HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY
1. Geneza harcerstwa
Harcerstwo dzięki udoskonalanej przez niespełna 100 lat metodzie harcerskiej oraz
wciąż aktualizowanemu programowi staje się atrakcyjną i skuteczną propozycją
wychowawczą skierowaną do dzieci i młodzieży. Ruch harcerski, istniejący w Polsce od
1910 roku wytworzył jeden z najciekawszych systemów wychowawczych. Jego korzenie
tkwią w angielskim skautingu, który w warunkach rozdartej między trzech zaborców
Ojczyzny został wzbogacony o ideę walki o niepodległość. Powstanie skautingu jest
nietypowym przykładem systemu wychowawczego łączącego dzieci, młodzież i dorosłych. U
jego z
ródeł znalazła się wojna burska w Afryce Południowej z lat 1899  1902, w której
podczas walk o Mafeking wykorzystano specjalne oddziały zwiadowcze chłopców.
Spostrzeżenia z tej wojny wyniesione przez gen. Roberta Baden  Powella1 oraz
doświadczenia zdobyte w angielskich szkołach pozwoliły mu na zorganizowanie obozu dla
chłopców na wyspie Brownsea oraz wydanie w 1908 r. książki  Scouting for boys 2, która
stała się drogowskazem dla milionów młodych ludzi na całym świecie.
Olga Drahonowska - Małkowska3 i Andrzej Małkowski4 przenieśli i zaszczepili idee
skautingu angielskiego na grunt odradzającej się niepodległej Polski. Twórca harcerski pisał:
 Celem skautingu jest wprowadzenie do wychowania młodzieży czynnika, który by stworzył
z niej pełnych ludzi, rozwiniętych pod każdym względem, nie tylko umysłowym i moralnym,
ale i fizycznym. Jest to ten sam ideał, który przyświecał Grekom. Przez swój system ćwiczeń
w polu, skauting dąży do wyrobienia wśród chłopców posłuszeństwa, godności własnej,
karności, solidarności, przede wszystkim obowiązkowości i ducha patriotycznego 5. Miała to
być  wielka gra , jak wiele lat póz
niej pisał o polskim harcerstwie Aleksander Kamiński.
Proces wychowania skautowego wzbogacony został w gry atrakcyjne dla młodych ludzi,
wtopił się w rytm przyrody i puszczaństwa tworząc podwaliny wychowania ekologicznego.
Skautowe wychowanie objęło charakter, zdrowie i siłę, prace ręczne i zręczność oraz służbę
bliz
nim6. Twórcy pierwszych drużyn harcerskich oparli się na własnych obserwacjach
zachowań chłopców, ich potrzeb i skłonności. Dostrzegli, jak bardzo potrzebne są młodym
ruch, świeże powietrze, przygoda, współzawodnictwo i współdziałanie w grupie rówieśniczej.
Wychowanie przez grę stało się kluczem do zrozumienia genialnego wynalazku Anglika. Nie
chodzi w skautingu o jedna grę. Całe działanie wychowawcze jest oparte na grze.  Magia
badenpowellowskiej gry musiała być naprawdę wielką, jeśli porwać zdołała młodzież
wszystkich części świata i prowadzi ją przez tak długi okres czasu w chwale ciągłych
powodzeń 7 - pisał Aleksander Kamiński.
 Wychowanie skautowe pociąga chłopców wszystkich klas, tak biednych, jak i bogatych,
ogarnia nawet swoim urokiem upośledzonych fizycznie  głuchych, niemych, ślepych.
