BEZPIECZEC
STWO PRACY 9/2004
dr JAN MARIA KOWALSKI
mgr inż. MAA
GORZATA WRÓBLEWSKA
Instytut Przemysłu Organicznego
Ochrona
przed elektrycznością statyczną
w środowisku pracy
W artykule opisano oddziaływania elektryczności statycznej obserwowane w środowisku pracy. Podano
kryteria oceny zagrożeń, wymagania ochrony oraz wskazano podstawowe środki zaradcze.
Protection against static electricity in the working environment
The effects of static electricity observed in the working environment are described. The criterions of hazard assessment
as well as the protection requirements and basic protective means are indicated.
dynamicznym, tzn. w warunkach, w któ-
Wstęp
rych występują oddziaływania między
Elektryczność statyczna wywołuje
materiałami/mediami oraz ich wzajemne
zagrożenie dla życia, zdrowia i mienia
przemieszczanie się. Stosunkowo często
człowieka w różnych sferach jego dzia-
stan naelektryzowania powstaje też na sku-
łalności, a zwłaszcza  w środowisku
tek indukcji w polu elektrostatycznym.
pracy. Zagrożenie to jest uwarunkowane
Skutki elektryzacji są szczególnie
przede wszystkim oddziaływaniem sił
dotkliwie odczuwane zimÄ…, w nieklima-
pola elektrostatycznego oraz wysokoener-
tyzowanych, ogrzewanych centralnie po-
getycznych wyładowań iskrowych, poja-
mieszczeniach, gdy wilgotność względna
wiających się przy odpowiednio dużym
powietrza, w ekstremalnych warunkach,
natężeniu tego pola [1].
Rys. 1. Uwarunkowania stanu zagrożenia wypad-
spada nawet do kilkunastu procent. Wa-
kowego w środowisku pracy, w którym występuje
W wyniku elektryzacji materiałów
runki takie, na skutek znacznego wzrostu
elektryczność statyczna
i wyrobów, która ma miejsce w obiektach
rezystancji (oporu elektrycznego) mate-
mieszkalnych lub komunalnych, w za-
riałów, sprzyjają powstawaniu ładunku
kładach przemysłowych i w środkach
elektrostatycznego oraz utrzymywaniu
transportu, obserwuje siÄ™ m.in.:
stanu naelektryzowania przez rozpatrywa-
 powstawanie zagrożenia pożarem lub
ny materiał lub obiekt.
wybuchem
Możliwość szkodliwego oddziaływania
 zakłócenia w przebiegu procesu
elektryczności statycznej na człowieka
produkcji
i środowisko, w którym on przebywa
 pogorszenie jakości i zmniejszenie
(w szczególności  środowisko pracy) oraz
trwałości (skrócenie żywotności) wielu
na przebieg procesu technologicznego zale-
wyrobów
ży od stopnia naelektryzowania osiąganego
 nieszczęśliwe wypadki
przez rozpatrywany materiał/wyrób/obiekt
 szkodliwe oddziaływanie pól elektro-
oraz od czasu, w którym ten stan materia-
statycznych na organizm człowieka
Å‚u/wyrobu/obiektu siÄ™ utrzymuje.
 dyskomfort odczuwany przez osoby
Stan  potencjalnego zagrożenia po-
przebywające wewnątrz pomieszczeń
wstaje, jeżeli materiał, wyrób, obiekt
lub korzystające ze środków transportu,
lub ciało człowieka osiąga  krytyczny
zwłaszcza przy niskiej wilgotności powie-
(najwyższy dopuszczalny) stopień na-
trza, np. w sezonie grzewczym (rażenie
elektryzowania, przy którym należy
prądem w wyniku wyładowań)
się liczyć z możliwością występowania
 zaburzenia w funkcjonowaniu urzÄ…-
niebezpiecznych wyładowań lub możli-
dzeń elektronicznych.
