Renesans
1. Ramy czasowe epoki.
Wiek XV i XVI jest epoką wielkich odkryć geograficznych. Kolumb
odkrywa w 1492 r. Amerykę, Vasco da Gama znajduje drogę morską do Indii,
opływając Afrykę w 1498, zaś Magellan odbywa pierwszą podróż naokoło
świata w r. 1522. Odkrycia te przyczyniły się do rozwoju nauk przyrodniczych,
wzbudziły zaufanie do siły i przedsiębiorczości człowieka. Ludzie uświadamia
ją sobie, że świat jest znacznie większy i bogatszy niż to sobie wyobrażono.
W 1543 r. zostaje ogłoszone wielkie odkrycie Mikołaja Kopernika,
zaprzeczające dotychczasowym wyobrażeniom o tym, że ziemia jest centrum
wszechświata. Teraz okazało się, że jest ona tylko drobnym pyłkiem,
wirującym w kosmosie. Odkrycie polskiego astronoma wprowadziło ludzkość
w nową epok, przyczyniło się do postępu nauki, było triumfem badawczej
myśli ludzkiej.
Silne przeobrażenia zachodzą też w dziedzinie religijnej pod wpływem
reformacji. Jak wiadomo kościół europejski w okresie średniowiecza był
największym autorytetem, reformacja zaś jest buntem przeciwko władzy
Kościoła, odrzuca tradycję kościelną i pośrednictwo duchowieństwa między
ludz
mi a Bogiem, każe studiować Pismo Święte i w nim samodzielnie szukać
prawdy. Jednym z pierwszych reformatorów był Jan Hus, profesor
Uniwersytetu w Pradze. Żądał on zastąpienia łaciny językiem ojczystym.
Przełożył Pismo Święte na język czeski, za co został potępiony i spalony na
stosie w roku 1415.
Z podobnymi postulatami reformy Kościoła wystąpił zakonnik niemiecki
Marcin Luter, domagając się prawa do swobodnej, indywidualnej interpretacji
ksiąg świętych. On również przełożył Pismo Święte na język niemiecki, a dzięki
wynalazkowi druku przekład ten został szybko rozpowszechniony. We Francji
nową naukę głosił Jan Kalwin, w innych krajach występowali mniej znani
reformatorzy, którzy kontynuowali poglądy Lutra lub Kalwina.
Zacięta walka reformatorów religijnych z Kościołem katolickim
spowodowała ożywienie ruchu umysłowego w całej Europie.
Ogromny wpływ na życie umysłowe wywarł wynalazek druku, dokonany
w 1450 r. przez Jana Gutenberga. Niezmiernie drogie do tej pory książki stają
się dużo tańsze i dostępne dla wszystkich, możliwe więc jest upowszechnienie
zdobyczy kultury.
1
 Przemiany w umysłowości europejskiej zostały wreszcie spowodowane
zdobyciem Konstantynopola przez Turków w 1453 r. Upadek Bizancjum
wywołał emigrację uczonych i artystów greckich do Włoch, Przywiez
li oni ze
sobą dzieła starożytne i zaczęli krzewić kult dla kultury starożytnej Grecji i
Rzymu, przygotowując podłoże dla odrodzenia i humanizmu.
2. Pochodzenie nazwy renesans.
Epoka, w dziejach kultury zwana renesansem, rodowodowo związana z
Włochami, nosi nie włoskie, lecz francuski miano renaissance, co znaczy
dokładnie  odrodzenie (re  znów, na nowo ; la naissance  czyt. nesans 
 narodziny ). Nazwę tę upowszechnili wielcy encyklopedyści oświeceniowi i
uczeni XIX w., określając nią zjawisko odrodzenia literatury antycznej i
odnowienia studiów starożytnych w czasach panowania francuskiego władcy
Franciszka I (1515 1547). Terminem  renesans obejmuje się odnowienie,
odrodzenie się ludzkości (renovatio hominis), podnoszenie się jej na wyższy
poziom, a także odnowienie starożytności (renovatio antiguitatis), odrodzenie
przeszłości, dawnej wiedzy, kultury i sztuki antyku, programowo
zapoczątkowane w XIV w.
3. Główne nurty renesansu.
HUMANIZM
Najbardziej charakterystyczną właściwością człowieka XVI wieku jest
jego nowy stosunek do świata, oglądanego już nie ze stanowiska nauki
średniowiecznej, lecz nowej renesansowej i humanistycznej. Człowiek
średniowieczny był wyznawcą teocentryzmu, poglądu na świat opartego na
nauce Kościoła, według którego Bóg był centrum wszechświata. Natomiast
człowiek renesansu, wykształcony na filozofii Platona i Cicerona, wielbiciel
kultury starożytnej był wyznawcą antropocentryzmu, poglądu opartego na
filozoficznej uznającej, że człowiek jest centrum wszechświata i celem jego
rozwoju.
W takich właśnie warunkach rodzi się humanizm renesansowy, prąd
umysłowy, zmierzający do odrodzenia znajomości języków i literatury
klasycznej, do odrodzenia starożytnej wiedzy o człowieku, uznający za ideał
wszechstronną pełnię człowieczeństwa. Hasłem humanistów stały się słowa
rzymskiego poety Terencjusza:  jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi
obce .
Humanizm stał się więc zaprzeczeniem ideałów średniowiecza, odwracał
myśli ludzi o życiu pozagrobowym i skupiał na zainteresowaniach ziemskich,
2
głosił optymistyczną radość życia, propagując naturalne dążenie każdego
człowieka do szczęścia. Zasługą humanizmu jest konsekwentna dążenie do
ukształtowania wolnej, silnej, harmonijnie rozwijającej jednostki ludzkiej,
która chce swobodnie poznać wielkość i piękno świata. Humanizm podkreślał
potęgę ludzkiego rozumu. W centrum zainteresowań humanistów znalazł się
człowiek, wraz ze swoimi smutkami i radościami, ze swym cierpieniem i
dążeniem do szczęścia. Termin używany jest obecnie także w szerszym
znaczeniu i oznacza postawę intelektualną i moralną, nawiązującą do ideologii
humanizmu renesansowego, wyrażającą się w zainteresowaniu sprawami
człowieka, poszanowaniu jego godności i wolności.
REFORMACJA
Reformacja to drugi z głównych prądów renesansu. Reformacja
stworzyła wizerunek człowieka jako istoty o całkowicie skażonej naturze, w
której Bóg widzi tylko  smród i plugastwo . Renesansowa harmonia i
równowaga zaczęły chwiać się wobec zagrożenia samotnością, wobec rozterek
duchowych. Podobnie jak cała epoka, reformacja nie wyrosła  z niczego ,
nagle, lecz przygotowały ją stopniowo wcześniejsze (od XIV w.) kryzysy w
Kościele oraz piętnastowieczne dążenia do podporządkowania soborowi
absolutnej dotąd władzy papieża. Bezpośrednią przyczynę wybuchu reformacji
upatruje się w wystąpieniu Marcina Lutra (1483 1546), który w 1517 roku w
Wittenberdze ogłosił swe słynne tezy o odpustach; choć atakowały one tylko
pewne praktyki, negując możliwość uzyskania zbawienia za cenę dobrych
uczynków i świadczeń, zwłaszcza pieniężnych, to jednak rozjątrzyły kurię
rzymską. Powód bowiem krył się w ostatecznej konkluzji rozumowania Lutra, z
której wynikało, że Kościół na ziemi nie jest w stanie udzielić odpustu i
rozgrzeszyć człowieka, a tym samym uwolnić go od przyszłych męk czyść
cowych lub piekielnych.
Potępiająca reformatora bulla papieska (spalona przez Lutra publicznie)
stała się zaczynem ostrych walk religijnych, które ostatecznie rozbiły
uprzednią wyznaniową wspólnotę europejską. Siła wybuchu reformacji
istotnie przypominała potężną detonację. Ogarniętą gorączką sporów Europą
wstrząsały niepokoje, męczyły ją prawie przez cały XVI wiek wojny religijne.
Reakcja Kościoła katolickiego (sobór w Trydencie 1545 1563), jakkolwiek
póz
niej, w końcu stulecia, dość skuteczna, nie przywróciła jednak nigdy w
pełni dawnego układu.
3
LUTERANIZM
Luteranizm propagował teorię ufnej wiary w wybaczającą łaskę bożą,
jedyną szansę pozyskania nieba przez człowieka  posiadacza tak skażonej
natury, że niezdolnego do samodzielnego zdobycia zbawienia przez
jakiekolwiek, nic nie znaczące działania i dobre uczynki. Zarazem przekonanie
o tym, że wszystkie prawdy wiary można samemu znalez
ć w Biblii, zwłaszcza w
Ewangelii (stąd nazwa  ewangelicy , zwalniało od autorytatywnych orzeczeń i
wymagań instytucji kościelnej, dając człowiekowi samodzielność, ale i ryzyko
dociekań religijnych.
KALWINIZM
Kalwinizm znów, najsilniej, chyba ze wszystkich wyznań, obarczał jedno
stkę poczuciem niepewności i zagrożenia; teoria tzw. predestynacji (przezna
czenia) głosiła bowiem, że Bóg z góry przeznacza człowieka do zbawienia lub
potępienia, niezależnie od jakichkolwiek jego osobistych starań.
Reformacja zaznaczyła swą obecność we wszelkich dziedzinach: przede
wszystkim odcisnęła swe piętno na umysłowości ówczesnych ludzi, umocniła
w nich poczucie rygoru religijnego. Z drugiej strony  propagując wspólnotę
wierzących nie poddaną papiesko katolickiej hierarchii kościelnej i postulując
zasady ewangeliczne (głównie równości)  wyposażała ideowo różne ruchy
społeczne i narodowe.
REFORMACJA W POLSCE
Liczba polemiczno  wyznaniowych pism wzrastała tak szybko, że w
Polsce jeszcze w 1520 r. wyszły dwa zakazy (edykty) królewskie zabraniające
przywożenia ich do Rzeczypospolitej, zwłaszcza dzieł Lutra. Jak się jednak
okazuje z dalszych u nas postępów reformacji (od śmierci Zygmunta Starego),
rozporządzenia takie niewiele pomogły. Prąd ten, jakkolwiek bujnie rozkwitły
w Polsce, wydał wszakże  w odróżnieniu od innych krajów europejskich 
piękną, choć nie do końca zrealizowaną, ideę tolerancji religijnej. Rzeczpos
polita stała się schronieniem prześladowanych antytrynitarzy włoskich i braci
czeskich. Rozdział zaś na katolików, luteranów (rekrutujących się na ogół z
mieszczaństwa) i kalwinów (głównie szlachciców), acz dość wyraz
nie zazna
czony, nie przekreślał podstawowych zasad współżycia. W 1570 r. doszło do
tzw. zgody sandomierskiej między poszczególnymi odłamami reformacji, jed
nak z wykluczeniem arian.
4
4. Antropocentryzm  nowe spojrzenie na świat i człowieka.
5. Stoicyzm i epikureizm jako elementy renesansowego światopoglądu.
Humanizm przejawiał się również w wierze w potęgę ludzkiego rozumu
oraz przeświadczenie o konieczności poznania człowieka i praw rządzących
przyrodą jako podstawowym zadaniu filozofii, nauki i sztuki. Głównymi
składnikami światopoglądu humanistów stały się prądy filozoficzne
wykształcone już w starożytności:
- epikureizm (określający rozważne i umiejętne dążenie do przyjemności i
szczęścia ziemskiego jako cel życia ludzkiego)
- stoicyzm (głoszący konieczność rozumowego, pozbawionego zbędnych
emocji odbierania świata zewnętrznego)
6. Związki kultury odrodzenia z kulturą antyku
Ośrodkiem zainteresowań epoki odrodzenia stały się sprawy doczesne,
ludzkie. A
acińskie  hurnanus to właśnie  ludzki , stąd nazwa  humanizm .
Słowo  odrodzenie ma jednak inne jeszcze znaczenie. Czasy te bowiem
odrodziły sztukę starożytną, opierając  zwłaszcza architekturę i rzez
bę  na jej
wielkich wzorach. To właśnie sztuka starożytna stworzyła budowle spokojne i
harmonijne w kształcie, posągi wierne wspaniałej, niedoścignionej naturze,
którą teraz znowu zaczęto podziwiać i badać. Obok kościołów powstawały
więc teraz coraz liczniej budowle świeckie, posągi świeckich ludzi, niezliczone
obrazy ukazujące piękno człowieka i bogactwo jego otoczenia.
W malarstwie odrodzenia wraz z zainteresowaniem kulturą i sztuką anty
ku pojawia się nowa tematyka, związana z dziejami starożytnych bogów i
bohaterów  tematyka mitologiczna, której poświęcono wiele znakomitych
dzieł. Budowle tej epoki były wzorowane na budowlach antyku, odznacza
jących się, jak wiadomo, doskonałą równowagą i harmonią wszystkich ele
mentów.
W rzez
bie odrodzenia, podobnie jak w architekturze tej epoki,
obserwujemy silny wpływ sztuki antyku. Wzorem stały się antyczne posągi
bogów i bohaterów, w których ówczesny artysta wyrażał swój podziw dla
idealnej harmonii ludzkiego ciała, starając się stworzyć dzieło o najdoskonalej
wyważonych proporcjach. Nie znaczy to, iż wielcy rzez
biarze odrodzenia po
prostu powtarzali starożytne wzory. Ucząc się u rzez
biarzy antyku szacunku
dla form ukształtowanych przez naturę, tworzyli oni dzieła inne, własne,
często nawet od starożytnych wspanialsze. Korzystali zresztą z tego samego
surowca. Coraz rzadziej stosowano tak popularny w średniowieczu szary
5
kamień, również drewno zaczęło powoli wychodzić z użycia. Powrócił marmur,
na nowo rozkwitła umiejętność odlewania rzez
b z brązu.