1
Gen.Lord Robert Baden  Powell of Gilwell (1857  1941), Naczelny Skaut Świata, twórca w 1907 r.
skautingu w Anglii, autor wydanej w 1908 r. książki  Scouting for boys
2
Polskie tłumaczenie: Lord Baden  Powell of Gilwell . Skauting dla chłopców. Warszawa 1938
3
hm Olga Drahonowska  Małkowska (1888  1979), twórczyni pionu żeńskiego harcerstwa w Polsce
4
hm Andrzej Małkowski (1888  1919), twórca polskiego harcerstwa, tłumacz książki  Scouting for boys ,
autor książęk  Skauting jako system wychowania młodzieży oraz  Jak skauci pracują , inicjator i pierwszy
redaktor czasopisma  Skaut
5
Geneza harcerstwa. Wybór i opracowanie Marian Miszczuk. Warszawa 1992 s. 26
6
Robert Baden  Powell. Wskazówki dla skautmistrzów. Warszawa 1998 s. 27
7
A. Kamiński. Krąg Rady. Katowice 1935 s.7
Napełnia ich chęcią do nauki. Zasadą według której działa skauting jest to, że bierze się pod
uwagę pomysły chłopca, jego zainteresowanie i zamiast uczyć skłania do
samowychowania 8. W roku 1911 Polskie Towarzystwo Gimnastyczne  Sokół tak oceniło
wartości wychowawcze skautingu:  Skauting to system wychowawczy, mający na celu
wykuwanie najlepszych charakterów w wieku, gdzie grunt po temu najpodatniejszy 9.
2. Idea i metoda harcerska
Ideową podstawą ruchu harcerskiego jest Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie.
Najtrwalsze okazały się sformułowania z 1932 r., które po latach odrzucenia przez system
 wychowania PRL powróciły niemalże we wszystkich działających organizacjach
harcerskich10. Dla harcerza uroczysty moment składania Przyrzeczenia jest deklaracją woli
pełnienia służby Bogu, Polsce i bliz
nim. Dla wychowawcy słowa Roty:  Mam szczerą wolę
całym życiem pełnić służbę Bogu i Polsce, nieść chętną pomoc bliz
nim, być posłusznym(ą)
Prawu Harcerskiemu 11 formułują cztery wskazania programu wychowawczego:
1. religijność (służba Bogu)
2. patriotyzm (służba Polsce)
3. braterstwo (służba bliz
nim)
4. praca nad sobą, samowychowanie (posłuszeństwo Prawu Harcerskiemu)
Poza bardzo czytelną dla milionów skautów na świecie ideą, o sukcesie harcerstwa
decyduje przyjęta przez nie aktualna i stosowana do dzisiaj metoda. W najbardziej jasny i
syntetyczny sposób została opisana jeszcze przed II wojną światową dla potrzeb ówczesnego
kształcenia kadry instruktorskiej.
Metodę harcerską można przedstawić w sposób graficzny w postaci otwartej dłoni12.
Każdej części dłoni przypisano określone, istotne znaczenie.
RAMI
ręki stanowi kontakt z przyrodą,
a więc życie na łonie natury. Harcerski styl życia to życie w lesie w trudnych warunkach
zbliżających do natury, wymagających harmonijnego współżycia z przyrodą. Polowe formy
harcerskiej pracy oparte są na założeniu bliskiego kontaktu z przyrodą to obozy, biwaki,
rajdy, gry terenowe, biegi, harce, próby wodzów. Las doskonale wpisuje się przy tym w
polską tradycję narodową - to on wiele razy dawał schronienie partyzantom, był świadkiem
walk o wyzwolenie ojczyzny spod obcego jarzma.
DA
OC
otwarta symbolizuje zasadę dobrowolności bycia w harcerstwie.
Harcerzem zostaje tylko ten, kto sam tego pragnie, a nie komu to nakazano. Bycie harcerzem
ma być wynikiem osobistych przekonań, a nie nacisku ze strony rodziców czy nauczycieli.
Kandydat na harcerza przechodzi okres próbny, w którym sam może przekonać się, czy
podoba mu się środowisko drużyny harcerskiej, a jednocześnie drużynowy i zastępowy
8
dz. cyt. s. 28
9
W. Hausner. O Prawie Harcerskim przy ognisku. Warszawa 1998 s. 12
10
Tekst ten przyjęły m. in.: Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej, Związek Harcerstwa Polskiego poza
granicami kraju, Polska Organizacja Harcerska, Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego  Zawisza , NKIH
 Leśna Szkółka , Federacja Drużyn im. Cichociemnych
11
Rota Przyrzeczenia Harcerskiego z 1932 r. (redakcja V)
12
Symbol ten nazywany jest w metodyce harcerskiej  Ręką metody
oceniają jego postawę. Dziecko z własnej woli wyraża zgodę na to, by stać się podmiotem
wychowania. Wcześniej wyrażają na zgodę na pracę w drużynie harcerskiej jego rodzice.