wością szkodliwych oddziaływań pola
elektrostatycznego. Realne zagrożenie
Mechanizm
powstaje natomiast dopiero wówczas,
powstawania i skutki
gdy określony stan utrzymuje się nie
elektryzacji
krócej, niż w czasie, niezbędnym np. do
W praktyce dominuje kontaktowo- formowania się wyładowań iskrowych
-tarciowy mechanizm elektryzacji, co ma oraz  gdy takie wyładowania osiągają
Rys. 2. Mechanizm oddziaływania na człowieka za-
miejsce zwłaszcza w czasie wykonywania odpowiednio dużą energię. Destrukcyjne
grożeń/zakłóceń wywoływanych występowaniem
zjawiska elektryczności statycznej
czynności technologicznych o charakterze oddziaływanie sił pola elektrostatycznego
12
BEZPIECZEC
STWO PRACY 9/2004
jest możliwe również tylko wtedy, gdy technologicznym. Ponadto w organizmie
Przyczyny
 krytyczne natężenie tego pola utrzymuje człowieka, będącego pod wpływem pola
zdarzeń wypadkowych
się dostatecznie długo. elektrostatycznego o dużym natężeniu,
Bezpośrednią przyczyną zdarzeń wy-
Możliwość zaistnienia szeroko rozu- mogą zachodzić procesy wywołujące
padkowych sÄ… np.:
mianego zdarzenia wypadkowego [2, zmęczenie i rozkojarzenie pracownika
" wyładowania elektrostatyczne, zwłasz-
3] jest uzależniona w związku z tym od mogącego w tym stanie popełniać błędy
cza iskrowe, wywołujące:
wszystkich wymienionych uwarunkowań, przy obsłudze urządzenia. Wszystko to
 pożary i/lub wybuchy
co ilustruje uogólniony schemat blokowy potęguje ryzyko powstawania zdarzeń
 wypadki, na skutek niekontrolo-
(rys. 1.). wypadkowych.
wanych odruchów bezwarunkowych
Właściwości środowiska pracy, wa- Duży wpływ na poziom zagrożenia
u pracowników obsługujących maszyny
runkujące powstawanie stanu zagrożenia powstającego w środowisku pracy mają
z częściami ruchomymi (walce, noże, koła
dla człowieka, mogą być przedstawione m.in. niewłaściwie dobrane środki ochrony
zębate, napędy itp.) lub inne niebezpiecz-
w sposób opisowy (logiczny) lub parame- indywidualnej człowieka. Z jednej strony,
ne urządzenia, z którymi przypadkowy
tryczny, wyrażony wartościami liczbowy- mogą one bowiem zapewniać niewystar-
kontakt może doprowadzić do cięższego
mi odpowiednich wielkości fizycznych, czająco skuteczną ochronę człowieka przed
lub lżejszego urazu ciała; zagrożenie takie
charakteryzujących dane środowisko, zewnętrznym oddziaływaniem elektrycz-
powstaje nie tylko w przedsiębiorstwach
proces technologiczny i uczestniczące ności statycznej, z drugiej zaś  mogą po-
przemysłowych, lecz także w pomieszcze-
w nim media/materiały oraz stan naelek- wodować niebezpieczne naelektryzowanie
niach biurowych oraz mieszkalnych
tryzowania i jego skutki. jego ciała. Dotyczy to przede wszystkim
" uszkodzenia przez pola lub wyłado-
Typowe zagrożenia lub zakłócenia, odzieży ochronnej, aczkolwiek nie tylko!
wania elektrostatyczne podstawowych,
wywoływane występowaniem zjawi- Wynika stąd, że zagadnienie powsta-
elektronicznych układów sterowania
ska elektryczności statycznej w sferach wania zdarzeń wypadkowych, związa-
procesem technologicznym, zwłaszcza
działalności człowieka przedstawiono nych z występowaniem elektryczności
urządzeń decydujących o bezpieczeństwie
na schemacie (rys. 2.) Wskazano na nim statycznej w środowisku pracy, należy
jego przebiegu (ograniczniki temperatury
istniejące swoiste sprzężenie zwrotne rozpatrywać w dwóch aspektach:
i ciśnienia, systemy kontroli stężeń sub-
między zagrożeniem dla człowieka, wy- " człowiek jako czynnik wywołujący
stancji szkodliwych, wentylacja i in.).
