemie zniewo-
szy. Notabene, spektakle te były
lenia uznali wolność wewnętrzną.
nagrywane, a ich stenogramy też prze -
chowywane sÄ… w  teczkach . Z rapor -
tów SB dowiedzieć się można ponadto rzeń na Wybrzeżu. Spektakl Ósemek
o próbach przechytrzenia cenzury przez o tym samym tytule wzbudzał szcze -
aktorów poprzez korzystanie z trzech gólnie żywiołowe reakcje bezpiecznia-
wersji scenariusza do spektaklu  Jed- ków, prowadzące nawet do tego, że na
nym tchem . Spektakl ten był zresztą użytek potwierdzenia rzekomych win
do pewnego momentu podstawowym aktorów i podkreślania rangi  zagroże-
 hitem Ósemek. Zrealizowany został nia w dość swobodny sposób przeina-
na podstawie wierszy Stanisława Ba- czali cytaty pochodzące z przedstawie-
rańczaka (rozpracowywanego przez taj- nia i dokonywali na nich wyolbrzymień
ne służby już od 1968 r., a następnie interpretacyjnych.
Sprawa operacyjnego rozpracowania krypt.
traktowanego jak  figuranta ogólno- Ten niewielki katalog represji stoso -
 Herkules dotycząca Marcina Kęszyckiego,
polskiej sprawy  Gracze dotyczącej wanych przez aparat bezpieczeństwa
aktora Teatru Ósmego Dnia
KOR), młodego wówczas poznańskiego wobec twórców teatralnych i ich twór -
poety, związanego z Teatrem Ósmego czości nie wyczerpuje oczywiście tema-
plan przeszukania jego mieszkania. Dnia, przez kilka lat nawet jako jego tu. Niech pozostanie świadectwem prób
W pamięci aktorów zapisało się jeszcze kierownik literacki. Jego tomik zatytu- zarzucenia przez komunistyczny system
więcej faktów  w wywiadach praso- łowany  Jednym tchem ukazał się po sieci na wartość tak nieuchwytną i deli-
wych wspominają najbardziej dotkliwe raz pierwszy na początku grudnia 1970 r. katną, jak swoboda twórcza, a co za tym
represje: zatrzymania, najścia w do- i stanowił bolesną antycypację wyda- idzie  na efekty jej działania.
Twórczość Ryszarda Krynickiego w dokumentach SB
Krzysztof Brzechczyn etyckiej szkoÅ‚y lingwistycznej«, której du-
Wrogie wiersze
chowym twórcą jest Karpowicz, a co m.in.
Na przełomie lat 60. i 70. w polskim życiu
Jednym z najwybitniejszych i zarazem znalazło odbicie w jego dwóch książkach
kulturalnym pojawił się nowy ruch poetycki
niepokornych poetów Nowej Fali byÅ‚ Ry- poetyckich (PÄ™d pogoni, pÄ™d ucieczki«
określany mianem Nowej Fali. Zaliczano doń
szard Krynicki (ur. 1943 r.), absolwent  1968 r., Akt urodzenia«  1969 r.).
pokolenie poetów urodzonych pod -
polonistyki UAM, tłumacz poezji Brech- Na podstawie tych pozycji został w czerw-
czas II wojny światowej lub tuż po jej zakoń-
ta, współpracownik wielu literacko - cu 1971 r. przyjęty w poczet członków
kul-
czeniu, a debiutujących w drugiej połowie
turalnych periodyków. Uprawiana przez ZLP [& ]. Powszechnie, z uwagi na swój
lat 60.
niego poezja polityczna, prowadząca sposób bycia, uważany jednak był za dzi-
Do najwybitniejszych twórców i poetów do coraz większych kłopotów z cenzurą, waka, człowieka nienadającego się do
Nowej Fali zalicza się zwykle: Stanisława wzbudzała żywe zainteresowanie SB. ustabilizowanego i spokojnego życia.