KCIUK - najważniejszy ze wszystkich palców, to system zastępowy.
Jest to najważniejszy element organizacji życia harcerskiego. Istota systemu zastępowego
polega na pracy w małych, na stałe zorganizowanych grupach młodzieży. Istotą systemu
zastępowego jest obarczenie młodego człowieka (zastępowego) odpowiedzialnością za małą
grupę i obdarzenie go przez drużynowego zaufaniem. Daje to znakomite efekty
wychowawcze: zaufanie mobilizuje do odpowiedzialnej postawy, do pracy nad sobą.
Wspomniane wyżej efekty wychowawcze wzmacnia podział na pion żeński i męski w
Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej, z odrębną metodyką pracy w drużynach harcerek i
harcerzy.
PALEC WSKAZUJ
CY symbolizuje współzawodnictwo i współdziałanie.
Ważne jest równoczesne zaistnienie obu tych elementów - w żadnym wypadku nie mogą one
istnieć osobno, gdyż nie prowadzą wtedy do zamierzonych celów wychowawczych. Samo
współzawodnictwo prowadziłoby do uznania rywalizacji za cel działań i wyparcia ducha
braterstwa, który panuje w drużynie harcerskiej. Współzawodnictwo ma związek z systemem
motywacji (np. organizowane są konkursy na najlepszy zastęp, rywalizacja o pierwsze
miejsce w grach i harcach, współzawodnictwo między drużynami). Obowiązują tu ściśle
określone reguły dające wszystkim równe szansę, często opierające się o zadania zespołowe
integrujące zastęp i drużynę harcerską.
PALEC ŚRODKOWY to wzajemność oddziaływania.
W harcerstwie nie istnieje ścisły podział na wychowawców i wychowanków w tym
znaczeniu, że wszyscy nawzajem zachęcają się do doskonalenia oraz przestrzegają tego
samego Prawa Harcerskiego. Nie ma odrębnych praw dla wychowawców i wychowanków.
PALEC SERDECZNY to pośredniość oddziaływania.
Oznacza, że drużynowy przekazując ideały wychowawcze, nie poucza lecz stawia harcerza w
trudnych sytuacjach. Harcerz dzięki samodzielnemu rozwiązywaniu problemów pod okiem
doświadczonego instruktora - wychowawcy uczy się znacznie więcej, a drużynowy osiąga w
ten sposób założone cele wychowawcze. O harcerskiej idei nie mówi się wprost, lecz ukazuje
się ją w codziennym, harcerskim życiu. Jedynym werbalnym przekazem idei w harcerstwie
jest gawęda i piosenka, choć i w tych formach używa się raczej przykładu godnego
naśladowania bądz
języka poetyckiego. Pośredniość oddziaływania to także doświadczanie
pewnej rzeczywistości, a nie jej bierne uczenie się.
PALEC MAA
Y oznacza stopniowanie wymagań, trudności oraz
odpowiedzialności.
Sposobem motywowania harcerza do pokonywania coraz trudniejszych zadań służących jego
wszechstronnemu rozwojowi są system stopni harcerskich i system sprawności. Systemy te
zostały ściśle powiązane z wiekiem i płcią. Każdemu harcerzowi powinna towarzyszyć
świadomość, na jakim etapie harcerskiego wzrastania aktualnie się znajduje i jaka jest przed
nim droga samorozwoju, ku czemu dąży.
Drużyna harcerska stanowi środowisko wychowawcze prawidłowo funkcjonujące i
pozytywnie oddziaływujące na młodego człowieka. Intensywność zachodzących w nim
oddziaływań wychowawczych jest znacznie większa niż w środowisku szkolnym. Tym
samym stanowi ono prawdziwe wsparcie dla domu rodzinnego i szkoły w społecznym
wychowaniu młodego człowieka.
