T. Biesaga, Wykład z etyki ogólnej, Kraków 2010
Wyznaczniki moralnej wartości czynu
Akt prosty i akt złożony
W strukturze czynu możemy wyróżnić trzy wyznaczniki jego moralnej wartości. Są
nimi: 1. przedmiot aktu, inaczej cel czynności, cel przedmiotowy (finis operis), 2. cel
podmiotowy, cel działającego, cel sprawcy, inaczej intencja, zamiar (finis operantis) i 3.
okoliczności czynu (circumstanae).
Nasze czyny posiadają nieraz strukturę aktu prostego, w którym zamierzamy
osiągnąć to, co się po danej czynności wprost spodziewamy, oraz strukturę aktu złożonego, w
której nasz zamiar, cel, chcemy zrealizować poprzez różne środki, poprzez różne akty. Np. na
kradzież mogą się złożyć takie czyny, jak włamanie, sterroryzowanie i torturowanie
właścicieli, pozbawienie ich życia oraz zagrabienie rzeczy o niskiej, czy wysokiej wartości.
Czyn określany na podstawie intencji jest grabieżą czyjejś własności. Na realizację jednak tej
intencji składają się inne czyny, akty proste, jak torturowanie, i zabójstwo określonych osób.
Mimo, że na podstawie intencji możemy powiedzieć, że przestępca jest złodziejem, to jednak
na podstawie aktów realizujących kradzież, powiemy również, że jest zabójcą. W całościowej
ocenie takiego postępowania należy, więc brać pod uwagę akty składowe, akty proste i ich
naturalne skutki, przewidywane i wywołane przez danego sprawcę.
Ocena aktu prostego jako elementarnej części aktów złożonych jest czymś
zasadniczym w moralnej ocenie aktów złożonych. Dokonuje się ona na podstawie
rozpoznania skutku naturalnego np. śmierci, spowodowanej jedną lub wieloma czynnościami.
Zasadniczą rolę w ocenie aktu prostego odgrywa przedmiot, cel tego aktu (finis
operis), czyli wynikający z dynamiki tego aktu, skutek naturalny. Skutek ten wynika z samej
1
T. Biesaga, Wykład z etyki ogólnej, Kraków 2010
czynności jako takiej i od nas niezależny. Możemy go przewidywać i zaakceptować, i wtedy
cel działającego pokrywa się z celem czynności. Intencja działającego może być jednak inna
niż cel wynikający z samej czynności, i wtedy te dwa czynniki oceny wartościującej są
odmienne. Podmiot może uczynić swoim celem skutki uboczne, które wprost nie wynikają z
danej czynności, ale mogą się pojawić ze względu na różne okoliczności. Obok wiec stałych
czynników czynu, jakim jest cel czynności i skutek naturalny, mamy zmienne czynniki
czynu, do których należą okoliczności i intencja, zamiary sprawcy. Etyka klasyczna w
wartościowaniu moralnym czynu bierze jako zasadniczy cel czynności i skutek naturalny.
Opis poszczególnych elementów aktu;
Przemotaktu (cel czynności, cel przedmiotowy, lac. obiectum, finis operis.
 Przez przedmiot aktu  pisze T. Ślipko  rozumieć ostatecznie będziemy ten skutek
aktu, do którego urzeczywistnienia zmierza on mocą właściwej sobie wewnętrznej celowości;
wewnętrzna celowość aktu oznacza natomiast uporządkowanie jego elementow
składowych przez nadanie im takiej prawidłowości, aby dzialanie zgodne z tą
prawidłowością zmierzało bezpośrednio i na pierwszym miejscu do spowodowania właśnie
skutku ZEO 2002, s. 167. Przedmiot aktu np. mówienie prawdy, jest inny niż udzielanie
jałmużny. Celowość czynności w obu przypadkach jest ukierunkowuje różne ruchy fizyczne i
różne rzeczy używane w tych ruchach. Skutek naturalny, jakim jest np. zabójstwo może być
wynikiem celowego uporządkowania różnych ruchów fizycznych i różnych narzędzi zbrodni.
Zabójstwo bowiem może być dokonane jako otrucie ofiary, uduszenie, zastrzelenie,
upozorowanie wypadku itd. Mimo wielu zewnętrznych czynności, różnych użytych narzędzi,
działanie takie tworzy wewnętrzną dynamiczną, mocą swej celowości zmierzającą do
wynikającego z niej skutku.