nikającym ze sfery produkcji oraz sfery zdarzenie wypadkowe, będący jego bez-
użytkowania wyrobów, a niebezpieczeń- pośrednią przyczyną, a zarazem  uczest- Pośrednią przyczynę zdarzeń wypad-
kowych stanowiÄ… m.in.:
stwem, jakie może stwarzać dla tych sfer nikiem wypadku
" wszelkie zakłócenia w procesie pro-
nieprzewidywalne i niekontrolowane " człowiek jako uczestnik zdarzenia
dukcji, wymagajÄ…ce dodatkowej inter-
działanie człowieka, będącego pod wpły- wypadkowego, powstałego pod wpływem
wencji człowieka, a więc powodujące
wem silnego pola elektrostatycznego i/lub innych czynników.
zwiększone jego narażenie na działanie
wysokoenergetycznych wyładowań. Może W pierwszym przypadku zdarzenie wy-
czynników warunkujących zdarzenia wy-
to z kolei powodować dalszy wzrost nara- padkowe jest konsekwencją niebezpiecz-
padkowe (dotyczy to zwłaszcza procesu
żenia człowieka na działanie czynników nego naelektryzowania ciała człowieka
produkcji i przetwarzania materiałów
wywołujących zdarzenia wypadkowe. i/lub jego działań (zachowań) prowadzą-
wybuchowych oraz innych materiałów
Na przykład, naelektryzowanie człowie- cych do wypadku. Należy podkreślić,
niebezpiecznych, procesów technolo-
ka powoduje silne wstrząsy, towarzyszące że w tej sytuacji człowiek stanowi jakby
gicznych realizowanych na urzÄ…dzeniach
wyładowaniom, przy zetknięciu jego dłoni przemieszczającą się elektrodę, na której
z elementami ruchomymi itp.)
z uziemionym przedmiotem metalowym przenoszony jest Å‚adunek elektryczny
" różnorodne zakłócenia wywoływane
(pojemnik z wrzątkiem, kwasem itp.), o zmiennym potencjale, zależnym od
zjawiskiem elektryczności statycznej
skutkiem czego może być upuszczenie przestrzennej lokalizacji i ułożenia ciała,
w sferze użytkowania wyrobów, a wy-
tego przedmiotu i oparzenie lub uraz ciała, warunkujących jego pojemność elektrycz-
nikające ze zwiększonej ich awaryjności
uszkodzenie wykładziny podłogowej itp. ną względem ziemi. Stwarza to zagrożenie
lub obniżonej jakości, na skutek destruk-
To z kolei wywołuje potrzebę wykonania zarówno dla samego człowieka, jak i dla
cyjnego oddziaływania pól i wyładowań
dalszych czynności w celu usunięcia tych jego otoczenia. W drugim przypadku
elektrostatycznych.
skutków, co również wiąże się z pewnym, zdarzenie wypadkowe, z udziałem lub
dodatkowym ryzykiem. Podobnie silne na- narażeniem człowieka, jest skutkiem na-
Kryteria
elektryzowanie folii z tworzywa sztuczne- elektryzowania obiektów znajdujących się
oceny zagrożeń
go, przemieszczanej na maszynie za pomo- w jego otoczeniu i powstania w zwiÄ…zku
cÄ… walca (np. drukarce) na skutek indukcji z tym sytuacji awaryjnej.
Kryteria oceny zagrożeń są determi-
wywołuje naładowanie ciała pracownika Z przytoczonych zjawisk wynika, że
nantami możliwości powstawania warun-
obsługującego maszynę. Konsekwencją oddziaływania elektryczności statycznej
ków, sprzyjających powstawaniu zdarzeń
tego są wyładowania iskrowe, zdolne do mogą być bezpośrednią lub pośrednią przy- wypadkowych [3]. Bazują one z reguły
spowodowania zapłonu/wybuchu mie- czyną zdarzeń wypadkowych. y
ródłem
na granicznych, tzn. najwyższych lub
szaniny par organicznych rozcieńczalnika zagrożenia może być przy tym zarówno
najniższych dopuszczalnych wartościach
farby. Mogą one spowodować także uraz naelektryzowanie samego człowieka (jego parametrów, określających na przykład:
ciała człowieka lub uszkodzenie układów ciała), jak też  przedmiotów znajdujących  właściwości materiałów, przykła-
elektronicznych, sterujących procesem się w jego otoczeniu. dowo mediów reakcyjnych i tworzywa
13
BEZPIECZEC
STWO PRACY 9/2004
Tabela 1
konstrukcyjnego aparatury technologicznej
ZESTAWIENIE PODSTAWOWYCH POLSKICH NORM, DOTYCZ
CYCH OCHRONY PRZED
(przewodność i przenikalność elektryczna,
ELEKTRYCZNOÅšCI
STATYCZN

kształt, wymiary i in.)