 Opisana metoda harcerska obudowana jest bogatą propozycją technik, form pracy i
barwną obrzędowością. Wszystkie narzędzia metodyczne wykorzystywane w pracy z dziećmi
i młodzieżą pozostają w zgodzie z celami i ideą harcerską.
3. Techniki i formy pracy harcerskiej
Twórca światowego skautingu poszukując form pracy z młodymi pisał:  Zwykłem
porównywać człowieka próbującego pozyskać chłopców dla dobrych wpływów do rybaka
chcącego złowić ryby. Jeżeli rybak założy na haczyk przynętę, którą on sam uważa za
smaczną, na pewno nie uda mu się złowić wiele, a w każdym razie nie złowi  ostrożnych
gatunków ryb. Dlatego więc używa na przynętę tego, co lubią ryby. Tak samo z chłopcami 
jeśli spróbujecie prawić im kazania na tematy, jak sądzicie budujące, nie zdobędziecie
ich.(& ) Jedynym sposobem jest coś co rzeczywiście ich zainteresuje i pociągnie 13.
Techniki pracy w harcerstwie można podzielić na dwie grupy:
1. Techniki pracy z grupą;
1.1 system zastępowy
1.2 rada drużyny
1.3 sekcje
2. Techniki pracy z jednostką
2. 1 stopnie
2. 2 sprawności
2. 3 próby i zadania
1. 1. System zastępowy
Jednym z wielu elementów jakimi harcerstwo odróżnia się od innych organizacji jest
opracowany przez Rolanda E. Philipsa system zastępowy. Zastosowanie tego systemu jest
ważnym czynnikiem powodzenia pracy wychowawczej. Zastępy 6  8 osobowe pod wodzą
odpowiedzialnego przywódcy  zastępowego stanowią odrębną naturalną grupę dzieci lub
młodzieży realizującą własny program opracowany dla jego członków.14
Zastęp to grupa chłopaków (dziewcząt), zżyta, złączona braterską przyjaz
nią, żyjąca
swym życiem również poza zbiórkami. Posiada swój specyficzny kodeks postępowania czyli
zasady współżycia w grupie, system nagród i kar oraz prawa zastępu tworzone przez
członków (np. prawo rodziny, prawo solidarności, prawo prostej drogi, prawo dobrej pamięci
czy prawo nie obrażania się na obiad). Na czele zastępu stoi zastępowy: wzór, wódz i
jednocześnie starszy brat, przewodnik w harcerskiej drodze15.
To, co odróżnia jeden zastęp od innych, co sprawia, że zastęp jest jedyny i niepowtarzalny
to duch zastępu, specyficzna atmosfera w grupie, jego obrzędowość. Znany instruktor
13
R. Baden  Powell. Wskazówki dla skautmistrzów. Warszawa 1998 s. 21
14
E. Grodecka. O metodzie harcerskiej i jej stosowaniu. Warszawa 1998 s. 16
15
T. Sadkowski. Vademecum zastępowego. Warszawa 1998 s. 22- 32
krakowski, hm Marek Kudasiewicz HR16 porównywał obrzędowość do pieca, który daje
ciepło w ognisku domowym. Powoduje, że ci, którzy wokół się skupiają, odnajdą
niepowtarzalną atmosferę dobroci, tajemniczości i miłości. Z ilu kafli zbuduje zastęp swój
obrzędowy piec zależy od inicjatywy, twórczości, dobrej woli członków oraz od umiejętności
wychowawczych zastępowego.
Do najważniejszych elementów obrzędowości zastępu należy:
a) Nazwa zastępu
b) Proporzec i godło zastępu
c) Barwa zastępu
d) Piosenka i pląs zastępu
e) Okrzyk zastępu
f) Kronika zastępu
g) Skarbiec zastępu
h) Kącik zastępu
i) Sekretna mowa zastępu
j) Uroczystości zastępu, ważne dni
k) Wprowadzanie nowych osób do zastępu
l) Rozpoczęcie zbiorki
m) Obrzędy ogniska i kominka
n) Powitanie w zastępie
o) Pożegnanie w zastępie
p) System alarmowy zastępu
q) Tajne pismo, szyfry zastępu
r) Nadawanie odznak, stopni, sprawności
s) Funkcje w zastępie, obejmowanie funkcji
t)  Palenie wad ,  pogrzeb śmiecia
1. 2. Rada drużyny
Rada drużyny jest ważną częścią składową systemu zastępowego. Jest to stały zespół,
który pod przewodnictwem drużynowego rozstrzyga administracyjne i karne sprawy drużyny.
