Cegła formowana ręcznie
( gotycka )
Pojęcie  cegła gotycka możemy rozumieć dziś na kilka sposobów.
Cegłą gotycką będzie na pewno każda cegła wyprodukowana
w czasach szeroko rozumianego średniowiecza  mamy tu do
czynienia z kryterium czasowym. Dzisiaj jednak określenie to odnosi
się także do cegieł produkowanych współcześnie, posiadających
wymiary zbliżone do tych stosowanych w średniowieczu
(w przybliżeniu 15 x 9 x 30 cm). Należy od razu zaznaczyć, że
mianem cegły gotyckiej można określać produkty wytwarzane
zarówno maszynowo, jak i ręcznie.
becnie inwestorzy oraz opiekunowie zabyt- Kluczem do zrozumienia tego problemu są różnice, jakie
ków stają coraz częściej przed problemem zaszły w sposobach produkcji cegieł i innych materiałów
Oodbudowy lub renowacji obiektów, które ceramicznych na przestrzeni ubiegłego wieku. W dużym
zbudowano z tego rodzaju cegieł. Oddzielnym zagad- skrócie mamy tu do czynienia ze zmianą z ręcznych
nieniem jest budowa zupełnie nowych budynków, które i manufakturowych sposobów produkcji na technolo-
mają nawiązywać bądz
współwystępować z obiektami gie maszynowe i wielkoseryjne. Przy czym należy stwier-
średniowiecznymi. Istnieje także bardzo wiele obiek- dzić, że zmiany te dotyczą praktycznie wszystkich eta-
tów, w których przeprowadzono prace konserwacyjne pów produkcji i każda z tych zmian ma duże znacze-
i remontowe przy użyciu cegieł wykonanych maszyno- nie dla finalnego wyrobu.
wo (w formacie  gotyckim i nie tylko), a które zaled- Pierwszym etapem w produkcji cegły (i każdego inne-
wie po najdalej 30-40 latach są kompletnie zniszczone go wyrobu ceramicznego) jest pozyskanie odpowied-
(charakterystyczne złuszczenie cegły) i nadają się tylko niego surowca do jej produkcji. Surowcem w produkcji
do ponownej całkowitej renowacji. ceramiki jest glina  stwierdzenie to jest banalnie pro-
Z podobną sytuacją mamy do czynienia na Zamku ste, ale w trakcie pracy w Manufakturze na własnej skó-
w Gniewie  właśnie w celu zgłębiania oraz rozwią- rze odczuliśmy, ile pracy i kłopotów sprawia uczynienie
zywania tego problemu powstała nasza Manufaktura. wydobytej gliny  gliną właściwą do produkcji ręcznie
Opierając się na naszych doświadczeniach chciałbym formowanej cegły gotyckiej. Należy zdać sobie sprawę,
podzielić się z Państwem kilkoma informacjami dotyczą- że złoża gliny*) występujące w naturze nie są wszędzie
cymi różnic między cegłą wyrabianą maszynowo i ręcz- jednakowe i jednorodne. Każde złoże charakteryzuje się
nie, a także omówić ręczny sposób wytwarzania cegły. szczególnymi dla siebie właściwościami  dla naszych
potrzeb znaczenie mają przede wszystkim: tempera-
tura potrzebna do tego, aby wyrób był dobrze wypa-
Dobre, bo średniowieczne?
lony (im jest ona mniejsza, tym dla nas lepiej) i ko-
Jak to się dzieje, że cegły, które istnieją w budowlach lor gliny po wypaleniu. Ponadto bardzo ważną właści-
kilka setek lat i przeszły różne dziejowe kataklizmy, wością jest tzw. skurcz masy oraz wrażliwość masy na
wytrzymały tak długo, a cegły wyprodukowane w la- suszenie. Ostatnia cecha, szczególnie w ręcznej produk-
tach np. 60. XX wieku łuszczą się i rozpadają praktycz- cji, ma kolosalne znaczenie. Wyroby ceramiczne kur-
nie w oczach? czą się bowiem podczas suszenia  jeżeli proces ten
1 1
ELEWACJE
jest zbyt intensywny, gdy suszony wyrób jest wysta-
wiony na działanie słońca i wiatru, to schnie on bar- Z wodą czy bez?