Barańczaka, Jacka Bieriezina, Krzysztofa Faktem, który skłonił służbę do baczniej- Na poglądy Krynickiego rzutować może
Karaska, Ryszarda Krynickiego, Juliusza szego zainteresowania się poetą, było od- jednak jego twórczość przejawiająca się
Kornhausera, Leszka Szarugę i Adama rzucenie przez cenzurę wiersza pt.  Po- głównie w wierszach zamieszczanych
Zagajewskiego. Publikacje tych autorów dróż poÅ›miertna i opublikowanie go w miesiÄ™cznikach Odra« nr 10/71 i Po -
ukazywaÅ‚y siÄ™ w zaÅ‚ożonym w 1967 r. pi- w emigracyjnym piÅ›mie  Oficyna po- ezja« nr 12/71, które można odczytać jako
śmie  Student oraz we  Współczesno- etów wydawanym w Londynie. Wtedy antypartyjne i niemoralne. Z treścią tych
ści ,  Życiu Literackim ,  Nurcie i  Od - też zapewne Wydział III KW MO w Kra - wierszy był zapoznany m.in. I sekretarz
rze . Za manifest grupy uchodzić może kowie, gdzie Krynicki mieszkał i praco- KW PZPR tow. Grudzień. Wiersz Krynic-
wydany w 1974 r. zbiór esejów pt.  Åšwiat waÅ‚ w redakcji  Studenta , postanowiÅ‚ kiego pt. Nasz specjalny wysÅ‚annik« za -
nieprzedstawiony Kornhausera i Zaga- przeprowadzić z nim tzw. rozmowÄ™ ope - mieszczony w Odrze« miaÅ‚ przyczynić
jewskiego, w którym postulowano otwar- racyjną o charakterze  profilaktyczno- się do poważnych kłopotów naczelnego re-
cie literatury na szeroko rozumiane życie -ostrzegawczym . daktora Karpowicza i cenzorów. Również
codzienne PRL  ów nieprzedstawiony Aby się doń lepiej przygotować, rozpra- jako wrogi odczytany przez literatów zo-
w oficjalnej propagandzie szary świat ży- cowujący poetę kpt. A. Targosz poprosił stał jego wiersz Powódz
« .
cia codziennego. Z tego względu przed- Wydział III KW MO w Katowicach o je - W lutym 1973 r. Krynicki został telefo-
miotem analizy poetyckiej był język par- go charakterystykę (wcześniej Krynicki nicznie wezwany na rozmowę operacyjną,
tyjnej propagandy i oficjalnej publicystyki mieszkał w Bytomiu, gdzie pracował w te - która odbyła się 1 marca. We wniosku
traktowany jako forma społecznego zakła- atrze). W pochodzącej z 30 stycznia 1973 r. o zgodę na przeprowadzenie rozmowy
mania, którą trzeba zdekodować. Te zało-  Opinii sygnowanej przez ppłk. H. Sikorę operacyjnej kpt. Targosz stwierdził, że
żenia programowe Nowej Fali rychło do - czytamy:  Ryszard Krynicki w tut.[ej- twórczość Krynickiego:  przejawia się
prowadziły do konfliktu z decydentami szym] środowisku literackim uważany jest głównie w wierszach o treści politycznej
życia kulturalnego i peerelowską władzą. za jednego z najlepszych uczni [ów] po- godzącej w naszą rzeczywistość  antypar-
NIEZALEÚNA
GAZETA POLSKA VII
Warszawa, 5 paędziernika 2007 r.
KULTURA W PRL
do ustroju, stosunków społeczno-poli-
tycznych w PRL, aparatu partyjnego, re-
sortu spraw wewnętrznych i ZSRR . Oce-
ny te zostały ponownie powtórzone
w  Analizie SOR krypt. Renegat«
z dn. 19 X 1974 sporzÄ…dzonej przez
Inspektora Grupy IV Wydziału III,
ppor. K. Ziomka, który zauważył, że do-
chodzenie w sprawie Krynickiego ujaw-
niło  zupełnie inne elementy, mające
znacznie bardziej rozległy charakter
i wiążące się ściśle z opozycją polityczną
w kraju działającą w Związku Literatów
Polskich . Z tego też względu, konkludo-
wał ppor. K. Ziomek,  dalszego rozpra-
cowania wymaga działalność polityczna
grupy literatów skupiających się wokół
St. Barańczaka i R. Krynickiego, pod ką-
tem zdobycia dowodów ich antysocjali-
stycznej działalności przy wykorzystaniu
twórczości literackiej do tych celów .