Lp. Nr normy Tytuł
 właściwości otaczającego środowi-
ska (wilgotność i temperatura powietrza, 1. PN-92/E-05200 Ochrona przed elektrycznością statyczną  Terminologia
minimalna energia zapłonu gazów, par lub
2. PN-92/E-05201 Ochrona przed elektrycznością statyczną  Metody oceny zagrożeń
pyłów, tworzących mieszaninę wybucho- wywołanych elektryzacją materiałów dielektrycznych stałych  Metody
oceny zagrożenia pożarowego i/lub wybuchowego
wÄ… z powietrzem)
 warunki przebiegu procesu techno- 3. PN-92/E-05202 Ochrona przed elektrycznością statyczną  Bezpieczeństwo pożarowe
i/lub wybuchowe  Wymagania ogólne
logicznego (np. temperatura i ciśnienie,
prędkości przepływów cieczy, gazów 4. PN-92/E-05203 Ochrona przed elektrycznością statyczną  Materiały i wyroby
stosowane w obiektach oraz strefach zagrożonych wybuchem  Metody
lub aerozoli, prędkości przemieszczania
badania oporu elektrycznego właściwego i oporu upływu
materiałów na maszynach za pomocą
5. PN-E-05204:1994 Ochrona przed elektrycznością statyczną  Ochrona obiektów, instalacji
walców)
i urządzeń  Wymagania
 stopień naelektryzowania materiału/
6. PN-E-05205:1997 Ochrona przed elektrycznością statyczną  Ochrona przed elektrycznością
wyrobu/obiektu
statyczną w produkcji i stosowaniu materiałów wybuchowych
 czas utrzymywania siÄ™ stanu naelek-
7. PN-EN 1149-1:1999 Odzież ochronna  Właściwości elektrostatyczne  Rezystywność
tryzowania
powierzchniowa (Metody badania i wymagania)
 energię wyładowań elektrostatycz-
8. PN-EN 1149-2:1999 Odzież ochronna  Właściwości elektrostatyczne
nych.
 Metoda badania rezystancji skrośnej
Kryteria oceny zagrożeń mogą być
9. PN-IEC 61340-4- Elektryczność statyczna  Znormalizowane metody badań do
zarazem stosowane do oceny skutecz-
1:2000 określonych zastosowań  Właściwości elektrostatyczne wykładzin
ności ochrony anty(elektro)statycznej.
podłogowych i gotowych podłóg
Najostrzejsze sÄ… wymagania ochrony,
10. PN-EN 61340-5-1:2002 Elektryczność statyczna  Część 5-1: Ochrona przed elektrycznością
odnoszone do stref zagrożenia wybuchem,
statyczną przyrządów elektronicznych  Wymagania ogólne
klasyfikowanych zgodnie z rozporzÄ…-
11. PN-EN 61340-4-3:2002 Elektryczność statyczna  Część 4-3: Znormalizowane metody
dzeniem ministra spraw wewnętrznych
do określonych zastosowań  Obuwie
i administracji z dnia 16 czerwca 2003 r.
Uwaga: wymagania norm wg lp. 2-5, w odniesieniu do środowisk zagrożonych wybuchem, zostały
[4]. Spełnienie tych wymagań zapewnia
uznane za obligatoryjne, zgodnie z rozdz. 2 ż 14 ust. 1 rozporządzenia ministra gospodarki, pracy i po-
z reguły efektywną ochronę przed elek- lityki społecznej z dnia 29 maja 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa
i higieny pracy pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera
trycznością statyczną we wszelkiego typu
wybuchowa (DzU nr 107, poz. 1004).