7. Arianie   bracia polscy
Ci właśnie, najbardziej radykalne i postępowe polskie skrzydło
reformacji, zapisali w dziejach naszego kraju chlubną kartę, za którą ojczyzna
odpłaciła im czarną niewdzięcznością i krzywdą wygnania (na mocy uchwały
sejmowej z 1658 r. nakazującej zmianę wyznania bądz
uchodz
stwo z kraju).
Bracia polscy, bo tak siebie nazywali, ukonstytuowali się w latach 1562 1565
jako tzw. Zbór (tj. kościół) Mniejszy, wyłoniony, skutkiem rozłamu, z kościoła
kalwińskiego. Nazwę arian nadali im ich przeciwnicy, którzy braciom polskim
zarzucali kontynuację dawnej herezji Ariusza (III/IV w.), a więc bluz
niercze
naruszanie dogmatu Trójcy św. przez traktowanie Jezusa jako człowieka pod
niesionego do boskości dopiero po zmartwychwstaniu (stąd też inne miana
arian: chrystianie lub antytrynitarze). Owo pierwotne człowieczeństwo Chrys
tusa obowiązywało  zdaniem arian  do szczególnego przestrzegania etyki
międzyludzkiej, ewangelicznej cnoty ubóstwa, braterstwa, wyrzeczenia się
dóbr na rzecz biednych, do sprawiedliwości i pokoju. Ostrą nienawiść do braci
polskich pogłębiała podjęta przez nich krytyka dawnej tradycji kościelnej, za 
rzuconej na rzecz nawrotu do Biblii   szczyrego słowa bożego , z
ródła nie
skażonej nauki i wiary, z którego dosłownie wyprowadzano pewne praktyki
religijne (np. chrzest  wg ewangelicznego opisu, przez tzw.  ponurzenie w
wodzie, udzielany wyłącznie dorosłym, więc świadomym ludziom).
Wreszcie  konsekwentnie wyprowadzone z całokształtu przekonań  ra
dykalne hasła społeczne braci polskich (m.in. Marcina Czechowica, Jana Nie
mojewskiego, Piotra z Goniądza, Jana Pawła z Brzezin) ostatecznie rozjątrzyły
powszechność szlachecką; nie mogła się ona bowiem zgodzić z potępieniem
poddaństwa chłopów, z postulatem wyrzeczeń majątkowych, zakazem obej
mowania urzędów, zwłaszcza sędziowskich, sprzeciwem wobec kary śmierci, z
odmową służby wojskowej i ideą pełnej tolerancji wyznaniowej. Wygnani w
połowie XVII w. z Polski arianie pozostawili po sobie niesprawiedliwą pamięć
niebezpiecznych wichrzycieli, której nie równoważyły ich widoczne dokonania
kulturowe: świetny rozwój szkolnictwa (ośrodki w Pińczowie, Lewartowie,
Lublinie, Rakowie), twórczość literacka i piśmiennicza (przekłady Biblii,
katechizmy, nabożne wiersze i pieśni, dzieła teologiczno polemiczne) oraz
naukowa (arianin Piotr Statorius  Stojeński stworzył pierwszą gramatykę
polską; Jan Mączyński  znakomity słowni łacińsko  polski), wreszcie
6
edytorska (wydawana  po wygnaniu  w Niderlandach łac. Seria tzw.
Biblioteka braci polskich).
8. Utwory renesansowe
Dante Alighieri  Boska Komedia
CZA
OWIEK W BOSKIEJKOMEDII:
Boska Komedia, podobnie jak zresztą cała twórczość Dantego,
przesiąknięta jest próbami odnalezienia się człowieka póz
nego średniowiecza
w świecie, w jakim przyszło mu żyć. Coraz większy upadek obyczajów, kryzys
wiary, również wśród duchowieństwa, walki zwolenników cesarstwa ze
zwolennikami papiestwa, z drugiej strony rozwój handlu, bogacenie się miast,
wszystko to wywoływało uczucie zagubienia i osamotnienia w świecie. Boska
Komedia jest próbą wskazania takiemu zbłąkanemu człowiekowi właściwej
drogi ku świętości, niebu, Bogu.
BUDOWA UTWORU:
Nad budową całego utworu dominuje idealny system trójkowy: Boska
Komedia składa się z trzech części ( 1. Piekło; 2. Czyściec; 3. Raj), każdą z części
tworzą 33 pieśni (plus jedna pieśń wstępna), zaś każda z pieśni pisana jest
strofą trzywersową, tak zwaną tercyną.
TREŚĆ UTWORU:
Treścią utworu jest wędrówka bohatera  poety po trzech obszarach
zaświatów: piekle, czyśćcu i raju. Piekło znajduje się w głębi Ziemi, ma kształt
gigantycznego, składającego się z dziewięciu kręgów leja. Na każdym kolejnym
kręgu umieszczeni są coraz więksi grzesznicy, a na samym dnie znajduje się
Lucyfer. Najcięższe męki cierpią trzej najwięksi zdrajcy w dziejach ludzkości:
Judasz (zdrajca Jezusa Chrystusa) oraz Brutus i Kasjusz (zdrajcy i mordercy Ju
liusza Cezara). Czyściec jest ogromną, składającą się z dziewięciu pięter górą.
Raj jest ukazany jako dziewięć sfer nieba, znajdujących się wysoko wśród
gwiazd. W zwieńczeniu nieba, czyli Empireum, mieszka Bóg. Bohater swą
wędrówkę zaczyna od Piekła, gdzie jego przewodnikiem jest wielki poeta
rzymski Wergiliusz. Następnie zwiedza Czyściec, a w końcu Raj, w którym rolę
oprowadzającego przejmuje piękna Beatrycze, dama serca poety.
ALEGORYCZNA I SYMBOLICZNA WYMOWA BOSKIEJ KOMEDII:
Znaczenie Boskiej Komedii należy rozpatrywać zarówno na płaszczyz
nie
symbolicznej, jak i alegorycznej. Symboliczne są postaci przewodników poety
po zaświatach, wielu grzeszników, również sam motyw wędrówki może
podlegać różnym interpretacjom. W warstwie alegorycznej Boska Komedia
jawi się jako przypowieść o sensie istnienia człowieka na Ziemi. Według
7
Dantego celem życia ludzkiego jest Bóg i osiągnięcie zbawienia. Człowiek przez
całe swoje życie powinien dążyć do Boga; do doskonałości, zbawienia. Życie
ludzkie jest wędrówką, której ostatecznym celem jest Bóg.
Giovanni Boccaccio  Dekameron
CZAS POWSTANIA:
Dekameron powstał w latach 1349 1351, został napisany w języku
włoskim. Napisanie utworu nastąpiło wkrótce po zarazie, jaka nawiedziła
Florencję w roku 1348, co znalazło odbicie w fabule książki.
ZNACZENIE TYTUA
U:
Tytuł pochodzi od greckiego  deka hemeron co oznacza dosłownie
dziesięć dni. Dekameron można więc tłumaczyć jako księga dziesięciu dni.
RAMOWA TREŚĆ I BUDOWA UTWORU:
Grupa młodych ludzi (siedem panien i trzech młodzieńców) w obawie
przed szalejącą w mieście zarazą (w roku 1348 Florencję nawiedziła epidemia
zarazy), zdecydowała schronić się w willi pod miastem i tam w bezpiecznym
schronieniu przeczekać epidemię. Aby urozmaicić sobie czas oczekiwania na
wygaśnięcie zarazy, młodzi postanowili zabawiać się opowiadaniem sobie
różnych ciekawych historii i rozmaitych zdarzeń.
Każda z dziesięciu osób musiała opowiedzieć codziennie po jednej
historii. Dziesięć opowiadań dziennie przez dziesięć dni, bo tyle czasu
przeczekali w schronieniu, złożyło się w sumie na sto opowiadań, klasycznych
nowel.
TEMATYKA NOWEL I HUMANISTYCZNE TREŚCI DEKAMERONU:
Ośrodkiem zainteresowania Boccaccia w poszczególnych utworach
składających się na Dekameron jest człowiek i wszystko co z nim związane.
Zgodnie z renesansowym dążeniem do ukazania życia we wszelkich jego
przejawach, pisarz ukazuje wszystko to, co otacza człowieka, a więc jego
dążenia, pragnienia, uczucia. Głównym tematem nowel staje się oczywiście
miłość i to nie tylko ta czysta, idealna, ale również fizyczna, erotyczna i
zmysłowa. Dekameron przynosi też szereg opowiadań o ludzkiej zazdrości,
nienawiści, szlachetnych uczynkach i podłych postępkach. Sporo w tych
nowelach frywolnych anegdot, humoru i ironii, choć nie brak też miejsca na
chwilę zadumy i wzruszenie. Można rzec, że zgodnie z humanistycznym
przesłaniem, dla autora Dekameronu nic co ludzkie, nie jest obce.
9. Cechy noweli:
8
Dekameron jest zbiorem nowel. Sokół uchodzi za nowelę skonstruowaną
idealnie, według wszelkich reguł gatunku. Jest to utwór, który stał się
prawdziwym klasykiem nowelistyki nowożytnej.
Nowela jest krótkim utworem epickim, charakteryzującym się
niewielkimi rozmiarami, o niezwykle zrygoryzowanej i zwartej kompozycji.
Typowa nowela to zaledwie parę stron tekstu. Takie ograniczenie formalne
powoduje różnorakie następstwa, z których wynikają zasadnicze cechy noweli.
Akcja takiego utworu musi być więc niezwykle zwięzła i wyraz
nie
zarysowana. Wyeliminowane zostaje wszystko to, co nie jest niezbędne, a
więc luz
ne epizody, liczba głównych bohaterów oraz postaci drugoplanowych.
Nowela nie zawiera także opisów przyrody, rozwlekłych charakterystyk
bohaterów, komentarzy odautorskich, dygresji.
Fabuła musi być prosta i przejrzysta, musi więc składać się z jednego
wątku głównego, bez wątków pobocznych.
Akcja musi rozwijać się szybko, sprawnie, wydarzenia powinny
następować po sobie szybko, a każde z nich powinno mieć dla bohatera
doniosłe znaczenie. Rozwiązanie akcji powinno być wyraz
ne, łatwe do
zauważenia i określenia przez czytelnika.
Nowelę powinna kończyć pointa (dobitne zakończenie utworu), również
nietrudne do odczytania dla przeciętnego odbiorcy tekstu. Może być to na
przykład jakaś myśl o charakterze aforystycznym (aforyzm to ogólna prawda
filozoficzna).
TEORIA SOKOA
A
Sokół jest wzorcowym przykładem klasycznie skomponowanej noweli,
utworem, który spełnia wszelkie wymagania gatunku. Od tytułu opowiadania
wzięło się nawet pojęcie  teorii Sokoła . Teoria ta głosi konieczność istnienia
w noweli motywu przewodniego, organizującego wokół siebie całą akcję
utworu, stale przewijającego się przez jego fabułę. Motyw ten powinien zo
stać zasugerowany już samym tytułem utworu. Oczywiście w przypadku
omawianej noweli takim motywem będzie tytułowy sokół, ptak symbolizujący
w utworze Boccaccia ogromną, pokonującą w końcu wszelkie przeszkody,
miłość Federiga do Monny Giovanny i umiejętność poświęcenia się jednego
człowieka dla drugiego.
10. Problem sprawiedliwości, winy i kary w  Makbecie Szekspira.
11. Istota tragizmu bohatera dramatu Szekspira.
9
12. Dramat antyczny a dramat Szekspira.
DRAMAT ANTYCZNY DRANAT SZEKSPIRA
 jedność miejsca, czasu i akcji  zerwanie z jednością miejsca,
czasu i akcji
 dramat spełnia funkcję  funkcja dydaktyczna i pouczająca
oczyszczającą katharsis
 przestrzeganie zasady mimesis  odwołanie się do historii
 oparcie fabuły na konflikcie  nie ma konfliktu tragicznego
tragicznym
 światem ludzi rządzą bogowie  człowiek jest samodzielny w
podejmowaniu decyzji
 brak fantastyki  wprowadzenie wątków
fantastycznych
 bohaterowie pochodzą z  bohaterowie pochodzą z
wyższych sfer wyższych sfer
 mała ilość bohaterów  istnieje kilku bohaterów
 brak scen zbiorowych  są sceny zbiorowe
 trzech aktorów  wielu aktorów
 istnieje chór  brak chóru
 brak monologów  wprowadzenie długich
monologów głównych bohaterów
 jednowątkowa fabuła  jednowątkowa fabuła
 język podniosły  górnolotny  język potoczny
 wyraz
ny podział na tragedię i  połączenie elementów
komedię komicznych i tragicznych
 brak didaskaliów  są didaskalia
 tłem akcji są budynki,  tło akcji to przyroda, budynki,
zabudowania zjawiska atmosferyczne
 bohater statyczny  bohater dynamiczny
 nie ma psychicznej motywacji  istnieje psychologiczna
postępowania bohaterów motywacja postępowania
bohaterów
 nie występuje symbolika  liczna symbolika
 określony schemat utworu  podział na akty i sceny
10
13. Mikołaj Rej (1505  1569)
Mikołaj Rej urodził się w Żurawnie pod Haliczem, jako syn zamożnej
rodziny ziemiańskiej. W dzieciństwie i młodości uczęszczał do różnych szkół,
ale niewiele się w nich nauczył, gdyż bardziej niż nauka pociągały go zabawy i
wesołe towarzystwo. Dopiero jako młodzieniec na dworze Andrzeja
Tęczyńskiego, zawstydzony własnym nieuctwem zaczął się dokształcać,
przejmując humanistyczne zamiłowanie do nauki. Po opuszczeniu dworu
Tęczyńskiego osiadł Rej na wsi, ale brał aktywny udział w życiu publicznym,
obserwując przy tym bacznie otaczający go świat i ludzi. Doskonale zarządzał
swymi licznymi majątkami, był gospodarzem z zamiłowania. Wiele podróżował
po Polsce, ale za granica nigdy nie wyjeżdżał. Zyskał sobie dużą popularność
wśród szlachty, dzięki swemu sposobowi bycia  zawsze dowcipny, wesoły, a
nawet rubaszny, pełen mądrości życiowej. Około 1541 r. Rej przeszedł na
protestantyzm, stał się gorliwym działaczem i pisarzem kalwińskim.