2
T. Biesaga, Wykład z etyki ogólnej, Kraków 2010
Okoliczności aktu (łac. circumstantiae actus)
 Przez okoliczności rozumie się w etyce chrześcijańskiej - pisze T. Ślipko  ogól
zmiennych czynników w strukturze aktu, które łącznie z celem sprawcy czynu
osiągalnym jako skutek uboczny dopełniaja dynamiczna rzeczywistość aktu ludzkiego
oparta na stałym fundamencie celowości aktu ZEO 2002, s. 169
Wymienia się następujące okoliczności czynu:
kto (quis), dopuścił się czynu, np. małoletni, lekarz, nauczyciel;
co się stało (quid), np. jakość i ilość skradzionych przedmiotów;
gdzie (ubi), miejsce czynu, np. że dokonano go w banku, kościele itp.;
kiedy (quando) czyn został dokonany, w czasie terroru, w czasie żałoby itd.;
w jaki sposób (quo modo), czy był dokonany z namysłem, czy też w przypływie
gniewu, histerii, w jakis sposób zadał śmierć ofierze
dlaczego (cur) czyn został podjęty, czyli jakie były motywy sprawcy.
Zasadnicze zasady wartościowania aktu prostego
Ze względu na cel czynności (finis operis) i związany z nią skutek naturalny, tomiści
wyróżnili kategorie czynów wewnętrznie złych (actus intrinsece malus, in se, ex natura
bonus resp. malus). Chodzi o takie czynu, które ze swej natury, zmierzają do spowodowania
zła o materii ciężkiej, np. tortury, morderstwo itp. Uważa się, że czyny wewnętrznie złe, są
zakazane zawsze i wszędzie, czyli we wszystkich warunkach i okolicznościach. Nie można
przy pomocy czynów wewnętrznie złych dążyć do realizacji dobrych celów sprawcy, dobrych
jego intencji i zamierzonego tą intencją dobra. Nie można dla polepszenia dobrobytu jednej
klasy społecznej wymordować inna klasę społeczną. Dobry zamiar nie uświęca czynów z
3
T. Biesaga, Wykład z etyki ogólnej, Kraków 2010
przedmiotu złych. Dobry zamiar trzeba zrealizować dobrymi a nie złymi środkami. Cel
sprawcy nie uświęca środków.
Przyjmuje się również, że istnienie kategoria aktow ze swego przedmiotu obojętnych
moralnie. Czynności obojętne moralnie w konkretnych okolicznościach, w konkretnej
sytuacji, przy konkretnej intencji działającego, tracą swą obojętność, i stają się bądz
dobre,
bądz
złe.
Jeśli chodzi o zasady dotyczące wymienionych wyżej okoliczności, to stawia się
ogólną zasadę, że nie zmieniają one kwalifikacji moralnej czynu, aby czyny z przedmiotu złe,
stały się dobre i odwrotnie. Dokonane zabójstwo w czasie pokoju, w czasie głodu, czy w
czasie zamieszek społecznych, jest zawsze zabójstwem.
Okoliczności natomiast mogą nieraz dodawać całkiem nową kwalifikację oceny
czynu. Okoliczność miejsca kradzieży, morderstwa, np. że dokonano tego w kościele, może
dołączyć do zła kradzieży czy morderstwa, zło sprofanowania miejsca kultu.
Biorąc pod uwagę cel czynności (finis operis) i cel działającego (finis operantis)
można podać następujące zasady:
1. Najprostszy wariant zachodzi, jeśli czyn z przedmiotu dobry zostanie użyty jako
środek do realizacji dobrej intencji, lub odwrotnie czyn z przedmiotu zły zostanie użyty do
realizacji złej intencji. W obu przypadkach nie mamy wątpliwości gdyż dobra intencja jest
dopełnieniem przedmiotowo dobrej czynności, i zła intencja jest dopełnieniem przedmiotowo
złej czynności. Akt jałmużny może być dopełniony intencją pokutną i jest włączony w
ekspirację religijną, a akt kradzieży w celu zyskania pieniędzy na alkohol, włączony jest w
zło pijaństwa.