obiektach komunalnych i przemysłowych
oraz we wszelkich warunkach eksploata-
cyjnych. Jeżeli zachodzi potrzeba wyelimi-
Tabela 2
nowania innych szkodliwych oddziaływań
WYMAGANIA OCHRONY ANTYELEKTROSTATYCZNEJ WEDA
UG POLSKICH NORM
elektryczności statycznej, poza obszarami
Obiekty niezagrożone wybuchem
zagrożenia wybuchem, to dla zapewnienia
Lp. Obiekty zagrożone wybuchem
(narażone na inne zakłócenia)
skutecznej ochrony antyelektrostatycznej
1. Rezystancja upływu materiału lub obiektu:
na ogół jest wystarczające spełnienie
Ru żÿ Ru kr = 1" 106 żÿ Ru żÿ Ru kr = 1" 109 żÿ
znacznie łagodniejszych wymagań.
2. Czas relaksacji Å‚adunku elektrostatycznego:
Ä żÿ Äkr = 1" 10-3 s Ä żÿ Äkr = 1" 10-1 s
Ochrona
3. Potencjał ładunku elektrostatycznego
przed elektrycznością
na powierzchni dielektryku:
 w obecności mediów o minimalnej energii
statycznÄ…
zapłonu
Ważniejsze dokumenty normatywne, Wz min żÿ 0,1 mJ:
Vp żÿ Vp kr = 1" 103 V Vp żÿ Vp max dop
odnoszÄ…ce siÄ™ do ochrony przed elek-
 w obecności mediów o minimalnej energii
trycznością statyczną w środowisku pracy,
zapłonu:
podano w tabeli 1., zaś niektóre, waż-
0,1 mJ < Wz min żÿ 0,5 J:
niejsze wymagania ochrony, wynikajÄ…ce Vp żÿ Vp kr = 3" 103 V
z przyjętych w Polsce norm zestawiono
4. Napięcie elektrostatyczne między obiektem
w tabeli 2. przewodzÄ…cym a ziemiÄ…:
U żÿ Umax dop
Przekroczenie podanych w tabeli 2.
U żÿ Ukr =
wartości  krytycznych (najwyższych
dopuszczalnych) Nkr świadczy o istnieniu
5. Natężenie pola elektrostatycznego:
stanu zagrożenia. Należy przy tym zwrócić
 przy Wz min żÿ 0,1 mJ:
uwagę, że realne zagrożenie powstaje, jeże-
E żÿ Ekr = 1" 105 V/m E żÿ Ekr = 2" 104 V/m
li równoczeÅ›nie ma miejsce przekroczenie  przy 0,1 mJ < Wz min żÿ 0,5 J: lub
E żÿ Ekr = 3" 105 V/m E żÿ Emax dop
jednej z wartości  krytycznych podanych
w poz. 3-6 tabeli 2., określających stopień 6. Energia wyładowań elektrostatycznych:
Ww żÿ 0,1 Wz min Ww żÿ 1 mJ
naelektryzowania materiału lub obiektu oraz
lub
jednej z wartości wg poz. 1-2, charaktery-
Ww żÿ Ww max dop
zujÄ…cych czas utrzymywania siÄ™ stanu jego
Uwaga:
naelektryzowania (por. rys. 1., str. 12.).
Vp max dop, Umax dop, Emax dop i Ww max dop ustala się indywidualnie, w zależności od spodziewanych zakłóceń.
Zgodnie z PN-92/E-05200, poziom
Potrzebne informacje sÄ… zawarte w odpowiednich normach przedmiotowych lub w literaturze
technicznej
zagrożenia wywołanego występowaniem
14
BEZPIECZEC
STWO PRACY 9/2004
elektryczności statycznej jest określony w zakresie organizacji pracy i zarządzania, na ciele człowieka. Jeżeli nie jest to moż-
wskaz
nikiem ą, wyrażającym stosunek szkolenia, kontroli i nadzoru. liwe, wówczas zaleca się ograniczenie
maksymalnej wartości zmierzonej lub Podstawę racjonalnego postępowania czasu przebywania personelu w zasięgu
wyznaczonej w danych warunkach (Nmax) w zakresie zapobiegania powstawaniu pola elektrostatycznego. Zapobieganie
do odpowiedniej wartości krytycznej stanu zagrożenia, a tym samym  prze- powstawaniu ładunku elektrostatycznego
 najwyższej dopuszczalnej (Nkr) wg ciwdziałania zdarzeniom wypadkowym, na ciele człowieka sprowadza się natomiast
tabeli 2., której przekroczenie warunkuje stanowią przede wszystkim wymagania do stosowania indywidualnych środków
powstawanie stanu zagrożenia: ochrony antyelektrostatycznej, zawarte ochrony, takich zwłaszcza, jak:
w normach wymienionych w tabeli 1.  ubrania antyelektrostatyczne, wy-
Ogólnie biorąc, takie postępowanie po- konane z odpowiednio modyfikowanych
materiałów  nie elektryzu-
jÄ…cych siÄ™ lub wykazujÄ…cych
Wynika stąd, że stan zagroże-
podwyższoną przewodność
nia występuje, gdy ą > 1.