Mikołaj Reja nazwano  ojcem literatury polskiej , ponieważ był
pierwszym pisarzem, tworzącym wyłącznie po polsku. Pisał dzieła w pełni
oryginalne, nie zaś przeróbki obcych tekstów, toteż w utworach jego odbiło
się współczesne życie narodu. On pierwszy dowiódł, że literatura może
rozwijać się w języku narodowym, przyczyniając się w ten sposób do
zwycięstwa języka ojczystego nad panującą dotychczas łaciną. Działania jego
w tym zakresie były zupełnie świadome, był bowiem prawdziwie przywiązany
do swojej ojczyzny i narodu. Napełniało go ustawiczną troską to, że Polacy
gardzą swoim językiem i nie mają literatury narodowej. Z tej obywatelskiej
troski zrodziło się hasło, które było myślą przewodnią całej jego twórczości:
 A niechaj narodowie wżdy postronni znają,
Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają .
Mikołaj Rej był samoukiem, toteż jego własne utwory, w których porusza
aktualne zagadnienia polityczne, społeczne, religijne i obyczajowi mają
charakter dydaktyczny. Sprostały one jednak  mimo tego mentorstwa 
aktualnym potrzebom społeczeństwa, dzięki czemu Rej stał się pisarzem
popularnym i cenionym, ulubieńcem ostatnich Jagiellonów  Zygmunta Stare
go i Zygmunta Augusta.
 Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtean a
Plebanem wydana w 1543 r., to jeden z najwybitniejszych utworów Reja. Jest
to satyrą na szlachtę i duchowieństwo napisana w formie dialogu, formie
wypowiedzi literackiej często stosowanej w średniowieczu, a potem w
renesansie. Badacze literatury są skłonni twierdzić, że  Rozprawa... spełniała
rolę broszury politycznej, która popularyzowała dyskutowane na sejmach i
11
sejmikach problemy. Utwór stanowi wykład  egzekucji praw i dóbr
koronnych , czyli około dwudziestoletniej walki, prowadzonej przez izbę
poselską z królem i senatem.
Utwór jest ostrym atakiem na wszelkie przeżytki feudalizmu w polskim
życiu zbiorowym. Rej atakuje nawet politykę starego króla, który wciąż usiłuje
bagatelizować żądania mas szlacheckich. Jednocześnie nie szczędzi samej
szlachty, krytykując niedowład sądownictwa, panujące w sądach przekupstwo,
złą organizację wojskową, nieudolność władzy ustawodawczej, wadliwą
gospodarkę finansową państwa, życie ponad stan, prywatę, pijaństwo. Słowa
krytyki stanu szlacheckiego zawarte są w wypowiedziach Wójta i Plebana,
który starając się odepchnąć ataki Pana przedstawia przekupstwo urzędów,
sądownictwa i zabieganie szlachty o własne korzyści:
 A tkniż jedno świeckich urzędów
Jest li tam nie więcej błędów
A ze sta z was jeden siędzie
Takim kształtem na urzędzie,
Aby jedno prawdę mnożył
A swe pożytki odłożył
Niepokój autora budzi sytuacja w polskim sejmie, w którym wciąż brak
jednomyślności, ( Już to kilka niedziel baja, a w ni w czym się nie zgadzają )
każdy zaś z posłów myśli przede wszystkim o swych prywatnych interesach,
nie zaś o dobru publicznym i państwowym:
 Każdy na swe skrzydło goni;
Pewnie Pospolitej Rzeczy
Żadny tam nie ma na pieczy .
Jako protestant nie oszczędza Rej także i kleru, którego głównymi
oskarżycielami stają się Pan i sprowokowany przez niego Wójt. Wytykają oni
duchowieństwu próżniactwo, chciwość, zaniedbywanie obowiązków
duszpasterskich, bezwzględność w ściąganiu ofiar i opłat. Wójt początkowo
udaje prostaka, zachęcony jednak przez Pana pozwala się wciągnąć w dyskusję
i obnaża kulisy  duszpasterskiej działalności księdza mówiąc:
 Co on nam w kazanie powie:
Iż gdy wydam dziesięcinę,
Bych był nagorszy, nie zginę,
A dam li dobrą kolędę,
Że z nogami w niebie będę .
Natomiast Pan wypowiada się śmiało, jest przecież przedstawicielem
klasy panującej. Odważnie wyśmiewa ceremonie kościelne, w czasie których
12
księża myślą tylko o swych dobrach doczesnych, nie wykazując żadnej troski o
zbawienie. Przedmiotem szczególnego ataku Pana stały się wiejskie odpusty,
na których w rezultacie nikt nie modli się o odpuszczenie grzechów:
 Ksiądz w kościele woła, wrzeszczy,
Na cmentarzu beczka trzeszczy;(...)
Kury wrzeszczą, świnie kwiczą,
Na ołtarzu jajca liczą.
Wieręśmy odpust zyskali...
Rej z przenikliwością doskonałego obserwatora życia społecznego
dostrzegł linię podziału biegnącą między klasą feudałów i ciemiężonym
chłopstwem. Wszystkie wymienione wyżej nadużycia, panujące bezprawie
daje się, najbardziej we znaki samym chłopom. Krytykując uprzywilejowane
warstwy społeczeństwa dał Rej wyraz swemu współczuciu dla upośledzonego i
uciskanego chłopa, który stwierdza:
 Ksiądz pana wini, pan księdza,
A nam prostym zewsząd nędza;(...)
My, chudzina, przedsię w męce,
Tłukąc się przez cudze ręce,
Bo każdy, folgujący sobie,
Wszystko chce zwyścić na tobie.
 Krótka rozprawa... jest doskonałym osiągnięciem artystycznym. Autor
trafnie dostrzegł złożoność przedstawionych problemów, ukazał je w sposób
barwny, wzbudził zainteresowanie czytelnika, ukazując w sposób
humorystyczny różne obrazki obyczajowe  scenki z odpustu, targu,
polowania, uczt. Jest pierwszym w historii naszej literatury autorem, który
wprowadził do dzieła literackiego mowę potoczną, przełamując w ten sposób
sztywny schematyzm średniowieczny. Nie ulega wątpliwości, że za Panem,
Wójtem i Plebanem stoi sam Rej, znakomity obserwator, realista i humorysta,
śmiejący się ze wszystkiego, co mu się w życiu ludzkim nie podoba, co go razi i
co uważa za szkodliwe. Autor stosuje też ironię, polegającą na  udawaniu
głupiego , na demaskowaniu przejawów głupoty, przy zachowaniu udanej
powagi.
 Żywot człowieka poczciwego to pierwsza część obszernego dzieła,
wydanego w 1568 r., a więc na rok przed śmiercią, a noszącego tytuł
 Zwierciadło albo kształt, w którym każdy stan snadnie się może swym
sprawom jako we zwierciadle przypatrzyć . Oprócz  Żywota człowieka
poczciwego w skład  Zwierciadła wchodzą:  Spólne narzekanie wszej korony
na porządną niedbałość naszą ,  Apoftegmata, to jest krótkie a roztropne
13
powieści ,  Przemowa krótka do poczciwego Polaka stanu rycerskiego ,
 Zbroja pewna rycerza krześcijańskiego ,  Do uczciwego Polaka a bacznego
Polaka... przyjacielskie napomnienie ,  Żegnanie ze światem oraz  Żywot i
sprawy Mikołaja Reja z Nagłowic .
Tak więc  Zwierciadło jest próbą podsumowania wszelkich życiowych
obserwacji i doświadczeń, próbą rozrachunku z dotychczasowym życiem,
swoistym pożegnaniem ze światem, z którego trzeba odejść. Mimo tych
refleksji daje się wyczytać w utworze pochwałę uroków życia i troskę o
człowieka.
Najważniejszą częścią  Zwierciadła jest  Żywot człowieka poczciwego ,
w którym autor przedstawia życie polskiego szlachcica, dzieląc je na trzy
okresy: dzieciństwo i młodość, wiek dojrzały i starość. Dzieło ma charakter
dydaktyczny, autor przedstawia obraz idealnego szlachcica  ziemianina,
którego głównymi zaletami moralnymi powinna być cnota i poczciwość.
Przedstawiając koleino wszystkie okresy w życiu człowieka, omawia na
początku wychowanie i kształcenie dzieci i młodzież. Od najmłodszych lat
należy czuwać nad obyczajami dziecka, strzec je od złego przykładu i uczyć
moralności. Być może pamiętając swoje niefrasobliwe dzieciństwo. Rej
sprzeciwia się zbyt surowemu i rygorystycznemu wychowaniu, radząc aby
zwracać uwagę na ćwiczenia i rozrywki. O regularnym wychowaniu i
nauczaniu, o szkołach publicznych i uniwersytetach autor w ogóle nie
wspomina. W wieku młodzieńczym wystarczy, aby panicz wyjechał za granicę,
a po powrocie odbył praktykę, nauczył się ogłady towarzyskiej na jakimś
magnackim dworze. To zdaniem Reja wystarczy, aby uważać się za człowieka
odpowiednio przygotowanego do życia rodzinnego jak i społecznego.
Rozważać można wybór różnych dróg życiowych, poeta jednak wyraz
nie
preferuje stan ziemiański, który gwarantuje spokój sumienia.
Księga druga jest poświęcona wiekowi średniemu. Młody panicz po
powrocie z magnackiego dworu powinien się ożenić, a żona powinna mu być
równa majątkiem i stanem. Ciesząc się szczęściem rodzinnym i
przyjemnościami pracy na roli nie powinien szlachcic zapominać o
powinnościach wobec ojczyzny, pełniąc na przykład godność posła ziemskiego,
czy też solidnie wywiązywać się z innego powierzonego mu zadania. Autor
stara się także wyjaśnić czytelnikowi, na czym polega prawdziwe szlachectwo.
Składa się na to pojęcie szereg cnót, takich jak np. prawdomówność, umiar,
rozsądek. Najohydniejsze zaś wady, niegodne cnotliwego szlachcica to
 sprosne łakomstwo , czyli dążenie do zdobycia bogactwa. To dążenie jest
14
z
ródłem wszelkiej niesprawiedliwości i zdzierstwa. Nadmierne bogactwo zaś
prowadzi do życia ponad stan, rodzi chęć użycia, zamiłowanie do wystawności
i zbytków, takich jak  dziwne ubiory ,  pojazdy kosztowne ,  potrawy
wymyślne i  niepomierne pijaństwo . Szczególnie oburza się poeta na
pijaństwo, gdyż nałóg ten czyni człowieka podobnym do świni, oczy pijaka
przypominają oczy szczura, ubranie jego poplamione i ubłocone, a rozmowa z
pijakiem zupełnie jest bezsensowna. Bogactwo prowadzi również do pychy,
bogatszy koniecznie chce się wywyższyć nad uboższego, który z kolei w oczy
będzie pochlebiał bogatemu, a poza oczy będzie się z niego wyśmiewał. Każdy
szlachcic powinien zwalczać wszystkie te wady i przywary, a pielęgnować
cnoty, świadczyć dobrodziejstwa innym, pozyskiwać sobie prawdziwych
przyjaciół, a wówczas czeka szlachcica największa nagroda na ziemi, a
mianowicie  dobra sława . Zakończenie tej księgi to sielankowy, a
jednocześnie szczegółowy i drobiazgowy opis szczęśliwego, spokojnego życia
szlachcica na wsi. na łonie rodziny, które upływa wśród zajęć gospodarskich i
rozrywek.
W księdze trzeciej przedstawiona jest starość szlachcica. Ta część,
 Żywota... jest mniej ciekawa, mało barwna, pozbawiona interesujących
obrazków obyczajowych. Najwięcej miejsca zajmują rozprawy moralne o
starości i śmierci, której jednak człowiek cnotliwy nie musi się lękać.
 Żywot... jest nieocenionym z
ródłem do poznania bytu i obyczajów
szerokich mas szlacheckich w wieku XVI. Odzwierciedlona w tym dziele została
Rejowska radość życia, umiłowanie domu rodzinnego, najbliższych, pracy
ziemiańskiej i przyrody. Ten portret szlachcica ziemianina ukazuje człowieka
kierującego się powszechnie uznanymi cnotami i żyjącego zgodnie z
naturalnymi prawami cyklu biologicznego.