2. W przypadku czynów z przedmiotu obojętnych, biorąc pod uwagę intencję
sprawcy, można sformułować dwie zasady, w zależności czy służy on do osiągnięcia dobrej
4
T. Biesaga, Wykład z etyki ogólnej, Kraków 2010
czy złej intencji. a) Jeśli czyn z przedmiotu obojętny użyty jest do realizacji dobrej intencji, to
czynność cała jest dobra, gdyż wtedy dobry cel sprawcy, uświęca środki obojętne moralnie.
b) Jeśli jednak czyn z przedmiotu obojętny zostanie użyty do realizacji złej intencji, to wtedy
zły cel sprawcy, deprawuje środki obojętne moralnie. Dla przykładu: spacer użyty w celach
rekreacyjnych i odpoczynku jest włączony w realizację dobra moralnego, ale użyty w celach
uchylenia się od nauki, w celach uwodzenia kogoś, nakłaniania do przestępstwa, jest przez to
zdeprawowany moralnie.
3. W przypadku gdy czyn z przedmiotu dobry (finis operis zmierza do dobrego
skutku naturalnego), zostanie użyty do realizacji złej intencji, złego celu podmiotowego
sprawcy (finis operantis zmierza do realizacji zła), to wtedy czyn taki jest zakazany, jako zły.
Dokładne sprecyzowanie tej zasady wymaga bliższej analizy intencji i jej związku z
celem przedmiotowym aktu. Udzielenie np. wsparcia pieniężnego podwładnemu w pracy, jest
z przemiotu dobre, ale może być użyte z wyraz
ną intencja skłonienia go do milczenia o
nadużyciach czy przestępstwach. Mówienie prawdy z przedmiotu jest dobre. Może się jednak
dołączć do tego zła intencja np. ujawnienia znajomej prawdy o jej mężu, dla rozbicia tego
małżeństwa, i dla zagarnięcia jej męża dla siebie. Tomiści podają w tym względzie dwa
rozstrzygnięcia, jedno bardziej rygorystyczne, a drugie bardziej liberalne. a) W pierwszym
rozstrzygnięciu formułują całkowity zakaz czynności, w której występuje jakakolwiek zła
intencja zgodnie z adagium: bonum ex integraf causa, malum ex quodlibet defektu. b) W
drugim przypadku analizują o ile intencja zła była wyłącznym motywem, czy też
występowała z innym współmotywem dobrym. T. Ślipko krytycznie odnosi się do posiadania
wielu intencji, niejako złej i dobrej. Jego zdaniem w naszym czynie da się zidetyfikować
rzeczywistą intencję porządkująca poszczególne środki jej realizacji. Lepiej jest jego zdaniem
brać pod uwagę zło zmierzone i dobro samej czynności.  W drugim przypadku  stwierdza T.
5
T. Biesaga, Wykład z etyki ogólnej, Kraków 2010
Ślipko  przyjmuje się, że akt staje się moralnie zły, gdy zamierzony cel zawiera w sobie
jakieś duże zło, w przeciwnym razie traci na swej dobroci moralnej, ale się jej zupełnie nie
pozbywa . ZEO 2002 s. 183.
4. Czwarty wariat zachodzi, gdy akt z przedmiotu zły (finis operis jest zły) zostaje
użyty dla osiągnięcia celu dobrego (finis operantis jest dobry). Etyka tomistyczna i
chrześcijańska uważa takie działanie za niedopuszczalne moralnie. Mimo, że mamy dobre
intencje, to jednak zamierzone dobro nie możemy realizować przez czyny z przedmiotu złe.
Dobra intencja nie uświęca środków (czyli aktów) z przedmiotu złych. Do dobrej intencji
musimy szukać albo środków obojętnych moralnie, albo środków przedmiotowo dobrych. Nie
należy czynić zła, aby wynikało z nich dobro (non sunt facienda mala, ut eveniant bona).
Zasady tej nie zachowują etyki utylitarystyczne, w których końcowym rachunkiem
korzyści, usprawiedliwia się wcześniej dokonane zło. Niektórzy utylitaryści w imię dobra
pomyślanego, np. posiadania w przyszłości zdrowych dzieci, twierdzą, że dopuszczalna jest
aborcja i eutanazja dzieci chorych. Można ich bowiem zastąpić zdrowymi. Nietrudno
dostrzec, że etyka ta relatywizuje istnienie człowieka jako towaru o określonych cechach
biologiczno-psychicznych, przyporządkowanego pomyślanej, abstrakcyjnej ideologii
korzyści.
6