elektrycznÄ…
Według PN-92/E-05 201,
 obuwie antyelektrosta-
poziom zagrożenia uważa się za
tyczne na spodach o podwyż-
stosunkowo duży, jeżeli ą > 10.
szonej przewodności
W normie PN-92/E-05 200
 rękawice z materiałów
został zdefiniowany również
o właściwościach elektrycz-
wskaz
nik skuteczności ochrony
nych zbliżonych do odpo-
antyelektrostatycznej ·, bÄ™dÄ…cy
wiednich właściwości skóry
odwrotnością wskaz
nika Ä…:
człowieka
 przewodzÄ…ce opaski
nadgarstkowe lub zakładane
na obuwie w celu  uzie-
mienia ciała człowieka na
Z przytoczonego zwiÄ…zku wy-
stanowiskach pracy
nika, że ochrona jest skuteczna,
 środki ochrony indy-
jeżeli wskaz
nik żÿ ma wartość
widualnej o innym prze-
równą co najmniej  1 , tj. gdy
znaczeniu, lecz wykonane
żÿ żÿ 1.
z materiału przewodzącego
Wydaje się, że w modelu
lub materiału o ograniczonej
prognozowania zdarzeń wy-
zdolności do elektryzacji, ze
padkowych, wywołanych przez
względu na ich używanie
elektryczność statyczną może być
w strefach zagrożenia wy-
użyty probabilistyczny zespolony
buchem.
wskaz
nik stopnia zagrożenia
Oprócz  antyelektrosta-
(ozn. np. ZE), który wyrażałby
tycznej odzieży ochronnej,
prawdopodobieństwo zajścia
ważną rolę odgrywają rów-
zdarzenia wypadkowego na sku-
nież podłogi, wykonywane
tek oddziaływania elektryczności
zwłaszcza z materiałów o od-
statycznej.
powiednio podwyższonej
Dla poszczególnych wskaz
-
przewodności elektrycznej.
ników poziomu zagrożenia ą,
Umożliwiają one bowiem
przyporzÄ…dkowanych odpowied-
spływ ładunku z ciała czło-
nim wielkościom kryterialnym
wieka noszÄ…cego przewodzÄ…-
wg przytoczonej tablicy można
ce obuwie, a obniżenie poten-
byłoby np. przyjąć prawdopo-
cjału ładunku wytworzonego
dobieństwo zdarzenia (P) równe
na człowieku w obuwiu nie
Rys. 3. Procedura zapobiegania zdarzeniom wypadkowym wywoływanym przez
 1 , w przypadku gdy:
przewodzÄ…cym.
elektryczność statyczną
Ä… = = 10
Podsumowanie
Otrzymamy w ten sposób, że: winno przebiegać zgodnie z logiczną Na zakończenie należy zwrócić uwagę
procedurą, przedstawioną schematycznie na fakt, że niektóre z istniejących aktual-
ZE = P1" P2" P3" " " Pn na rys. 3. Przytoczony algorytm odnosi się nie metod oceny skuteczności środków
do wszelkich sytuacji mających miejsce ochrony antyelektrostatycznej człowieka
Wszelkie odstępstwa lub odchylenia od w praktyce. są niewystarczająco miarodajne, a nie-
wymagań podanych w cyklu przedmioto- Ochrona człowieka w środowisku kiedy nawet merytorycznie wątpliwe.