Twórczość Reja miała znaczenie przełomowe w dziejach literatury
polskiej, była dowodem, że nie tylko łacina, ale również język polski nadaje się
do wyrażenia różnorodnych uczuć i przeżyć. Poeta posługiwał się niezwykle
bogatym słownictwem, wyrazistym, czasem nawet dosadnym, często
zaczerpniętym z potocznego języka. Najłatwiej radzi sobie Rej z obrazami
satyrycznymi, trudniejsze jest dla niego opisywanie stanów uczuciowych. Dla
urozmaicenia swej wypowiedzi często używa pytań retorycznych,
wykrzykników, zwraca się do czytelnika bezpośrednio.
Humanistyczne wartości jego dorobku to radość człowieka, który potrafi
cieszyć się życiem, potrafi w życiu ziemskim czuć się szczęśliwym. Ta pogodna
afirmacja świata i jego spraw pozwala nazwać Reja poetą humanistą.
15
14. Jan Kochanowski (1530  1584)
Jan Kochanowski urodził się w roku 1530 w Sycynie, w województwie
sandomierskim. Pochodził ze średniozamożnej rodziny szlacheckiej. W wieku
czternastu lat rozpoczął naukę w Akademii Krakowskiej. Dokładny czas pobytu
Kochanowskiego w Krakowie nie jest znany. Wiadomo natomiast, że w latach
1551 1552 przebywał w Królewcu, korzystając z protekcji księcia Albrechta i
studiując na tamtejszym uniwersytecie. W roku 1552 wyjechał poeta do
Włoch i przebywał tam pięć lat, studiując na sławnym uniwersytecie w
Padwie. Zdobył tu gruntowne wykształcenie filologiczne, ukoronowane
doskonałą znajomością łaciny, greki oraz literatury starożytnej. W ten sposób
wyrósł Kochanowski w Padwie na jednego z najznakomitszych humanistów,
znawcę autorów starożytnych, który sam z zapałem ćwiczył się w pisaniu elegii
miłosnych, na początku po łacinie. Młody poeta czytał jednak także Petrarkę i
Dantego, coraz bardziej utwierdzając się w przekonaniu, te poezja powinna
być tworzona w języku ojczystym. Wracając z Włoch do ojczyzny zatrzymał się
Kochanowski we Francji, gdzie również zaobserwował rozwój poezji w języku
narodowym, której propagatorem był znany poeta francuski Ronsard.
W roku 1557 Kochanowski na wieść o śmierci matki powraca do kraju i
otrzymuje w spadku Czarnolas. Początkowo po przyjez
dzie do kraju przebywa
na dworach możnych magnatów, potem zostaje sekretarzem króla Zygmunta
Augusta, już jako znany i słynny autor pięknych pieśni, fraszek oraz utworów
poetyckich. Pobyt na dworze króla stwarzał możliwości spotkań z
najwybitniejszymi ludz
mi epoki, obfitował w rozrywki i zabawy, w których
Kochanowski był zawsze dobrym kompanem. Pomimo to życie dworskie
sprzykrzyło mu się wreszcie, usunął się więc z Krakowa w roku 1571 do
rodzinnego Czarnolasu, gdzie wkrótce ożenił się. Żyjąc na wsi realizował swoiś
cie pojmowany humanistyczny ideał szczęścia, który dostrzegł w możliwości
oddawania się ulubionym zajęciom, w życzliwości wobec innych ludzi, w
możliwości osiągnięcia wewnętrznej harmonii, która została brutalnie
zakończona śmiercią ukochanej córki Urszulki.
W okresie czarnoleskim wcale nie zrezygnował poeta z uczestnictwa w
życiu społecznym, brał udział w zjez
dzie szlachty w Stężycy, wzywającej króla
Walezego do powrotu, wypowiadał się także w sprawie elekcji następnego
króla. Pozostawał również w kontakcie z Janem Zamoyskim. Poeta umiera na
gle w Lublinie w 1584 roku.
 FRASZKI są to drobne utwory okolicznościowe o charakterze
żartobliwym, które poeta pisał niemal przez całe życie. Zbiór fraszek składa się
z 3 ksiąg i obejmuje 300 dłuższych i krótszych utworów. Ponieważ fraszki
16
powstawały przez wiele lat jako rezultat obserwacji życia na dworze króla,
biskupów i magnatów, na sejmach i sejmikach, w podróżach i w czasie pobytu
na wsi stanowią one swoisty rodzaj pamiętnika poety, zawierają bogaty
galerię szkiców z życia szlacheckiego i dworskiego, duchownego i wojskowego,
wiejskiego i miejskiego. Głównym bohaterem fraszek uczynił poeta samego
siebie, o czym świadczą zarówno fraszki autobiograficzne, jak i wypowiedzi na
temat własnej twórczości oraz liczne uwagi o fraszce i jej charakterze.
Fraszki Kochanowskiego mają charakter renesansowy, ponieważ do
poezji zostały wprowadzone tematy związane z życiem codziennym poety, z
jego radościami i smutkami, weselem i troską. Utwory te cechuje atmosfera
realizmu i codzienności, pochwała zabawy i przyjaz
ni, towarzyskiej rozmowy,
dz
więczą w nich echa przeżytych zawodów miłosnych, a nawet ukazane są
poglądy religijne i filozoficzne.
Fraszka  Do gór i lasów ma charakter autobiograficzny, poeta w
niezwykle kunsztownej i zwięzłej formie przedstawia całe swe życie, a więc
studia, podróże do Niemiec, Francji i Włoch, pobyt na dworach możnych
magnatów; udział w wyprawie na Inflanty.
 Dziś żak spokojny, jutro przypasany
Do miecza rycerz, dziś między dworzany
w pańskim pałacu...
Przedstawiając różne wydarzenia ze swego życia autor uświadamia sobie
nieubłagany upływ czasu, ponieważ dostrzega  srebrne w głowie nici .
Zgodnie jednak z renesansową i humanistyczną postawą, chce nadal cieszyć
się życiem i korzystać z niego. O renesansowym charakterze utworu decyduje
także odwołanie się do mitycznego bożka Proteusa, który mógł dowolnie
zmieniać swoją postać, do którego poeta porównuje zmienność własnego
losu.
Typową fraszką biesiadną jest znany utwór  O doktorze Hiszpanie ,
której bohaterem jest przyjaciel poety doktor Royzyusz, nadworny lekarz króla
Zygmunta Augusta. W kilkunastu zaledwie wersach poeta w lapidarny sposób
przedstawia przebieg wydarzeń  trwa uczta, w trakcie której doktor postana
wia odejść do swojej komnaty, ale wówczas biesiadnicy decydują się pójść za
nim z dzbanem wina. Zamknięte drzwi komnaty doktora nie są przeszkodą dla
rozbawionych kompanów, zawsze można je przecież wyważyć, aby zmusić
wstrzemięz
liwego doktora do kontynuowania nocnej libacji. Ten barwny,
humorystyczny obrazek zakończony jest doskonałą pointą, wypowiedzianą
przez doktora:
 Trudny  powiada  mój rząd z tymi pany:
17
Szedłem spać trzez
wo, a wstanę pijany.
Znane i często cytowane są fraszki czarnoleskie, w których poeta zawarł
pochwałę spokojnego, szczęśliwego życia na wsi, gdzie zaistniały odpowiednie
warunki do uprawiania twórczości poetyckiej, a czarnoleska lipa urosła do
rangi symbolu.
We fraszce  Na lipę poeta wyznał, że w jej dobroczynnym cieniu chronił
się chętnie, tu bowiem nie dochodziły promienie słoneczne nawet w południe,
w największy upał:
 Tu zawżdy chłodne wiatry z pola zawiewają
Tu słowicy, tu szpacy wdzięcznie narzekają.
Natomiast fraszka  Na dom w Czarnolesie przynosi charakterystykę
podstawowych ideałów życiowych człowieka renesansu. Są to przede
wszystkim czyste sumienie, zdrowie, życzliwość ludzka i skromność obyczajów:
 A Ty mię zdrowiem opatrz i sumieniem czystem,
Pożywieniem uczciwym, ludzką życzliwością,
Obyczajami znośnemi, nieprzykrą starością!
Kochanowski jest także autorem takich fraszek, w których zawarta
została głęboka, filozoficzna zaduma nad sensem życia. Utworom tym nadał
poeta tytuł  O żywocie ludzkim . W pierwszym z nich życie ludzkie porównał
poeta do teatru marionetek, w którym wszystko jest ulotne i przemijające, nie
warto więc o nic zabiegać, ponieważ każdego czeka taki sam koniec:
 Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława,
Wszystko to minie jako polna trawa;
Naśmiawszy się nam i naszym porządkom,
Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom.
Okazuje się, że takie pesymistyczne myśli także nawiedzały czasem
renesansowego poetę  humanistę. Podobna zresztą myśl została
przedstawiona w innej fraszce pod tym samym tytułem  O żywocie ludzkim ,
Poeta zwraca się tu do Boga, którego określa filozoficznym mianem  Wiecznej
Myśli . Bóg obserwujący ludzkie zmaganie z losem ma niezłą zabawę, patrząc
jak ludzie walczą między sobą o dobra doczesne. Poeta zdecydowanie odcina
się od podobnych działań, przygląda się tylko ze stoickim spokojem tym
ludzkim poczynaniom wyznając:
 Niech drudzy za łby chodzą, a ja się dziwuję
Wśród fraszek Jana Kochanowskiego znajdują się również utwory, w
których autor wyszydza fałszywą religijność, zaniedbywanie obowiązków przez
duchownych. Dwuwiersz  Na nabożną wystarczy zacytować, aby zrozumieć
cały bezsens postępowania dewotki:
18
 Jeśli nie grzeszysz, jako mi powiadasz,
Czemu się miła tak często spowiadasz
Poeta w utworze  Na posła papieskiego nie oszczędza nawet nuncjusza,
który sam nie postępuje tak jak naucza swoich wiernych. Natomiast we
fraszce  O kapelanie krytykuje nadwornego kapelana królowej, który po
nocnej uczcie przy pełnym dzbanie nie zdążył na jutrznię, natomiast na
wymówki królowej, że za długo sypia odpowiedział z rozbrajającą szczerością
 Jeszczem ci się dziś nie kładł, co za długie spanie.
Poeta bezlitośnie drwi z moralności innego księdza, (we fraszce  O
kaznodziei ) który mając w domu kucharkę wcale nie żyje tak, jak naucza
wiernych, a zapytany odpowiada:
 Kazaniu się nie dziwuj, bo mam pięćset za nie;
A nie zeziąlbych tysiąca, mogę to rzec śmiele,
Bych tak miał czynić, jako nauczam w kościele.
W zbiorze fraszek poety humanisty muszą znalez
ć się także utwory
dotyczące ludzkich uczuć, miłości, czy też opiewające piękno kobiecego ciała.
We fraszce  O miłości autor wyznaje, że miłość jest uczuciem, przed
którym trudno uciec, bo przecież Amor, rzymski bożek miłości ma skrzydła,
natomiast we fraszce  Do Hanny skarży się, że jej serce jest twarde jak
kamień, aby w utworze  Do dziewki wyznać, że dręczy go tęsknota
ustawiczna podczas nieobecności  ślicznej dziewki :
 Jakoby słońce zaszło, kiedy nie masz ciebie,
A z tobą i w pół nocy zda się dzień na niebie.
Tak więc treść fraszek jest bardzo różnorodna, dotyczy dworskiego życia,
miłości, przyjaciół, a nawet postawy człowieka wobec świata. Jest to postawa
typowo renesansowa, a wyraża się ona w nowym pojmowaniu życia, w
nowym widzeniu przyrody, w głoszeniu optymistycznej radości życia.
Na uwagę zasługuje także doskonałość formy  zwięzłość, wspaniałe
pointy, bogactwo motywów mitologicznych.
PIEŚNI  tak nazywane były utwory liryczne, nie posiadające żadnych
charakterystycznych wyznaczników gatunkowych.
 Pieśni Jana Kochanowskiego ułożone w 2 księgi zawierają 50 utworów.
Wśród nich znajdują się utwory, w których poeta wypowiada się na temat
tego, co w życiu najważniejsze, co najwyżej cenił, a więc wartości
prawdziwego człowieka. W innych utworach tego cyklu odnajdujemy
pochwałę radości życia, zachwyt nad pięknem przyrody, refleksje o zmienności
ludzkiego losu. W  Pieśniach najdobitniej wyraziła się renesansowa postawa
poety, formułującego pewne zasady etyczne, którymi trzeba kierować się w
19
życiu. Są to cnota, czyste sumienie, rozum, męstwo, służba dla dobra ogółu,
umiar w korzystaniu z uroków życia.
Renesansowa postawa poety wobec życia została wyrażona w pieśni
 Serce roście . Pieśń rozpoczyna się od opisu przyrody. Najpierw przedstawia
autor elementy krajobrazu zimowego  ogołocone z liści lasy, skute lodem
rzeki, ziemię pokrytą grubą warstwą śniegu. Po zimie jednak nastaje wiosna i
wówczas radują się ludzkie serca na widok budzącej się do życia przyrody,
kiedy to lasy pokrywają się zielonymi liśćmi, kwitną polne łąki, zielenieją
zboża, a ptaki, budując gniazda wesoło śpiewają. Ten sugestywny obraz zmian
zachodzących w przyrodzie stanowi jedynie pretekst do rozważań natury
filozoficznej. Otóż podstawowym warunkiem do osiągnięcia szczęścia i radości
życia jest postępowanie zgodne z własnym sumieniem. Człowiek postępujący
zgodnie z nakazami własnego sumienia nie potrzebuje być dodatkowo
rozweselany grą na lutni, ani dolewaniem wina. Natomiast ten, kogo  gryzie
mól zakryty a więc człowiek dręczony wyrzutami nigdy nie zazna radości ani
spokoju. To czyste sumienie nazywa poeta  Dobrą myślą i w zakończeniu
wiersz prosi, aby ta  Dobra Myśl nigdy go nic opuszczała.