Rozwija to u członków Rady poczucie odpowiedzialności i szacunku dla innych, także jest
nieocenioną , zarówno intelektualnie, jak i zbiorowo, szkołą prowadzenia obrad. Rada
drużyny zajmuje się sprawami bieżącymi, opracowuje plan pracy drużyny i koordynuje jego
realizację.
1. 3. Sekcje
Sekcje tworzą osoby, które należąc do różnych zastępów łączą wspólne
zainteresowania, np.: teatr, fotografia, samarytanka, wspinaczka wysokogórska, hafciarstwo,
muzyka, taniec, astronomia, kuchnia itp. Celem istnienia sekcji jest specjalizacja w danej
dziedzinie, zdobywanie umiejętności oraz kwalifikacji w danym zakresie.
2. 1. Stopnie harcerskie
16
zob. M. Kudasiewicz. Obrzędowy piec. Warszawa 1987
 Stopnie harcerskie zawsze były i są odzwierciedleniem kierunku pracy wychowawczej
drużyny. Systematyczna praca ze stopniami pozwala inspirować rozwój młodego człowieka.
Są one programami, według których układane są indywidualne próby zróżnicowane ze
względu na indywidualne podejście do każdego z członków drużyny.
2.1.1 Zasady zdobywania stopni harcerskich17
1. Harcerka zdobywa stopień indywidualnie, uczestnicząc aktywnie w pracy zastępu i
drużyny.
2. Stopnie zdobywa się kolejno.
a) Przewidziane przedziały wiekowe dla poszczególnych stopni:
ochotniczka - 11-13 lat
tropicielka - 13-14 lat
samarytanka - 15-17 lat
wędrowniczka - 17-19 lat
Harcerka Rzeczypospolitej - powyżej 19 lat
b) Osoba, która przychodzi do harcerstwa mając 15 lat i powyżej tego wieku,
zdobywa stopień starszej ochotniczki, który jest syntezą podstawowych
wymagań ochotniczki, tropicielki i samarytanki. Uwaga! Dopuszcza się w
uzasadnionych przypadkach potraktowanie stopnia starszej ochotniczki jako
syntezy wymagań jedynie na ochotniczkę i tropicielkę, a następnie zdobywanie
przez harcerkę stopnia samarytanki.
c) Przyjęciu młodej harcerki do drużyny towarzyszy próba harcerki, która nie
powinna trwać dłużej niż pół roku. Zuchy powinny być przyjmowane w
ramach osobnej formuły, którą ustala Rada Drużyny, zgodnie z przyjętymi w
danym środowisku zwyczajami.
3. Rozpoczęcie pracy nad stopniem w przypadku ochotniczki następuje w momencie
zakończenia okresu próbnego i przyjęcia do drużyny.
a) Kolejne stopnie powinny być zdobywane od momentu przyznania
poprzedniego stopnia.
4. Zadania próby realizuje się w toku pracy drużyny, poprzez zdobycie odpowiednich
sprawności na poziomie zdobywanego stopnia oraz w formie zadań indywidualnych.
5. Próbę na stopnie przeprowadza:
próba ochotniczki - drużynowa
próba tropicielki - drużynowa
próba samarytanki  drużynowa lub Kapituła Stopnia, w skład której
wchodzą harcerki posiadające stopień co najmniej samarytanki.