wych Polskich Norm mogą wywołać stan pracy może być zapewniona albo przez Dotyczy to m.in. metody oceny materiałów
zagrożenia, a w konsekwencji stać się likwidację zewnętrznych z
ródeł ładunku podłogowych na podstawie rezultatów
przyczyną zdarzeń wypadkowych. Powo- elektrostatycznego, np.  przez zmianę naelektryzowania ciała człowieka w czasie
dem zwiększenia ryzyka mogą być m.in. technologii procesu i/lub niektórych chodzenia lub pomiaru czasu zaniku ładun-
odstępstwa od tych wymagań zaistniałe parametrów jego przebiegu, albo przez ku elektrostatycznego na materiale ubrań
już w fazie projektowania procesu tech- ekranowanie pól elektrostatycznych, ochronnych. Podobne wątpliwości budzi
nologicznego, w fazie eksploatacji oraz wywołujących indukowanie się ładunku wyznaczanie energii wyładowań elektro-
15
BEZPIECZEC
STWO PRACY 9/2004
dr inż. WOJCIECH DOMAC
SKI
Centralny Instytut Ochrony Pracy
 Państwowy Instytut Badawczy
statycznych z powierzchni takich materia-
łów. Są to bowiem warunki nieadekwatne
Dianowe żywice epoksydowe
do niedających się przewidzieć zmiennych
warunków rzeczywistych, a więc wyniki
 zagrożenia czynnikami chemicznymi
takich badań nie mają większego praktycz-
nego znaczenia. Nie upoważniają one na-
szym zdaniem do jakichkolwiek uogólnień,
W artykule omówiono zagrożenia czynnikami chemicznymi występującymi podczas produkcji i prze-
a zwłaszcza do wprowadzania odpowied-
twórstwa dianowych żywic epoksydowych. Same żywice epoksydowe nie stwarzają zagrożenia
nich, znormalizowanych procedur klasy- dla pracowników, lecz surowce stosowane do ich produkcji oraz do ich modyfikacji i utwardzania
sÄ… substancjami szkodliwymi i niebezpiecznymi dla zdrowia. W artykule w formie tabel zestawiono
fikacyjno-kwalifikacyjnych na podstawie
podstawowe informacje o niebezpiecznych i szkodliwych substancjach najczęściej stosowanych przy
tego rodzaju badań. Mając na względzie
produkcji i przetwórstwie dianowych żywic epoksydowych.
potrzebę przełamania pewnego impasu,
jaki powstał m.in. w związku z brakiem
Diane epoxide resin  hazards posed by chemical agents
This article discusses chemical hazards present at workstations during the production and processing of diane epoxide
racjonalnej metody oceny właściwości
resins. Epoxide resins do not pose hazards for workers, but the raw materials used in producing, modifying and curing
antyelektrostatycznych modyfikowanych
them are harmful and dangerous for the workers health. Basic information on harmful and dangerous substances
materiałów odzieżowych, zawierają- which are most frequently used in producing and processing diane epoxide resins is presented in tables.
cych włókno z rdzeniem przewodzącym,
w Instytucie Przemysłu Organicznego
opracowano koncepcyjnie i zweryfiko- WstÄ™p  Epidian® 010, Epidian® 011,
Epidian® 011A, Epidian® 012, Epidian®
wano procedury, umożliwiające formalną
Żywice epoksydowe są to chemoutwar-
013, Epidian® 014, Epidian® 016  żywi-
klasyfikację jakościową oraz kwalifikację
dzalne związki, których cząsteczki zawie-
ce wysokocząsteczkowe w postaci stałej,
użytkową, w aspekcie wymagań ochrony
rajÄ… co najmniej dwie grupy epoksydowe.
o wysokiej temperaturze mięknięcia.
przed elektrycznością statyczną, wszel-
Żywice epoksydowe są otrzymywane
Epidiany sÄ… stosowane do produkcji
kiego typu materiałów przeznaczonych
bezpośrednią metodą polikondensacji
lakierów, farb, klejów, syciw, szpachlówek
na odzież ochronną oraz gotowych ubrań
1,2-epoksy-3-chloropropanu (epichlorohy-
itp. W tabeli 1. zestawiono kompozycje
ochronnych [5]. Na ich podstawie powstały
dryna) z dihydroksylowymi fenolami lub
epoksydowe produkcji krajowej wytwa-
projekty dwóch norm międzynarodowych
poliglikolami w środowisku alkalicznym. rzane na bazie Epidianów [1, 2].