Z filozofią starożytnych stoików spokrewniona jest pieśń  Nie porzucaj
nadzieje , która również rozpoczyna się od opisu zmian, zachodzących w
przyrodzie. Zimą przyroda traci, całą krasę, ale zawsze możemy znalez
ć
pocieszenie w nadchodzącej wiośnie. Podobnie bywa w życiu ludzkim:
 Nic wiecznego na świecie:
Radość się z troską plecie
Pamiętając o tej zasadzie powinniśmy z jednakowym umiarem znosić i
przeżywać chwile radości, szczęścia jak i smutku czy cierpienia. Ta zasada
wyrażona w poetyckiej formie jest ilustracją poglądów starożytnych stoików:
 Lecz na szczęście wszelakie
Serce ma być jednakie.
Jednym z podstawowych ideałów renesansu była też afirmacja życia,
skłonność do wesołej zabawy w miłym towarzystwie. Ten styl życia
przedstawił poeta w pieśni  Chcemy sobie być radzi .
Na początku autor wzywa do wspólnej, wesołej zabawy przy muzyce i
dobrym winie, ponieważ nie wiadomo co nas jutro czeka. Wkrótce jednak
nachodzą poetę refleksje trzeba zachować spokój i wewnętrzną równowagę,
właśnie dlatego, że nie możemy przewidzieć przyszłości, ani przeniknąć ro
zumem zmienności losu. Poeta powraca do myśli zawartej w poprzednim
utworze  trzeba wszystko przyjmować spokojnie i z umiarem. W tym celu
Kochanowski przedstawia obraz burzy, w trakcie której nie powinno się
20
poddawać rozpaczy, czy też modlić się o ratunek. Zarówno tam na morzu, jak i
w życiu, nawet w czasie burz czy nieszczęść należy zachować spokój, ów
osławiony  złoty środek , dzięki któremu udaje się człowiekowi zachować
renesansową radość życia:
 Wszystko się dziwnie plecie
Na tym tu biednym świecie;
A kto by chciał rozumem wszystkiego dochodzić,
I zginie, a nie będzie umiał u; to ugodzić.
Wśród pieśni charakteryzujących renesansową postawę poety należy
wymienić także utwór, noszący tytuł  Milo szaleć, kiedy czas po temu . Jest to
utrzymany w epikurejskim tonie, optymistyczny hymn do radości. Trzeba się
cieszyć życiem, trzeba się bawić ,,kiedy czas po temu . Zabawa będzie
weselsza przy suto zastawionym stole i pełnym dzbanie wina. Zabawie trzeba
poświęcić się całkowicie, zgodnie ze starożytną, horacjańską zasadą  carpe
diem (używaj dnia). W trakcie wesołej zabawy trzeba zapomnieć o różnicach i
uprzedzeniach stanowych:
 Przywileje powieśmy na kołku,
A ty wedle pana siądz
, pachołku!
Tak więc treść pieśni refleksyjnych stanowią rozmyślania poety,
dotyczące poglądów na życie, które Kochanowski w przeważającej mierze
przejął od myślicieli i poetów starożytnych. W ślad za Horacym powtarzał, że
człowiek dąży do szczęścia, ale nie można go upatrywać tylko w zaszczytach i
ciągłej pogoni za bogactwem. Od starożytnych stoików przejął poeta prze
konanie, że zarówno szczęście jak i nieszczęście są nietrwałe, a więc
prawdziwy mędrzec w złej czy dobrej chwili zawsze powinien zachować
równowagę duchową. Zgodnie z renesansowym poglądem na świat
Kochanowski powtarzał wciąż, że najważniejsze w ludzkim życiu są cnota i
czyste sumienie. W pieśniach refleksyjnych najlepiej uwydatniła się
renesansowa postawa poety.
Podobnie jak innym pisarzom tego okresu (Modrzewski, Skarga, Rej)
nieobca była Kochanowskiemu troska o losy Ojczyzny. Wyrazem tych uczuć są
pieśni patriotyczne autora, a wśród nich najbardziej znana  Pieśń o
spustoszeniu Podola . Na początku utworu poeta przedstawia tragiczne skutki
najazdu Tatarów na Podole, w roku 1575. Ziemia podolska została spus
toszona, a najez
dz
cy dzielili nad Dniestrem łupy. Wiele bezbronnych kobiet i
dzieci dostało się do niewoli, gdzie spotyka je okrutny los  bądz
zostaną
sprzedane Turkom, bądz
też pozostaną tatarskimi jeńcami. Pisał poeta:
 Góry szlacheckie (żal się, mocny Boże!)
21
Psom bisurmańskim brzydkie ścielą Loże
Hańba Polaków jest tym większa, że pozwolili się oni zawojować
narodowi dzikiemu, barbarzyńskiemu, który nie umie budować ani wsi, ani
miast, lesz gniez
dzi się w namiotach.
Polskę nazywa poeta  odbieżałym stadem  jest to aluzja do ucieczki
króla Henryka Walezego z kraju. Brak  pasterza (króla)  ostrożnych psów
(wojska) wykorzystali Tatarzy, napadając na Podole. Po przedstawieniu tej
tragicznej sytuacji autor zwraca się z gorącym apelem do wszystkich rodaków,
aby pomyśleli o grożącym im niebezpieczeństwie, oraz o zmyciu hańby jaką
ponieśli dopuszczając do napadu Tatarów. Polacy powinni natychmiast
opodatkować się na rzecz zaciężnego wojska, a w razie potrzeby sami stanąć
do obrony granic, gdyby wojska zaciężne nie sprostały wyznaczonemu
zadaniu.
 Skujmy talerze na talary, skujmy,
A żołnierzowi pieniądze gotujmy! (...)
Dajmy, a naprzód dajmy! Sami siebie
Ku gwałtowniejszej chowajmy potrzebie.
Pieśń kończy się przypomnieniem znanego przysłowia o Polaku mądrym
po szkodzie, a także ostrzeżeniem, że jeśli Polacy nie pomyślą zawczasu o
grożącym im niebezpieczeństwie, wówczas cytowane przysłowie może ulec
zmianie:
 Nowa przypowieść Polak sobie kupi,
że i przed szkodą, i po szkodzie głupi! ...
Natomiast pieśń  Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy , znana
też pod tytułem  Pieśń o dobrej stawie mówi o powinnościach każdego
obywatela wobec własnej Ojczyzny, o istocie patriotyzmu. Każdy człowiek
powinien pamiętać o tym, że ciało ludzkie ulega po śmierci rozpadowi, a więc
każdy powinien usilnie się starać, aby pozostawić po sobie dobre imię. Nie jest
prawdziwym człowiekiem ten, kto myśli tylko o jedzeniu i piciu, gdyż nie na
darmo Bóg odróżnił człowieka od zwierząt, dając mu rozum i mowę. Dlatego
każdemu człowiekowi powinien przyświecać jeden cel  służba ojczyz
nie, w
celu zapewnienia sobie dobrej sławy:
 Służymy poczciwej sławie, a jako kto może,
Niech ku pożytku dobra wspólnego pomoże
Sposoby służenia ojczyz
nie mogą być różne, w zależności od własnych
możliwości, predyspozycji, wrodzonych talentów. Człowiek obdarzony darem
wymowy powinien uczyć swych czytelników właściwych zasad współżycia
społecznego, a więc przestrzegania porządku, praw ojczystych, umiłowania
22
prawdziwej wolności. Natomiast ludzie posiadający odpowiednią siłę i odwagę
powinni z bronią w ręku walczyć z poganami, wrogami ojczyzny. Nawet jeśli
trzeba oddać w tej walce życie  zdaniem poety  lepiej jest umrzeć młodo, ale
w sposób bohaterski, zyskując sobie wieczną sławę, niż żyć długo i umrzeć w
zapomnieniu.
Niezwykle charakterystyczne dla renesansowej postawy są również
utwory poświęcone problemowi sławy poetyckiej, odwiecznemu pragnieniu
wszystkich artystów, aby przetrwać na wieki w pamięci potomnych. Sądząc po
licznych wypowiedziach w tekstach poetyckich Jan Kochanowski miał
świadomość własnej wielkości oraz nadzieję, że na zawsze pozostanie w
pamięci potomnych. Świadomość własnej potęgi twórczej, niezłomne
przemijanie o nieśmiertelności swojej poezji najdobitniej uzewnętrzniło się w
pieśni  Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony , która stanowi poetycką
parafrazę ody XX, z księgi II Horacego, poświęconej temu samemu
zagadnieniu. Poeta mówi o sobie, jako o człowieku, którego natura jest nie
tylko śmiertelna, ale również nieśmiertelna. W poetyckim obrazie autor
przedstawia swą stopniową przemianę w łabędzia, który dzięki swym potęż
nym skrzydłom dotrze do najdalszych zakątków świata, wszędzie wieszcząc
sławie poety:
 O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie,
I różnego mieszkańcy świata Anglikowie,
Mnie Niemiec i waleczny Hiszpan, mnie poznają,
Którzy głęboki strumień Tybrowy pijają.
Swoistym hołdem złożonym poezji jest pieśń  Słońce pali, a ziemia idzie
w popiół prawie . Hołd, który autor chce złożyć poezji poprzedzony jest
sugestywnym obrazem letniej spiekoty, kiedy to ziemia wyschnięta jest na
popiół. podobnie jak woda w rzekach, a rośliny wydając ostatnie tchnienie
oczekują zbawczego deszczu. Dzieci gonią do studni po wodę, a gospodarz
chroni się w cieniu lipowego drzewa. Najwspanialszym jednak wytchnieniem
dla poety jest poświęcenie się pisaniu wierszy. Wówczas ustępują wszelkie
troski, kłopoty i zmartwienia:
 Lutni moja, ty ze mną; bo twe wdzięczne strony,
Cieszą umysły strapiony,
A troski nieuśpione,
Prędkim wiatrom podają za morze czerwone.
Miłość była uczuciem, które odkryli dla poezji renesansowej twórcy,
którzy przecież swą uwagę skupili na człowieku, opisując jego radość, smutki,
czy też najskrytsze uczucia. W bogatym wyborze pieśni Jana Kochanowskiego
23
znajdujemy również utwory o miłości. Do najbardziej znanych w tym zakresie
utworów należy pieśń  Trudna rada w tej mierze . Rozstanie z ukochaną
wywołuje nastrój smutku i beznadziejności, na czas rozłąki znika wszelka
wesołość, nawet twórczość poetycka nie jest w stanie przynieść pocieszenia
tęskniącemu poecie. W pamięci wciąż pozostaje piękna postać ukochanej,
twarz piękniejsza od zorzy, czy też od najcudniejszych gwiazd. Postać
ukochanej ukazana jest na tle przyrody:
 Zajz
rzę wam, gęste lasy i wysokie skały,
Ze przede mną będziecie taką rozkosz miały,
Usłyszycie wdzięczny głos i przyjemne słowa,
Po których, sobie tęskni biedna moja głowa.
Hołd złożony urodzie kobiety łączy się w tym wierszu z renesansowym
uwielbieniem dla całej przyrody, dla natury, której człowiek jest cząstką.
Zupełnie odrębne miejsce w dorobku Jana z Czarnolasu zajmuje  Pieśń
świętojańska o Sobótce , utwór liryczny o charakterze wyraz
nie sielankowym.
Składa się z krótkiego wstępu, opisującego obchody Sobótki na wsi w wieczór
świętojański; potem następują pieśni dwunastu panien. Utwór ten był
napisany prawdopodobnie w okresie narzeczeństwa z Dorotą Podlodowską.
Pieśń ma charakter pogodny, pełen świeżości i wdzięku. Obok nuty miłosnej,
w pieśniach poszczególnych panien brzmi pochwała życia na wsi, tak dobrze
znana nam z utworu Reja  Żywot człowieka poczciwego .
Poeta podobnie jak Rej sławi pracę rolnika i piękno otaczającej go
przyrody. Najbardziej charakterystyczna jest wypowiedz
panny XII:
 Wsi spokojna, wsi wesoła!
Który głos twej chwale zdoła?
Kto twe wczasy, kto pożytki?
Może wspomnieć zaraz wszytki?
Nie zazdrości więc poeta tym, którzy wysługują się na pańskich dworach,
szuka ją bogactwa w zamorskich podróżach, zarabiają w sądach jako obrońcy,
lub co gorsza narażają życie dla zysku. Natomiast oracz swą pracą na roli
zapewni dostatek sobie, rodzinie i czeladzi, tym bardziej, że oprócz plonów z
ziemi, zbiera owoce z sadu, miód z barci, a zagroda  jagniąt pełna dostarcza
wełny. Po zebraniu plonów natomiast nadchodzi czas błogiego odpoczynku
przy ciepłym kominku, pora zabaw towarzyskich, polowań, łowienia ryb. Poeta
przedstawia w wypowiedzi panny XII typowo sielankowe obrazy:
 Stada igrają przy wodzie,
A sam pasterz siedząc w chłodzie,
Gra w piszczałkę proste pieśni,
24
A Faunowie skaczą leśni.
Przedstawiony świat jest zbyt piękny, aby był prawdziwy, życie ludu na
łonie natury jest upiększone, niemniej jednak niepodważalną zasługą
Kochanowskiego jest sięgnięcie do motywów ludowych, przedstawienie
ludowego obrzędu Sobótki, wzorowanie wypowiedzi poszczególnych panien
na pieśniach ludowych, nawiązanie do kultury ludu, klasy wówczas pogardza
nej przez szlachtę.