Przewodniczącą Kapituły jest co najmniej przewodniczka w stopniu
wędrowniczki (lub z otwartą próbą). Jeśli jest to Kapituła działająca w
drużynie, przewodniczącą powinna być drużynowa.
próba wędrowniczki - Kapituła Stopnia w hufcu lub drużynie złożona z
harcerek posiadających co najmniej stopień wędrowniczki. Przewodniczącą
kapituły jest co najmniej podharcmistrzyni w stopniu HR-ki (lub z otwartą
próbą). Jeśli jest to kapituła działająca w hufcu, przewodniczącą powinna być
hufcowa, odpowiednio w drużynie drużynowa. Opiekunka próby powinna być
co najmniej w stopniu wędrowniczki.
17
zob. M. Masiak. Stopnie harcerek. Warszawa 1999 s. 13 - 15
 próba HR-ki - Kapituła w chorągwi (z możliwością delegacji do innych
jednostek - decyduje Komendantka Chorągwi) złożona z harcerek
posiadających ten stopień. Kapitule przewodniczy harcmistrzyni, opiekunka
próby powinna być w stopniu HR-ki.
Kapituły stopni powinny liczyć co najmniej trzy osoby.
6. Program próby na stopień (prowadzonej w kapitule) powinien być ułożony przez
harcerkę wraz z opiekunką próby w porozumieniu z bezpośrednią przełożoną. Próbę
na stopień HR-ki opracowuje harcerka wraz z opiekunką próby.
7. Próba końcowa jako ostatni etap zdobywania stopnia powinna odzwierciedlać ideę
stopnia i mieć charakter indywidualnego przeżycia dostosowanego do cech
osobowości i zainteresowań harcerki oraz pozwalać na wykorzystanie umiejętności i
wiedzy zdobytej w czasie zdobywania stopnia. Próby na stopień HR-ki nie zamyka
próba końcowa. W razie nie zakończenia próby końcowej istnieje jednorazowa
możliwość jej powtórzenia.
8. Stopień przyznawany jest rozkazem drużynowej i wpisany do książeczki harcerskiej
oraz dokumentacji drużyny. Stopień jest oznaczony na krzyżu wg  Regulaminu
odznak, oznak i oznaczeń".
9. Postanowienia końcowe
a) za funkcjonowanie systemu stopni w drużynie odpowiedzialna jest
drużynowa,
b) w przypadkach nie objętych regulaminem decyduje uprawniona instruktorka
lub kapituła.
Nazwa stopnia Skrót Wskazywany wiek Oznaczenie na krzyżu
zdobywania
harcerskim
ochotniczka och. 11-13 lat Krzyż Harcerski
tropicielka trop. 13-14 lat Srebrna lilijka na krzyżu
samarytanka sam. 15-1 7 lat Złota lilijka na krzyżu
wędrowniczka wedr. 17-1 9 lat Złota lilijka i złoty krąg na
krzyżu
Harcerka HR powyżej 19 lat Złota lilijka, złoty krąg i
Rzeczypospolitej złoty wieniec na krzyżu
Przyjęciu młodej harcerki do drużyny (ukończone 11 lat lub przejście z zuchów) towarzyszy
próba harcerki.
Stopień starszej ochotniczki zdobywają osoby przychodzące do harcerstwa w wieku 15 lat i
starsze.
2.1.2 Charakterystyka stopni harcerskich
1. Opis każdego stopnia składa się z:
idei stopnia (wskazówka dla harcerki i drużynowej przedstawiająca wizję stopnia
głównie w zakresie postawy, pomagająca określić na jakim etapie harcerskiego
wzrastania jest harcerka i ku czemu dąży),
wymagań stopnia.
Integralną częścią opisu stopnia jest także systematyka kierunków oddziaływań
wychowawczych w pracy nad poszczególnymi stopniami. Ujęte są w niej wszystkie
kształtowane w człowieku podstawowe cechy charakteru (warunkujące rozwój cech wtórnych
wyższego rzędu, np.: mądrość, wierność, miłość), które odpowiednio dobiera się i kształtuje
na danym poziomie rozwoju harcerki. System stopni zapewnia integralność wychowania we
wszystkich sferach życia harcerki.
2. Wymagania podzielone są na działy i kierunki. Działy tematyczne dla stopni niższych
to:
Praca nad sobą,
Wiedza,
Umiejętności,
Doświadczenie.