dzo szybko na swojej powierzchni, w środku pozostając
wilgotnym lub wręcz mokrym. Sytuacja taka powodu- W tym miejscu chciałbym zwrócić uwagę na pierw-
je znaczne naprężenia, które powodują pękanie przed- szą poważną różnicę, jaka zachodzi pomiędzy produk-
miotu. Doskonałym przykładem tego zjawiska są cha- cją manufakturową a przemysłową. Glinę na potrzeby
rakterystyczne spękania tworzące się na odkrytych manufaktur średniowiecznych pozyskiwano prawdopo-
powierzchniach gliniasto-błotnistej ziemi  po deszczu dobnie za pomocą łopaty, składowano w dołach, do
błoto schnie i pęka. których dodawano dodatki i mieszano  a raczej depta-
Cegła  gotycka po uformowaniu posiada masę ok. no  nogami. Istniały też kieraty napędzane przez zwie-
10 kg  nie można suszyć jej zbyt gwałtownie, mało rzęta. Masa taka wydobywana była precyzyjnie, pomija-
tego należy częściowo spowolnić jej schnięcie tak, aby no warstwy zawierające zanieczyszczenia czy inne nie-
cegła wyschła  w całości , w suszarni naturalnej schnię- pożądane elementy. Dodawano tylko naturalne dodat-
cie takiej cegły trwa ok. 4-5 tygodni. W celu zminima- ki i mieszano przy dużym udziale wody.
lizowania owego skurczu i polepszenia innych właści- Dzisiejsze surowce wybierane są ze złóż przez duże
wości dodaje się do gliny tzw. odchudzacze masy: żwir kombajny lub specjalne koparki, które czerpią ze złoża
(najlepiej płukany), mączkę ceglaną, mączkę szamoto-  jak leci , nie rozróżniając różnych rodzajów gliny, frag-
wą czy piasek kwarcowy. Paleta dodawanych składni- mentów gleby, skał itp. Następnie do gliny ze złoża
ków jest dzisiaj bardzo szeroka i nie będę jej tu opisy- taśmowo dodawane są różne dodatki: odchudzacze,
wał, trzeba jednak mieć świadomość, że ustalenie wła- plastyfikatory, środki barwiące itd. Czasami dodaje się
ściwych proporcji i składników w masie jest rzeczą trud- też popiół czy wapno  składniki, które uniemożliwiły
ną i czasochłonną. by ręczną produkcję lub przynajmniej skomplikowały ją
2 2
ogromnie. Na końcu tego etapu składniki te są mieszane po narzucaniu do formy są  zmarszczki na bocznych
i przecierane w specjalnym młynie  przecieraku. Masa powierzchniach cegieł. Powstawały one w wyniku kil-
wychodząca z takiego urządzenia jest praktycznie bar- kukrotnego narzucania masy  ślady są granicą pomię-
dzo dokładnie roztartą, półwilgotną mieszaniną doda- dzy kolejnymi rzutami.
nych elementów. Charakterystyczne dla procesu prze- Podsumowując: cegła wytwarzana ręcznie w momen-
mysłowego jest dążenie do jak największego zreduko- cie powstania posiadała w swoim składzie dużo wody,
wania udziału wody w każdym etapie produkcji  do- w związku z tym musiała mieć dużo wypełniacza np.
kładnie odwrotnie niż w procesie ręcznym, gdzie bez żwiru (w celu schudzenia masy), jej struktura z powo-
dokładnego rozmoczenia gliny nic się nie uda. Tak więc du ręcznego narzucania była nieregularna. Cechy te
już na samym początku produkcji mamy do czynienia ze powodują, że po wypaleniu cząsteczki masy są ułożo-
znacznym zróżnicowaniem surowca wyjściowego. ne  luz
no i nieregularnie  struktura ta przypomina
w uproszczeniu pumeks lub gąbkę. Cegła taka nie jest
może najtwardsza i najmocniejsza (cechy te rekompen-
Luz
no i nieregularnie
suje sam wymiar cegły, który, jak na dzisiejsze czasy jest
Etap drugi  formowanie cegły. Różnice w metodach przecież bardzo duży), ale za to wyrób może przyjąć
produkcji na tym etapie są chyba największe, największe i odparować dużą ilość wilgoci.
też są skutki dla ostatecznego kształtu i jakości naszej
cegły. Formowanie cegły w średniowieczu odbywa- Tradycja i nowoczesność
ło się w bardzo prosty sposób  do drewnianej formy
(skrzynki) marzucano ręcznie glinę, jej nadmiar ściąga- Wróćmy teraz do cegieł wytwarzanych współcześnie.