 TRENY . Spokojne, niemal sielskie życie na wsi zostało nagie zakłócone
w sposób tragiczny pod koniec 1579 r., kiedy to zmarła ukochana córeczka
Kochanowskich Urszulka, mająca niespełna trzy lata. Rozpacz była tym
większa, że poeta przypisywał córce talent poetycki i marzył, aby była jego
następczynią. Śmierć ukochanego dziecka stała się dla poety pobudką do
napisania cyklu 19 trenów.
W  Trenach odzwierciedlone zostały w polskiej poezji po raz pierwszy
przeżycia rodzinne i uczucia najbardziej osobiste, przedstawiona została
wyraziście zarysowana, pełna wdzięku i uroku postać dziecka. W  Trenach
wyraziła się też w sposób przejrzysty kultura literacka poety i jego
wykształcenie humanistyczne, udokumentowane licznymi odwołaniami do
mitologii i literatury starożytnej.
 Treny nie powstawały jednak całkiem spontanicznie, rozpatrywane w
całości mogą być potraktowane jako traktat filozoficzny o ludzkim życiu i losie,
o jego stosunku do świata. W cyklu spotykamy się z wyrazami buntu wobec
świata, jak i próby pogodzenia się z losem. W rezultacie prawdziwym bo
haterem  Trenów staje się sam autor, rozpaczający po stracie córki ojciec,
przedstawiający własne uczucia, przemyślenia i wewnętrzne rozterki.
Kompozycja  Trenów jest także dokładnie przemyślana, poszczególne utwory
cyklu można podzielić tematycznie.
Autor zastosował kompozycję zbliżoną do kompozycji starożytnego
epicedium (utworu poświęconego osobie zmarłej). Zgodnie z tymi założeniami
pierwsze utwory tego cyklu przynoszą pochwałę osoby zmarłej,
przedstawienie jej, rozpatrywanie okoliczności śmierci. Środkowe wiersze
całego cyklu to opłakiwanie osoby zmarłej, przeradzające się u
Kochanowskiego w bunt i rozpacz, powodujący załamanie się
dotychczasowego, optymistycznego poglądu na świat. Końcowe utwory tego
cyklu to szukanie pocieszenia, prowadzące do psychicznego uspokojenia i
pogodzenia się z losem.
Wbrew pozorom  Treny nie stanowią zaprzeczenia renesansowej
postawy poety. Już samo uczynienie główną bohaterką nikomu nieznanej,
25
trzyletniej dziewczynki jest wyrazem indywidualizmu poety. Kryzys
światopoglądowy, który poeta przedstawia w środkowych utworach całego
cyklu także zostaje w końcu zażegnany, co będzie można łatwo prześledzić,
analizując poszczególne utwory.
 Tren I można potraktować jako pewien rodzaj wstępu, ponieważ autor
zwraca się do Heraklita, greckiego filozofa, który uchodził za pesymistę, wciąż
płaczącego nad znikomością spraw ludzkich oraz do Symonidesa, autora
trenów, aby mu pomogli opłakiwać utraconą córkę. Sam poeta jeszcze sam nic
wie, czy ulgę przyniosłoby zapamiętanie się w cierpieniu, czy też gwałtowne
próby przezwyciężenia bólu:
 Nie wiem, co lżej: czy w smutku jawnie żałować,
Czyli się z przyrodzeniem gwałtem mocować.
W  Trenie V zmarła Urszulka została porównana do młodej oliwki, która
pomyłkowo została ścięta przez nadgorliwego ogrodnika. Podobnie jego
córeczka, podcięta tchnieniem śmierci padła u stóp zrozpaczonych rodziców.
W zakończeniu wiersza odnajdujemy bezpośrednią apostrofy do Persefony,
władczyni krainy śmierci, która pozwala na to, aby rodzice Orszulki wylewali
tyle łez rozpaczy.
W  Trenie VI  poeta nazywa swą ukochaną córeczkę Safo sławieńską,
(Safona sławna poetka grecka z VII w p.n.e.) wyznaje, że nie ziściły się
marzenia, w których wyznaczył ją nie tylko na dziedziczkę posiadłości ale
przede wszystkim własnego talentu. Następnie przedstawiona jest
rozrzewniająca scena  umierające dziecko słowami pieśni ludowej, śpiewanej
przez pannę młodą, opuszczającą dom rodzinny, żegna się z rodzicami:
 Już ja tobie, moja matko, służyć nie będę,
Ani za twym wdzięcznym stołem miejsca zasiędę;
Przyjdzie mi klucze położyć, samej precz jechać,
Domu rodziców swych miłych wiecznie zaniechać.
Nastrój smutku, uczucie bólu i rozpaczy zostaje spotęgowane poprzez
widok ubiorów Urszulki. Wyznaje to poeta w  Trenie VII , używając przy tym
wielu zdrobnień  letniczek, updoteczki, członeczki. Z żalem stwierdza, że
matka inną wyprawę szykowała dla swej córki, a jej za cały posag wystarczyło
 giezłeczko z lichej tkaniny.
Wspomnienia wciąż dręczą i nie dają zapomnieć o ukochanej osobie.
Pisze o tym poeta w  Trenie VIII , rysując dokładny portret psychologiczny
Urszulki, która zawsze była wesoła i rozśpiewana, wypełniała sobą wszystkie
kąty w domu,  wdzięcznym szczebiotem zabawiała ojca i matkę. Po jej
odejściu nastała straszliwa pustka w domu, która potęguje ból rodziców:
26
 Teraz wszystko umilkło, szczere pustki w domu,
Nie masz zabawki, nie masz rozśmiać się nikomu,
Z każdego kąta żałość człowieka ujmuje,
A serce swej pociechy darmo upatruje.
 Tren IX przynosi załamanie się renesansowego poglądu na świat
autora. W utworze tym następuje bezwzględny rozrachunek z filozofią
stoicką. Poecie wydawało się, że posiadł właśnie tę stoicką mądrość, toteż nie
zna bólu, rozpaczy strachu. W oblicza śmierci córki ujrzał jednak poeta ruinę
swego dotychczasowego systemu wartości i kryzys ideologiczny:
 Terazem nagle z stopniów ostatnich zrzucony,
I między insze, jeden z wiela policzony.
W  Trenie X do punktu kulminacyjnego dochodzi rozpacz
niepocieszonego ojca po stracie ukochanego dziecka. Poeta zadaje
beznadziejne pytanie:
 Orszulo moja wdzięczna, gdzieś pni się podziała,
W którą stronę, w którąś się krainę udała.
Nie jest pocieszeniem myśl, że być może najdroższa córka została już
zaliczona w poczet aniołków, bądz
też Charon przewozi ją już do podziemnego
królestwa. Wiersz kończy się błagalną prośbą do córeczki, aby w jakiejkolwiek
postaci pojawiła się przed ojcem:
 Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest, lituj mej żałości,
A nie możesz li w onej dawnej swej całości,
Pociesz mnie, jako możesz, a staw się przede mną,
Lubo snem, lubo cieniem, lub marą nikczemną.
W  Trenie XI Jan Kochanowski powraca do rozważań natury ogólnej,
dotyczących światopoglądu i postawy człowieka wobec świata. Jest to jeden z
niewielu trenów, w których nie padło imię Urszulki, autor nie wspomina też o
jej śmierci. Tren ten rozpoczyna się od pesymistycznego stwierdzenia:
 Fraszka cnota!  powiedział Brutus porażony.
Fraszka, kto się przypatrzy, fraszka z każdej strony.
Niestety ludzi dobrych, pobożnych cnotliwych także nie omijają
nieszczęścia, cierpienia, wszystko zależy od ślepego losu. Czyż więc warto być
dobrym, cnotliwym, pobożnym?  nasuwa się pesymistyczne pytanie, pojawia
się zwątpienie.
Starożytne epicedium było zakończone pocieszeniem i napomnieniem.
Motywy te odnajdujemy w końcowych utworach całego cyklu. Najbardziej
charakterystyczny jest  Tren XIX , którym poeta stara się spojrzeć na życie
bardziej trzez
wo, stara się znalez
ć ukojenie bólu. W tym trenie zjawia się
27
poecie we śnie jego zmarła matka z Orszulką na ręku i koi jego serce
wiadomością, że jego córeczka zaznaje już wiecznej szczęśliwości w niebie, a
poprzez swą przedwczesną śmierć uniknęła wielu trosk, cierpień i smutków,
które zapewne spotkałyby ja w dorosłym życiu. Matka poety apeluje do jego
rozsądku, przypominając synowi, że wszyscy ludzie są śmiertelni i każdy ma
wyznaczony czas swego życia i śmierci:
 Śmiertelna jak i ty twoja dziewczynka była,
Póki jej zamierzony kres byt, póty żyła.
W zakończeniu tej pieśni poeta parafrazuje maksymę Cycerona:
 humana humane ferenda czyli  ludzkie przygody ludzkie noś . W myśl tej
maksymy należy z godnością przeżywać wszystko to, co człowiekowi może się
przydarzyć.
 Treny uznawane są za szczytowe osiągnięcie liryki renesansowej, poeta
wykazał w nich subtelność przeżywania, stworzył przepiękne dzieło liryczne,
nasycone elementami filozoficznymi.
Jan Kochanowski jest także autorem tragedii, wzorowanej na dziełach
antycznych pt.:  Odprawa posłów greckich . Utwór został napisany dla
uczczenia zaślubin przyjaciela Jana Zamojskiego z Krystyną Radziwiłłówną w
roku 1576.
Treść utworu została zaczerpnięta z mitologii i przedstawia jeden z
epizodów wojny trojańskiej. Akcja rozgrywa się w Troi, na dworze króla
Priama, gdzie przebywa porwana przez Parysa Helena. Do Troi przybywają
posłowie greccy Menelaos i Odyseusz z żądaniem wydania Heleny. Priam jest
królem niezdecydowanym, waha się, w końcu decyzję w tej sprawie powierza
radzie królewskiej. Podczas burzliwego zebrania ścierają się ze sobą dwa
obozy. Królewicz trojański pragnie za wszelką cenę zatrzymać Helenę, nie
cofając się przed kłamstwem, intrygami, a nawet przekupstwami. Na czele
tego stronnictwa staje przekupiony Iketaon. Natomiast bohaterem
pozytywnym, patriotą zatroskanym o losy ojczyzny jest Antenor. Chce on
ratować państwu od niepotrzebnej i niesprawiedliwej wojny, przestrzega
rodaków przed jej zgubnymi skutkami, apeluje do sumień obywateli. Niestety
Parys dzięki przekupionym posłom osiąga zwycięstwo. Posłowie greccy
odjeżdżają bez Heleny. Trojańczycy widzą, że wojna z Grekami jest
nieunikniona.
W utworze tym łatwo odnalez
ć fragmenty, w których poeta krytykuje
władców oraz całe społeczeństwa. Słowa krytyki są wyrazem głębokiej troski o
losy własnej ojczyzny, mają wymowy, uniwersalną, ponieważ odnoszą się nie
tylko do konkretnego władcy (króla Priama) i społeczeństwa trojańskiego, lecz
28
dotyczą każdego władcy i każdego społeczeństwa. Jednym z takich
fragmentów jest wypowiedz
Chóru  Wy którzy Pospolitą Rzeczą władacie
adresowana do władców. Powinni oni zdawać sobie sprawę z wielkiej
odpowiedzialności, jaka na nich spoczywa, mają bowiem sprawować opiekę
nad całym narodem, mają stać na straży prawa i sprawiedliwości. Nie wolno
im myśleć o własnych prywatnych interesach, zawsze tylko dobro ogółu
powinni mieć na uwadze. Poeta ostrzega, że władcy nie są bezkarni, bo
chociaż na ziemi nie mają nad sobą zwierzchnika czeka ich jednak sąd
najbardziej sprawiedliwy  sąd boży. Dlatego sędziego nie jest ważne, czy stoi
przed nim wielki pan w złoconych szatach, czy też chłop w ubogiej siermiędze,
każdy zostanie należycie osądzony. W ostatnim fragmencie tej wypowiedzi
Chóru zostaje zamieszczone ostrzeżenie, że złe rządy, nieodpowiedzialnych
władców niejednokrotnie już doprowadziły do upadku miast, a nawet wielkich
mocarstw. Cała ta wypowiedz
może się odnosić do chwiejnego, mało
stanowczego króla Priama i królewicza Parysa, który nie kieruje się dobrem
narodu lecz własnym prywatnym interesem, jednocześnie może odnosić się
do sytuacji panującej w ówczesnej Polsce, a w dodatku nadal zachowała swą
ponadczasową aktualność.
Niezwykle ważnym fragmentem tragedii jest również wypowiedz
posła
Ulissesa, który po zapoznaniu się z decyzją rady trojańskie; ostre słowa krytyki
kieruje pod adresem państwa i społeczeństwa trojańskiego, rozpoczynając od
słów:
 O nierządne królestwo i zginienia bliskie
Gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwości,
Ma miejsce, ale wszystko złotem kupić trzeba!
Oprócz tych zarzutów wobec państwa, w którym nie obowiązują żadne
prawa ani poczuciu sprawiedliwości, słowa głębokiej dezaprobaty kieruje
Ulisses pod adresem młodzieży, która prowadzi państwo do upadku. Zostają
oni nazwani próżniakami, darmozjadami, lubującymi się, w zbytku, z których
żaden nie nadaje się na obrotnicę ojczyzny:
 Z tego stada, rnniemacie, że się który przyda
Do posługi ojczyzny? Jako ten we zbroi
Wytrwa, któremu czasem i w jedwabiu ciężko?