Bardzo ważne jest skupienie się nie tylko na zdobywaniu wiedzy i konkretnych umiejętności,
ale wprowadzenie harcerki w świadomy proces pracy nad sobą. Wszystko to dzieje się w
konkretnym momencie jej życia codziennego, w szkole, pracy, podczas służby - wszędzie tam
gromadzi doświadczenie. Pojawiają się indywidualne dążenia, postawy i osiągnięcia.
3. Próby na stopnie wyższe są sprawdzianem postaw, stąd inna systematyka ich
kształtowania i podział na działy tematyczne:
Służba,
Braterstwo,
Praca nad sobą.
4. Wymagania prób zmieniają swój charakter od konkretnych zadań dla stopni niższych,
poprzez danie możliwości wyborów w stopniach średnich do samodzielnego układania
indywidualnych, własnych prób przez przyszłą Harcerkę Rzeczypospolitej. Podobnie,
pierwsze próby prowadzi drużynowa, kolejne prowadzone są przez kapituły i komisje
5. Regulamin stopni jest ściśle powiązany z  Regulaminem sprawności", które harcerka
zdobywa podczas realizacji prób na stopnie. Sprawności powinny stać się ważnym
ogniwem indywidualnego rozwoju harcerki w oparciu o jej zainteresowania i
potrzeby.
6. Formy zdobywania poszczególnych stopni mogą być różnorodne. Ciekawym
pomysłem jest przedstawienie harcerce prób na stopnie już w gotowej formie,
odmiennej dla każdego stopnia. Czyni to je bardziej atrakcyjnymi, łatwiejszymi w
odbiorze w danym wieku i powinno ograniczyć znużenie w pracy nad sobą. Taka
fabuła szczególnie może być pomocna dla stopni niższych. W formę prób można
wpisać istniejącą obrzędowość i zwyczaje drużyny lub odwrotnie - na fabule stopni
drużyna może łatwo budować obrzędowość.
7. Zaplanowanie indywidualnych celów i zadań na podstawie regulaminu stopni jest
punktem wyjścia do planowania całej pracy wychowawczej w drużynie.
2. 2. Sprawności harcerskie
Sprawności są niezbędnym elementem harcerskiej metody wychowania. Są one
pomocne w zdobywaniu różnych umiejętności i wiadomości, które są lub będą potrzebne w
życiu harcerki (harcerza). Mają dopomóc w wykrywaniu uzdolnień i zamiłowań młodzieży.18
Uzupełniają one system stopni harcerskich, powinny być zdobywane zgodnie z
18
zob. A. Kamiński. Nauczanie i wychowanie metoda harcerską. Warszawa 2001 s. 169 -171
zainteresowaniami dzieci. Zdobycie określonej sprawności oznacza, że harcerka (harcerz) jest
biegła w danej dziedzinie. Dla poziomu każdego stopnia harcerskiego przewidziane są
sprawności odpowiedniego stopnia trudności19:
- I stopnia na poziomie ochotniczki (*)
- II stopnia na poziomie tropicielki i starszej ochotniczki (**)
- III stopnia na poziomie samarytanki i wędrowniczki (***)
- Sprawności mistrzowskie (zdobywane po uzyskaniu sprawności III stopnia)
Podejmując próbę zdobywania sprawności harcerka (harcerz) przedstawia drużynowej
(drużynowemu) plan zdobywania sprawności oraz omawia warunki realizacji poszczególnych
wymagań. Zdobycie sprawności wpisuje się do ewidencji drużyny, upoważnia ono także
harcerkę (harcerza) do noszenia jej odznaki na mundurze (odznakę wyszywa się na prawym
jego rękawie).