no ręką lub jakimś patykiem czy listewką. (Listwę taką Cegła współczesna jest dokładnym przeciwieństwem
określało się mianem strychulca, a człowieka formu- cegły średniowiecznej. Masa współczesna (półsucha,
jącego cegłę  strycharzem). Charakterystyczne ślady zawierająca różne inne dodatki) trafia taśmociągiem
powstające na cegle po ręcznym ściągnięciu nadmia- do tzw. prasy ceglarskiej, w której odbywa się formo-
ru gliny spowodowały nadanie tego rodzaju cegłom wanie cegły. Jednak prasa ta jest urządzeniem szcze-
nazwy  cegła palcówka . Po narzuceniu gliny wynoszo- gólnym  masa trafia na specjalne walce, które ją sca-
no cegłę na miejsce schnięcia i prawdopodobnie nakry- lają, następnie jest pchana za pomocą ślimacznicy do
wano słomą, ewentualnie budowano specjalnie do tego ustnika. Z ustnika wychodzi już zwarta wstęga masy
przeznaczone wiaty. Masa narzucana do form musia- o formacie przekroju cegły. Wstęga cięta jest natych-
ła być naprawdę miękka  konsystencją swoją przypo- miast przez obracający się na pałąkach drut  i właśnie
minała błoto  świadczą o tym często spotykane przez  ścinki z wstęgi są współczesnymi cegłami. Ciekawy
nas odciski na powierzchni cegieł. Najciekawszym spo- jest sposób, jaki umożliwia  scalenie się masy prawie
tkanym przez nas jak do tej pory był odcisk łapy małe- pozbawionej wody. Otóż w prasie zainstalowana jest
go kota, natomiast odciski rąk czy palców spotyka- pompa próżniowa o dużej mocy, wysysająca powie-
ne są dosyć często. Szczególnie charakterystycznym, trze z materiału, co powoduje że jest on bardzo zwar-
wręcz sztandarowym śladem będącym pozostałością ty i nie potrzebuje praktycznie dodatkowego lepisz-
2 3 3
miczną trzeba po prostu dobrze wypalić w odpowied-
niej dla niej temperaturze  niezależnie od tego, czy
cegły wypalamy w nowoczesnym piecu tunelowym czy
w innym. Obecnie nawet czołowi producenci klinkieru
korzystają z pieców Hoffmana, które liczą sobie około
150 lat  fakt ten odbierany jest absolutnie pozytyw-
nie, jako łączenie tradycji z współczesnością.
Erozja cegieł
Co stanie się, gdy w rekonstrukcji muru średniowieczne-
cza. Dodatkową konsekwencją przejścia masy przez go użyje się zwykłą cegłę maszynową? Odpowiedz
jest
ślimacznicę jest uzyskanie w formowanej wstędze spi- prosta: właściwie nie stanie się nic złego, a przynajmniej
ralnej struktury. Wstęga jest cięta w poprzek i dlatego nie od razu. Jednak praktyka jasno pokazuje, że nasią-
po odwróceniu cegły stroną zaprawy do góry  widzi- kliwa cegła maszynowa nie oddaje wilgoci w stopniu
my rysunek nieregularnej spirali. odpowiednim (nie pozwala na to jej bardzo gęsta struk-
Współczesna cegła ma więc bardzo zwartą struktu- tura cząsteczkowa)   zawilgotniała cegła zamrażana
rę, składniki są dokładnie przemieszane; w porówna- jest w kolejnych zimach i następuje prosty proces erozji.
niu z  gotycką jest też twarda, mocna i jednocześnie Proces ten następuje najszybciej w miejscach, do któ-
o wiele mniej nasiąkliwa. W budownictwie cegły pro- rych wilgoć ma najłatwiejszy dostęp, czyli według gra-
dukowane w ten sposób stosuje się przeważnie z zało- nic struktury cegły  spirali. To właśnie jest przyczyną
żeniem, że nie będą one wystawione na bezpośrednie charakterystycznego łuszczenia się murów. Złuszczone
działanie wpływów pogodowych, lecz zostaną zakryte  blaszki cegieł to po prostu fragmenty spiralnej struk-
tynkiem lub innym materiałem. Produkowane z myślą tury widzianej od boku. Często spotkać można również
o eksponowaniu lica wyroby klinkierowe wytwarza się cegły maszynowe wmurowane  na płask w podłogi
według nieco innej zasady.  zdarza się, że możemy na nich oglądać spiralne pęk-
Ostatnim etapem w produkcji cegły jest jej wypał. Ten nięcia w całej okazałości.
końcowy etap produkcji, chociaż bardzo spektakular- Proces erozji zachodzi w każdym materiale podda-
ny nie zmienił się za bardzo w swej istocie  masę cera- nym wpływom środowiska, także w cegłach formo-
wanych ręcznie. Jednak duże odstępy między czą-
steczkami oraz nieregularna ich struktura sprawiają,
że degradacja postępuje znacznie wolniej (tym wolniej,
że cegła  gotycka może być nawet 4-krotnie większa
niż maszynowa). Jednak i tak materiał ten nie łuszczy
się w  blaszki wraz z upływem czasu, lecz roztapia
się podobnie jak kostka mydła w wodzie. Stąd właśnie
w starych murach można zauważyć cegły zaokrąglone
w ten charakterystyczny sposób.
Na Zamku w Gniewie obserwuje się procesy erozji
cegieł ręcznych (ale kilkaset lat po wyprodukowaniu)
oraz cegieł maszynowych, i to już po latach kilkudzie-
sięciu. Są znane przypadki łuszczenia się cegły maszy-
nowej po zaledwie 20 latach!
Grzegorz Rogiński
Manufaktura Ceglarska na Zamku w Gniewie
www.ceramika.roginski.pl
*) W artykule celowo nie używam nazewnictwa naukowego
 artykuł jest tylko prostym opowiadaniem laika
4 4