Jako straż będzie trzymał, a on i w południe
Przesypiać się nauczył? Jako stos wytrzymać
Ma nieprzyjacielowi, który ustawicznym
29
Pijaństwem zdrowie stracił?
Ulisses kończy swą wypowiedz
wyrazami szczerego zdumienia, że
państwo tak słabe, tak nieprzygotowane do obrony dąży do wojny. Podobnie
jak w poprzednim fragmencie słowa wypowiedziane przez Ulissesa mogą
odnosić się nie tylko do młodzieży trojańskiej, ale również do młodzieży
polskiej, współczesnej poecie. Obydwie wypowiedzi są wyrazem troski Jana
Kochanowskiego o losy własnej ojczyzny, ponieważ myślą przewodnią całego
utworu jest stwierdzenie, że państwo którego obywatele rządzą się prywatą, a
nie miłością ojczyzny musi zginąć.
Jan Kochanowski wprowadził do utworu pewne szczegóły, które mimo
umiejscowienia akcji w starożytnej Troi, nadają jednak tragedii koloryt polski.
Mowa jest w dramacie o starostach i rotmistrzach, w czasie obrad panuje iście
polski bałagan, marszałkowie stukają laskami, by uciszyć posłów, a głosowanie
następuje poprzez ich rozstąpienie się. Te przykłady pozwalają nam sądzić, że
pisząc utwór autor miał na myśli nie tylko starożytną Troję, ale również
współczesne sobie społeczeństwo polskie.
Budowa  Odprawy... wzorowana jest na tragedii antycznej, to znacz,
Chór pełni rolę opinii publicznej, treść zostaje zaczerpnięta z mitologii,
zachowany zostaje podział na stasimony (pieśni chóru znajdującego się na
scenie) i epeisodiony (dialogi bohaterów).
Brak natomiast paradosu i exodosu, czyli pieśni Chóru wkraczającego na
scenę i schodzącego ze sceny.
Do innych różnic należy zaliczyć brak sytuacji tragicznej i stopniowego
rozwoju akcji, prowadzącego do katastrofy, a także brak tak zwanej motywacji
mitologicznej. Oznacza to, że światem przedstawionym nie kierują bogowie,
lecz wydarzenia uzależnione są od postępowania bohaterów.
Twórczość Jana Kochanowskiego ma przełomowe znaczenie w dziejach
literatury polskiej. Stworzył on podstawy i sformułował nowożytny program
poezji narodowej, ukształtowanej na wzorach antycznych. wyrażając w niej
najpełniej humanistyczne dążenia. Wykazał też świadomość znaczenia dzieła
poetyckiego dla narodu, zajął postępowe stanowisko wobec problemów
społecznych i politycznych. Poezja Kochanowskiego stała się wzorem i
natchnieniem dla przyszłych pokoleń wielkiego poety.
15. Ksero
16. Obywatel  państwo w wybranych tekstach.
30
Piotr Skarga, dzięki działalności filantropijnej, został nadwornym
kaznodzieją króla Zygmunta III Wazy. Najważniejszym jego dziełem są wydane
w 1597 roku  Kazania sejmowe . Nie należą one do literatury religijnej, lecz są
doskonale ułożonym traktatem politycznym o przebudowie państwa polskie
go. Jako katolik i patriota autor walczył o przywrócenie jedności religijnej w
Polsce, wzmocnienie władzy królewskiej oraz usunięcie krzywd społecznych i
praw niesprawiedliwych. Osiem  Kazań sejmowych to osiem rozdziałów
rozprawy politycznej o najważniejszych niedomaganiach Rzeczypospolitej, o
sposobach ich przezwyciężania.
Kazanie I   O mądrości potrzebnej do rady stanowi rodzaj wstępu,
wprowadzenia w problematykę. Autor charakteryzuje choroby, które rujnują
państwo. Przewodnią myślą kazania jest twierdzenie, że moralność narodu
jest warunkiem szczęścia i potęgi państwa. Tak więc najbardziej normalni
powinni być ci, którzy stoją na czele narodu.
Kazanie II   O miłości ku ojczyz
nie . Wylicza tu sześć chorób Polski. Są
to: brak miłości ojczyzny, brak zgody politycznej, anarchia religijna, osłabienie
władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa i bezkarność grzechów jawnych.
Dalszy ciąg kazania poświęca autor pierwszej chorobie, tzn.  nieżyczliwości
ludzkiej ku Rzeczypospolitej , która płynie z  chciwości domowego
łakomstwa . W sposób sugestywny i wzruszający mówi Skarga o swej własnej
miłości do ojczyzny, która jest świętym obowiązkiem każdego człowieka.
Domaga się bezinteresownej miłości do ojczyzny, miłości dla niej samej. Atak
skierowany jest w stronę magnatów dbających jedynie o swoje bogactwa.
Widmo tonącego okrętu.
Kazanie III   O niezgodzie domowej . Autor stwierdza, że rodacy, dzieci
jednej i tej samej ojczyzny, powinni się zgadzać, ponieważ łączy ich jedna
religia, nakazująca miłość bliz
niego, ten sam władca, takie same prawa i
swobody obywatelskie. Brak tej zgody szczególnie na sejmach budzi u Skargi
lęk o przyszłość ojczyzny.  Widzi rozbiory Polski zauważone przez Matejkę,
Mickiewicza.
Kazanie IV i V   O naruszeniu religii katolickiej . Dotyczy reformacji,
która, zdaniem kaznodziei, jest prawdziwą klęską dla Polski, ponieważ
pogłębia niezgodę narodową. Autor nakazuje powrót do religii katolickiej jako
jedynie prawdziwej, prowadzącej do zgody i do potęgi państwa.
Kazanie VI   O monarchii i królestwie . Skarga uważa, że najlepszą for
mą rządu jest jednowładztwo, którego nie można jednak utożsamiać z
absolutnym samowładztwem. Państwem powinien rządzić król, przy pomocy
mądrej rady, złożonej z przedstawicieli narodu. Poddani winni są swemu
31
królowi szacunek i posłuszeństwo. Natomiast  złota wolność szlachecka
prowadzi do anarchii, co jest jednoznaczne z upadkiem państwa.
Kazanie VII   Prawa niesprawiedliwe . Podobnie jak Modrzewski,
stwierdza, że bez praw sprawiedliwych nie ma prawdziwej wolności. Wylicza
prawa niesprawiedliwe, m.in. o mężobójstwie, krzywdzące chłopa, dla którego
żąda wolności osobistej, chociaż podobnie jak Modrzewski akceptuje stany
społeczne.
Kazanie VIII   O niekarności grzechów jawnych . Autor przedstawił w
nim wszystkie, najgorętsze uczucia patriotyczne  miłość do ojczyzny, oburze
nie na jej złych synów, niepokój o losy Rzeczypospolitej i nadzieję, że dobry,
Bóg ustrzeże Polskę od zguby. Tytułowe grzechy jawne to: brak
sprawiedliwego i sprawnie działającego aparatu sprawiedliwości,
mężobójstwo, lichwa, nieprawne nabywanie majętności, zbytki, kradzież
dobra pospolitego, wyzysk sierot przez złych opiekunów. Po takim wyliczeniu
grzechów przewiduje rychły upadek Polski.
Mikołaj Rej  Krótka rozprawa...  porusza wiele kwestii politycznych,
społecznych i obyczajowych ówczesnej Polski, a jej treść związana jest z
początkowym, pełnym jeszcze nadziei etapem walki szlachty o egzekucję
praw, dóbr koronnych. Reprezentanci trzech głównych stanów: Pan (szlachta),
Wójt (chłopstwo), Pleban (duchowieństwo) prowadzą bogaty w realia życiowe
dialog, który ujawnia zasadnicze problemy nurtujące ówczesne
społeczeństwo: kwestie przekupnego sądownictwa, nadużyć przy eksploatacji
żup solnych czy brak stałego systemu obronnego kraju. Wiele także uwag
poświęconych jest problematyce odpowiedzialności za kształt moralno 
obyczajowy życia publicznego Rzeczypospolitej. Pan i Wójt negatywnie
oceniają wiele zjawisk natury religijno kościelnej: drwią z praktyki sprze
dawania odpustów, wyrażają zaniepokojenie bogatą i nastawioną na teatralny
efekt liturgią obrzędów katolickich, ujawniają materialną interesowność księży
w spełnianiu praktyk religijnych (kolęda). Poruszony zostaje także problem
rozrzutności życia szlacheckiego: nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu,
niszczącemu zasiewy obyczajowi myśliwskiemu czy nałogom hazardowym.
 Krótka rozprawa to jeden z pierwszych polskich utworów o tematyce
społecznej.
Jan Kochanowski  Pieśń o spustoszeniu Podola  autor zwraca się do
rodaków z prośbą, aby pomyśleli nareszcie o grożącym im niebezpieczeństwie;
Polacy powinni natychmiast opodatkować się na rzecz zaciężnego wojska, a w
razie potrzeby sami stanąć do obrony granic.
32
Jan Kochanowski  Pieśń o dobrej sławie  mówi o powinnościach oby
watela wobec własnej ojczyzny; nie jest prawdziwym człowiekiem ten, kto
myśli tylko o jedzeniu i piciu; każdemu człowiekowi powinien przyświecać
jeden cel  służba ojczyz
nie, w celu zapewnienia sobie dobrej sławy; sposoby
służenia ojczyz
nie mogą być różne, w zależności od własnych a możliwości,
predyspozycji, wrodzonych talentów; lepiej jest umrzeć młodo, ale w sposób
bohaterski zyskując sobie sławę, niż żyć długo i umrzeć, w zapomnieniu.
17. Renesansowa koncepcja życia w świetle poznanych utworów.
Mikołaj Sęp Szarzyński. Życie ludzkie pojmował poeta jako ustawiczny
bój, ciągłą walkę ducha z szatanem. Sonet  O nietrwałości miłości rzeczy
świata tego  człowiek zmuszony jest przezywać wciąż dramatyczny konflikt,
ponieważ tkwią w nim sprzeczne uczucia, a mianowicie  z żywiołów
utworzone ciało (...) zawodzi duszę, której wszystko mało . Ciało pojmowane
jest zgodnie ze średniowiecznymi poglądami jako  siedlisko grzechu, pragnie
miłości rzeczy świata tego , a więc bogactwa, władzy, sławy i rozkoszy.
Natomiast tęsknoty duszy są trudne do zaspokojenia, ponieważ celem jej
pragnień jest wieczna i prawa piękność, czyli Bóg i zjednoczenie się z nim.
Autor przedstawia wewnętrzne zmagania, walkę sprzecznych dążeń,
wchodząc w ten sposób w obręb tematyki filozoficznej.
Cechy poezji Sępa Szarzyńskiego:
nie ma w niej pochwały świata;
Bóg to jedyny cel miłości;
występuje duży dystans między Bogiem a człowiekiem;
nieufność wobec świata i ludzi;
świat jest domeną szatana.
Jan Kochanowski. W ślad za Horacym powtarzał, że człowiek dąży do
szczęścia, ale nie można go upatrywać tylko w zaszczytach i ciągłej pogoni za
bogactwem. Od starożytnych stoików przejął poeta przekonanie, że zarówno
szczęście, jak i nieszczęście są nietrwałe, a więc prawdziwy mędrzec w złej czy
dobrej chwili zawsze powinien zachowywać równowagę duchową. Zgodnie z
renesansowym poglądem na świat Kochanowski powtarzał wciąż, że
najważniejsze w ludzkim życiu są cnota i czyste sumienie.
18. Ksero
33
19. Wizja Boga i natury w twórczości Jana Kochanowskiego  zawarte w
punkcie 14 (ksero).
20.  Treny wyrazem światopoglądowego kryzysu Jana
Kochanowskiego  zawarte w punkcie 14.
21. Model człowieka i obywatela w twórczości pisarzy epoki.
22. Ksero
23. Charakterystyka twórczości M. Sępa  Szarzyńskiego.
Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, studenta uniwersytetu w Wittenberdze i
Lipsku, najpierw protestanta, a potem gorliwego katolika, zmarłego w wieku
31 lat, nazywa Julian Krzyżanowski ,,zwiastunem baroku . Cały jego dorobek
twórczy to kilka pieśni, psalmów, epitafiów i sześć sonetów. Dorobek ten w 20
lat po śmierci poety wydał brat Szarzyńskiego w tomiku pt.  Rytmy abo
wiersze polskie .
Szarzyński zmarł jeszcze przed Janem Kochanowskim, ale w twórczości
jego doszły do głosu tendencje, które miały się dopiero przyjąć w epoce
baroku.
W sonetach doszła do głosu jego głęboka pobożność, poczucie marności
i nietrwałości doczesnego życia oraz kult Matki Boskiej. Życie ludzkie
pojmował poeta jako ustawiczny bój, ciągłą walkę ducha z szatanem. W
sonetach także ujawniły się spotęgowane przez chorobę skłonności mistyczne,
wyrażające się w pragnieniu bezpośredniego obcowania z Bogiem, które
łagodzi gorycz i trud wojowania z własnymi słabościami w życiu codziennym.
Pełen pesymizmu obraz człowieka i jego losu przedstawił poeta w
sonecie V  O nietrwałej miłości rzeczy świata tego . Człowiek zmuszony jest
przeżywać wciąż dramatyczny konflikt, ponieważ tkwią w nim sprzeczne
uczucia, a mianowicie  z żywiołów utworzone ciało (...) zawodzi duszę, której
wszystko mało .