IEC, zgłoszonych formalnie przez Stronę
Znaczenie przemysłowe mają żywice Żywice epoksydowe i ich kompo-
PolskÄ… w 2003 r. Podobne procedury opra-
otrzymywane z 1,2-epoksy-3-chloropro- zyty znajdujÄ… szerokie zastosowanie
cowano w IPO również w odniesieniu do
w przemyśle samochodowym, lotniczym,
panu i 2,2-bis(p-hydroksyfenylo)proponu
materiałów podłogowych.
elektronicznym, budowlanym. Laminaty
(dian, bisfenol A).
(tkaniny z włókna szklanego lub węglo-
PIÅšMIENNICTWO
wego nasycone żywicą epoksydową) są
[1] Kowalski J.M. Elektryczność statyczna w proce- stosowane do produkcji szybowców, ka-
sach technologicznych; Projektowanie procesów tech-
roserii samochodowych, jachtów. Puszki
nologicznych  cz. III Bezpieczeństwo procesów che-
konserwowe maluje siÄ™ lakierami epok-
micznych, Praca zbiorowa pod red. L. Synoradzkiego
sydowymi. Są one również używane jako
i J. Wisialskiego, Oficyna Wydawnicza Politechniki
W Polsce żywice epoksydowe są pro-
syciwa elektroizolujÄ…ce w elektrotechnice
Warszawskiej, Warszawa 2001, str. 63  84
dukowane pod nazwÄ… Epidian. Epidiany
i elektronice. W przemyśle stoczniowym
[2] Kowalski J.M., Wróblewska M. Opracowanie da-
są czystymi dianowymi żywicami epok- i maszynowym są powszechnie stosowane
nych wyjściowych do modeli wypadkowych powodo-
sydowymi  nie zawierajÄ…cymi rozpusz- epoksydowe farby proszkowe. WykazujÄ…
wanych przez elektryczność statyczną. Sprawozdanie
IPO nr EMC 330200014-1, Warszawa 2002 czalników, rozcieńczalników, wypełniaczy one również wysoką odporność na czynniki
atmosferyczne. Farby proszkowe stosun-
i innych dodatków. W zależności od
[3] Kowalski J.M., Wróblewska M. Określenie
parametrów krytycznych niezbędnych do oceny za- stosunków molowych substratów (epichlo- kowo łatwo nakłada się na powierzchnię.
grożenia wypadkowego przez elektryczność statyczną
Kolejną grupę wyrobów epoksydowych
rohydryny, dianu) i warunków kondensacji
w środowisku pracy. Sprawozdanie IPO nr EMC
stanowiÄ… kleje epoksydowe. Kleje cha-
są otrzymane Epidiany różniące się między
330200014-2, Warszawa 2002
rakteryzują się wysoką przyczepnością do
sobą wielkością cząsteczki, ilością grup
[4] Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych
każdego podłoża. Skutecznie mogą zastę-
epoksydowych i grup hydroksylowych:
i Administracji z dnia 16 czerwca 2003 r. w sprawie
pować lutowanie, spawanie i nitowanie.
ochrony przeciwpożarowej budynków i innych obiek-  Epidian® 3, Epidian® 4, Epidian® 5,
W przemyśle samochodowym, elektro-
tów budowlanych i terenów. DzU nr 121, poz. 1138
Epidian® 6  żywice maÅ‚oczÄ…steczkowe
technicznym i elektronicznym sÄ… stosowane
[5] Kowalski J.M., Wróblewska M. Opracowanie me-
w postaci lepkich cieczy
wyroby uzyskane z tłoczyw epoksydowych.
tody oceny i kryteriów kwalifikacji odzieży ochronnej
 Epidian® 1, Epidian® 2  żywice
Szerokie zastosowanie znajdujÄ… lane
do środowisk zagrożonych wybuchem w aspekcie wy-
średniocząsteczkowe w postaci stałej,
magań ochrony przed elektrycznością. Sprawozdanie żywice epoksydowe. Są one doskonałym
IPO nr EMC 001600014, Warszawa o niskiej temperaturze mięknięcia
materiałem do izolacji i hermetyzacji
16