Ewolucja poglądów
Widać wyraz
nie, że oceny twórczości
Krynickiego dokonywane przez SB ulega-
Å‚y pewnej ewolucji. W pierwszym z zacho-
wanych dokumentów powtarzają się zwro-
ty  może ,  można odczytać ,  jako wro-
gi odczytany przez literatów został&  ,
które sugerują, że SB nie była wtedy jesz-
cze w pełni zdecydowana, w jaki sposób
zakwalifikować przypadek Krynickiego:
SB o twórczości Ryszarda Krynickiego:  Figurant jako literat (poeta) pisze wiersze, których treść opozycyjne akcenty występujące w jego
zawiera wrogie akcenty godzące w obecną rzeczywistość i sojusz PRL ze Związkiem Radzieckim wierszach uznać za przejaw poetyckiej
ekstrawagancji czy świadomie wybranej
postawy politycznej. Takich wahań nie
tyjne i niemoralne. W marcu 1972 r. napi-  przepojone są nienawiścią do ustroju, mają autorzy ostatniej opinii, którzy zarzu-
saÅ‚ wiersz pt. Podróż poÅ›miertna« pasz - stosunków spoÅ‚eczno-politycznych panu- cali autorowi popeÅ‚nianie wszystkich moż-
kwil godzący w obecną rzeczywistość jących w PRL oraz do aparatu partyjnego liwych grzechów: wykazywanie nie zwy-
 który chciał opublikować w prasie . i resortu spraw wewnętrznych . Natomiast kłej, lecz  zaciekłej nienawiści do ustroju,
Po przeprowadzonej rozmowie, która w  Notatce dotyczącej literata Krynickie- partii, MSW i Związku Radzieckiego.
z punktu widzenia SB nie odniosła zamie- go Ryszarda sporządzonej 12 marca Takie jednoznaczne zakwalifikowanie
rzonych celów, Krynickiemu założono przez st. inspektora Wydz. IV Dep. III Krynickiego do kategorii wroga politycz-
kwestionariusz ewidencyjny, który uzasad- MSW w Warszawie, mjr. mgr. K. Maj - nego przyczyniło się zapewne do konse -
niano w następujący sposób:  Figurant jako chrowskiego, stwierdzono, że poeta  re- kwentnego cenzurowania jego utworów,
literat (poeta) pisze wiersze, których treść prezentuje w swojej twórczości postawę zakazu wyjazdów zagranicznych i upor-
zawiera wrogie akcenty godzÄ…ce w obecnÄ… kontestacji, krytycyzmu, czarnowidztwa czywej inwigilacji prowadzonej w ra-
rzeczywistość i sojusz PRL ze Związkiem i negacji wszystkich niewątpliwych osią- mach SOR kryptonim  Sosna założo-
Radzieckim. Niektóre spośród swoich gnięć naszej rzeczywistości . nej 15 września 1975 r., a następnie prze-
utworów  wierszy  publikuje za granicą, Powtórzenie tych ocen i ich wzmocnie - kształconej w SOR  Lingwista , która
np. w Oficynie poetów«wLondynie . nie wystÄ™puje w  Notatce z kontroli spra- zostaÅ‚a zakoÅ„czona 9 listopada 1989 r.,
wy operacyjnego rozpracowania krypt. prawie dwa miesiÄ…ce po powstaniu
Niekończące się analizy
Renegat« pochodzÄ…cej z 30 wrzeÅ›nia,  pierwszego niekomunistycznego rzÄ…du
Dalsze oceny twórczości Krynickiego w której uznano, że utwory Krynickiego Tadeusza Mazowieckiego.
dokonywane były przez SB w Poznaniu?  przepojone są zaciekłą nienawiścią
nowym miejscu zamieszkania poety. W lu -
tym 1974 r. SB przypisała Krynickiemu
Redakcja  Rafał Sierchuła, Wojciech Muszyński
kolportaż ulotek, w których protestowano
Instytut Pamięci Narodowej  Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi
przeciwko wydaleniu Sołżenicyna ze
Polskiemu
ZwiÄ…zku Radzieckiego. W celu wykrycia
ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa
sprawcy założono Sprawę Operacyjnego
Rozpoznania, krypt.  Renegat , i wszczęto
Biuro Edukacji Publicznej IPN, ul. Hrubieszowska 6a, 01-209 Warszawa
dochodzenie prokuratorskie, które jednak
tel. [phone]
 zpowodu niewystarczających dowodów 
nie zakończyło się skazaniem Krynickiego.
Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej w Poznaniu, ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań
Z tego okresu  I połowy 1974 r.  po -
tel. [phone], faks 061 835 69 56
chodzą też kolejne analizy twórczości
Krynickiego. W  Informacji dot. Ryszar -
Sprzedaż wydawnictw własnych  Gospodarstwo Pomocnicze IPN
da Krynickiego skierowanej do dyrekto -
tel. [phone]
ra Departamentu III MSW w Warszawie
sporządzonej przez zastępcę komendanta
Więcej informacji o działalności Instytutu Pamięci Narodowej: www.ipn.gov.pl
SB w Poznaniu Królikowskiego z 28 lute -
go czytamy, że wiersze Krynickiego
NIEZALEÚNA
VIII
GAZETA POLSKA
Warszawa, 5 paędziernika 2007 r.