Otóż ciało, pojmowane zgodnie ze średniowiecznymi poglądami jako
siedlisko grzechu, pragnie  miłości rzeczy świata tego , a więc bogactwa,
władzy, sławy i rozkoszy. Natomiast tęsknoty duszy są trudne do zaspokojenia,
ponieważ celem jej pragnień jest  wieczna i prawa piękność czyli Bóg i
zjednoczenie się z nim. Autor przedstawia wewnętrzne zmagania, walkę sprze
cznych dążeń, wchodząc w ten sposób w obręb tematyki filozoficznej. Świat
ulega ciągłym zmianom (wydarzenie i mienić i muszą się psownć), a zmienność
34
ta jest także udziałem człowieka, który jest  rozdwojony w sobie , ciągle szuka
w samotności właściwej drogi, wciąż walczy z własnymi słabościami.
24. Problemy polskiej publicystyki.
Andrzej Frycz Modrzewski  O poprawie Rzeczypospolitej
Przedrukowane fragmenty ogromnego dzieła Frycza nie mogą w pełni
ujawnić systemu jego poglądów; wskazują jedynie na kulturę polityczną i
obywatelską ich autora oraz pewne kierunki jego propozycji i rozwiązań.
Lektura pism Modrzewskiego odsłania też polemiczny takt autora, jego
gotowość do rzeczowej dyskusji i rygoryzm moralny tak charakterystyczny dla
humanistów chrześcijańskich spod znaku Erazma z Rotterdamu. Podobnie jak
autor  Pochwały Głupoty , Modrzewski wyznaje zasadę pierwotnej dobroci
ludzkiej natury, którą trzeba udoskonalać rozumnym ćwiczeniem, wiarą i
karnością wobec Zakonu, tj. przykazań boskich. Przekonanie to było zupełnym
przeciwieństwem innej, głośnej w renesansie koncepcji stworzonej przez
Niccola Machiavellego (1469 1527) w Księciu; pozbawiony złudzeń Włoch
sądził, że natura ludzka jest niezmienna i na stałe ogarnięta żądzą posiadania i
władzy, dla której zdobycia użyje każdego sposobu (sławne powiedzenie:  cel
uświęca środki ). Wierny swym przekonaniom Frycz stworzył optymistyczną,
lecz nie utopijną wizję państwa (odmiennie niż słynny Anglik Thomas More,
autor wyd. w 1516 r. Utopii  prezentującej idealny, nieosiągalny w praktyce,
model ustrojowy); nakreślił ją wychodząc z konkretnych obserwacji nad
konkretną, znaną mu Rzeczpospolitą, nie najlepszą, ale  jego zdaniem 
możliwą do zreformowania. Skuteczność działań i sprawne funkcjonowanie
państwa zapewniałyby surowe i prężne rządy władzy kontrolującej tak istotne
dziedziny, jak szkolnictwo, wychowanie, pieczę nad chłopami, instytucje
opiekuńczo charytatywne (problemy bezdomnych, włóczęgostwa,
próżniactwa), obyczajowość itp. Obyczaje miały być miarkowane samowiedzą
i mądrością; zdaniem Frycza, rozumne poznanie tego co dobre i uczciwe
gwarantuje dobre obyczaje, złe zaś są tylko prostym wynikiem niewiedzy.
Zwraca tu uwagę nierozdzielność etyki i rozumu. Również w aspekcie etyki
Frycz rozpatrywał formy rządu, prawo sprawowania władzy przyznając
najlepszym.
W poszukiwaniu możliwie doskonałej formuły państwa autor traktatu
sięgał zarówno do Biblii, jak i do starożytnych filozofów (Platon, Cycero). Miały
to być harmonijnie zespolone rządy  prawie jednego człowieka (monarchia)
wspomaganego przez nieliczną grupę najlepszych, wybranych przedstawicieli
współrządzącej większości, tj. ludu (politeja). Poczucie sprawiedliwości
35
uzasadnionej odgórnymi prawami (Bóg stworzył wszystkich ludzi równych
sobie) i płynące stąd przekonanie o wartości jednostki ludzkiej, stanów
(mających składać harmonijną całość Rzeczypospolitej), wreszcie narodów
stanowiło podstawę pacyfizmu Modrzewskiego (potępienie wojen zaborczych,
tj. niesprawiedliwych) i jego troski o obronność kraju. W sferze życia
duchowego autor traktatu doceniał wielką moralną wartość religii, przy czym
najdalszy był od doktrynalnego zacietrzewienia. Sam, słowem i przykładem,
zalecał rozwagę; proponował rozwiązywanie sporów teologicznych przez
sobór, który  inaczej niż dotąd  składać by się miał z posłów duchownych i
świeckich reprezentujących całą powszechność chrześcijańską. Była to
właściwie piękna marzycielska teoria (raczej jej zarys), owocująca dziś dopiero
hasłem ekumenizmu  powszechnej zgody wyznań. W XVI w. projekt taki
ściągnął gromy na głowę autora, który formalnie przecież nie odstąpił od
katolicyzmu, będąc jedynie zdecydowanym przeciwnikiem prymatu Kościoła w
takim państwie, które mogłoby zapewnić wszystkim obywatelom równość
wobec prawa sądowego i honorowałoby wyższość osobistych zalet człowieka,
wyniesionych ponad przypadek urodzenia w uprzywilejowanym stanie.
Piotr Skarga  Kazania sejmowe
Kazania... powstały w okresie silnego napięcia politycznego: Zygmunt III
Waza pragnął ukrócić samowolę szlachecką, zapobiec ciągłemu zrywaniu
sejmów, wzmocnić władzę monarszą, zmierzając do absolutystycznej formy
rządzenia; dążył też do zlikwidowania reformacji oraz zorganizowania ligi
przeciw niebezpieczeństwu tureckiemu. Projekty króla były widziane
niechętnie tak przez protestantów, jak i przez pewną część posłów katolickich
zwanych  politykami (ich przywódcą był kanclerz Jan Zamojski), którzy
reprezentowali umiarkowany katolicyzm, odrzucali prymat Kościoła nad
państwem i proponowali rozstrzyganie konfliktów przez rokowania polityczne.
Sejm 1597 r., na którym Skarga miał jakoby wygłosić swe Kazania... (w
rzeczywistości zostały one tylko napisane), został zerwany; kaznodzieja w nim
nie uczestniczył, określał jednak siebie jako  posła duchownego , głosiciela i
obrońcę jedynie słusznej wiary, ładu i zwolennika planów króla. Skarga,
przeciwny szlacheckiemu egoizmowi i jawnym występkom (ucisk  kmiotków ,
zaniedbanie obronności kraju, trwonienie bogactw, brak wyobraz
ni
politycznej), widział Rzeczpospolitą jako jeden organizm, złożony  na wzór
ludzkiego ciała  z różnych członków  zgodnie współdziałających.
Rozprawiając o  chorobach Rzeczypospolitej, Skarga odwoływał się
m.in. do Biblii, przywołując potrzebne cytaty bądz
stylizując wypowiedz
wg
36
wzorca Pisma św.; szczególnie często korzystał ze Starego Testamentu
głoszącego jedność idei państwowej z ideą jedynej prawdziwej wiary. W
świetle Kazań..., przepowiadających  skutkiem  grzechów  upadek
Rzeczypospolitej, traktowano Skargę (zwłaszcza po rozbiorach Polski) jako
nieomal natchnionego wieszcza; wszakże efekt takiego  wieszczenia wynikał
z przyjętego przez pisarza (i nie tylko przez niego)  chwytu nawiązań do
proroctw ST zapowiadających przyszły upadek grzesznej Jerozolimy i narodu
izraelskiego, co mogło odnosić się również do wszelkich państw  nierządnych
i tolerancyjnych wobec przeciwników prawdziwej wiary. Kazania... Skargi,
choć zachowują reguły gatunku, stanowią typ wypowiedzi publicystycznej
nacechowanej dydaktycznie, w której pouczający uważa się za głosiciela
prawdy nieomylnej, bo płynącej z nauczycielskiego urzędu Kościoła.
Niezwykła uroda literacka Kazań..., ich myślowe zdyscyplinowanie
wynikały z doskonałej znajomości i opanowania przez Skargę rzemiosła
oratorskiego, sztuki wymowy (retoryki), która od starożytności wypracowała
rozliczne sposoby, figury i środki pobudzające rozum, wolę i uczucia słuchaczy.
Pytania retoryczne (zawieszone i nie wymagające oczywistej odpowiedzi),
ostre przeciwstawienia (antytezy), ciągi stopniowanych epitetów lub szeregi
współrzędnych członów (często zdań) łączonych tym samym spójnikiem albo
kojarzonych bezspójnikowo, szyk przestawny (inwersja) wzmagający
dramatyzm wypowiedzi, czy sprzęganie (za pośrednictwem jednego członu,
np. orzeczenia) kilku, równoważnych wobec siebie gramatycznie,
sąsiadujących zdań lub członów zdaniowych  i inne jeszcze zabiegi, celowo
użyte, tworzą przemyślaną konstrukcję, tzw. perswazyjną.
25. Cechy gatunkowe utworów renesansu.
a) FRASZKA wywodzi się z epidramatu (zwięzły utwór o charakterze
apostroficznym. Pierwsze epidramaty powstały na nagrobkach
umieszczanych przy nagrobkach starożytnych Greków. Stanowiły one
pierwsze dzieła sztuki zwane inskrypcjami. Twórcą epidramatu był
Simonides z Keosu.) Kochanowski nazwę fraszki wziął z języka włoskiego.
Cechy fraszki:
- różnorodna tematyka;
- zaliczana do epiki;
- utwór krótki;
- rymy parzyste;
- wiersz stychiczny;
- zakończona pointą;
37
b) PIEŚC
to gatunek należący do liryki, wywodzący się z antyku kiedy utwory
te wykonywane były przy wtórze muzyki. Jako samodzielną formę literacką
pieśń tworzył Horacy  nazywał je carminami. W literaturze polskiej
gatunek ten stanowił cechę literatury renesansu  Jan Kochanowski.
Budowa pieśni Jana Kochanowskiego:
- budowa stroficzna (strofy mają cztery wersy; różne systemy
wersyfikacyjne);
- rymy parzyste;
- różnorodna tematyka;
c) SIELANKA to utwór poetycki, zwykle o charakterze liryczno  opisowym,
przedtawiający w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego, często o
tematyce miłosnej
d) DRAMAT KOCHANOWSKIEGO
1. zachowanie jedności miejsca, czasu i akcji;
2. dramat spełnia funkcję pouczającą (krytyka społeczeństwa i władzy);
3. utwór wykorzystuję tematykę mitologiczną, ukazując problemy XVI 
wiecznej Polski;
4. istnieje konflikt tragiczny (Antenor a Parys);
5. ludzie sami podejmują decyzję;
6. brak elementów fantastyki;
7. bohaterowie pochodzą z wyższych sfer;
8. mała ilość bohaterów;
9. brak scen zbiorowych (trzech aktorów  mężczyz
ni);
10. istnieje chór;
11. brak monologów;
12. fabuła jednowątkowa;
13. zachowanie jedności gatunku;
14. brak tekstu pobocznego;
15. język podniosły;
16. bohater statyczny;
17. brak psychologicznej motywacji postępowania bohaterów;
18. utwór ma wymowę symboliczną (Troja to Polska);
19. określony schemat utworu;
e) TREN to pieśń elegijna opiewająca cnoty i zasługi zmarłego; początek
rozwojowi gatunku dali mistrzowie antyku, m.in. Symonides i Owidiusz. Do
tej tradycji nawiązał Jan Kochanowski, tworząc arcydzieło europejskiej
poezji żałobnej: cykl Trenów, 19 liryków, poświęconych pamięci córki
Urszuli.
38
f) SONET (wł. sonetto )  gatunek poetycki, którego koniecznym i zarazem
wystarczającym wyznacznikiem pozostaje układ stroficzny wypowiedzi:
utwór liryczny składający się z 14 wersów ułożonych najczęściej w dwóch
tetrastychach i dwóch tercynach. Zasadnicze znaczenie kompozycyjne ma w
sonecie podział na dwa człony: ośmio i sześciowersowy. Pierwszy ma na
ogół charakter narracyjny lub opisowy, drugi jest zwykle liryczny lub
refleksyjno filozoficzny, przy czym ostatnia tercyna przynosi uogólniające
wysłowienie sensu całego utworu. Sonet ukształtował się w XIII w. w poezji
wł.; w pełni dojrzałej formie (Dante, F. Petrarka) składał się z dwóch
spójnych czterowierszy o okalającym układzie rymów (abba abba) oraz
dwóch tercyn rymowanych podwójnie lub potrójnie (cdc dcd lub cde cde).
Forma ta ulegała różnorodnym modyfikacjom w poezji francuskiej (C.
Marot, P. Ronsard) i angielskiej (E. Spenser, W. Szekspir) XV XVI w.;
pierwsze sonety w poezji pol. (J. Kochanowski, M. Sęp Szarzyński)
nawiązywały do wzorów franc..; dopiero w XVII w. ustaliła się u nas
ostatecznie forma sonetu włoskiego (S. Grabowiecki, A. Morsztyn). Bogatą
twórczość sonetową przyniósł romantyzm (J. Keats, H. Heine, A.
Mickiewicz), a następnie parnasizm (T. Gautier, Ch. Baudelaire, A. Asnyk, F.
Faleński); gatunek ten wysoko ceniono w okresie modernizmu i Młodej
Polski (J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff); sięgali po niego także poeci
bliżsi naszym czasom, np. A. Słonimski, J. Iwaszkiewicz, S. Grochowiak.
39