Wśród sprawności harcerskich możemy spotkać20:
- sprawności ducha (np. Mały Książę, szara lilijka, tarcza św. Jerzego)
- sprawności religijne (np. liturgistka, hagiografka, biblistka)
- sprawności obozowe (np. sobieradek obozowy, leśny człowiek, kuchcik, trzy pióra,
kuchcik, wartowniczka)
- sprawności terenowe (np. łazik, wskazidroga, globtroperka, włóczęga)
- sprawności przyrodnicze (np. duch puszczy, zielarka, ogrodniczka, mały ekolog)
- sprawności samarytańskie (np. samarytanka, przyjaciółka seniora, opiekunka chorych)
- sprawności rąk (np. mistrzyni igły, sprawne ręce, hafciarka, dziewiarka)
- sprawności artystyczne (np. muzyk, malarka, reżyserka, wodzirej, Sabała)
- sprawności naukowe i techniczne (np. dziennikarka, etnografka, programistka)
- sprawności sportowe (np. żeglarz, alpinistka, mistrzyni harców)
- sprawności okolicznościowe (np. Jubileusz 2000, Adalbertus, Na grani)
Przykład21:
** BAJARKA
1. Zna 20 bajek. Opowie kilka z nich w swoim zastępie  na dobranoc".
2. Opowiada płynnie, barwnym jeżykiem, zmieniając barwę głosu w
dialogu.
3. Opowie wymyśloną przez siebie ciekawą bajkę z morałem.
4. Przetworzy zwykłe zdarzenie dnia codziennego na opowiadanie
trzymające słuchaczy w napięciu.
5. Opowiadaniem humorystycznym wywoła nastrój wesołości wśród
słuchaczy.
19
Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej. Główna Kwatera Harcerek. Sprawności harcerek. Warszawa 1998
20
j.w.
21
j. w. s. 162-163
*** GAW
DZIARKA
1. Powie 3 ciekawe gawędy 10-15 minutowe na wybrany oraz zadane
tematy, oprze się na obserwacji życia i wiedzy książkowej.
2. Prezentowane gawędy zawierać będą coś, co dla słuchacza posiada
trwałą, zasadniczą wartość mogącą wpłynąć na jego życie.
3. Prezentowane gawędy zawierać będą coś, co dla słuchacza posiada
trwałą, zasadniczą wartość mogącą wpłynąć na jego życie.
4. Opowiada z wyraz
nie widocznym planem, zachowując równowagę
między pierwiastkiem ogólnym (abstrakcyjnym) a konkretnym
(obserwacyjnym).
5. Opowiada barwnie, z mocą i wiarą we własne słowa, umiejętnie dobiera
nastrój do swoich gawęd (czas, sceneria, piosenki itd.).
6. Posiada prosty, bezpośredni kontakt ze słuchaczami, łatwo nawiązuje
dialog.
7. Poprowadzi ognisko, na które zaprosi gości i które poświęcone będzie
konkretnemu tematowi.
SABAA
A (mistrzowska)
Opracuje pisemnie i wyda jako pomoc dla drużynowych cykl swoich
gawęd (co najmniej 10) do wyboru:
a) dotyczących jednego tematu, ujętego z różnych punktów widzenia i
przeznaczonych dla harcerek w różnym wieku,
b) będących przykładem gawęd wielo tematycznych (np. dotyczących
Prawa Harcerskiego - wybranego punktu, święta narodowego, rocznicy
związanej ze sławnym człowiekiem, aktualnego wydarzenia w kraju,
wigilii itp.).
2. 3. Próby i zadania harcerskie
Próby i zadania harcerskie to indywidualne wyzwania stawiane harcerce (harcerzowi)
jako element kształtowania charakteru. Idea pracy indywidualnej w oparciu o próby wodzów
jest jedną z głównych zasad pracy z wędrownikami22. Leopold Ungeheuer w książce  Próby
wodzów pisze:  Do poznania sił prowadzi harcerstwo przez życie ruchliwe, szerokie, pełne
przygód, bogate w różne sytuacje życiowe. Musi to być takie życie, w którym wszystkie
instynkty harcerza, wszelkie władze ducha, umysłu i ciała zdane będą na próbę. Harcerstwo
nie może ominąć żadnej dziedziny życia ludzkiego, choćby próba miała być ciężka, choćby
początkowo klęski ponosić wypadło. 23 Każda próba ma swój sens wychowawczy, wyzwala
 siły takie jak: zwinność, równoważność, celność, religijność, miłość bliz
niego, poczucie
dobra, piękna, prawdy, szacunek dla pracy, rzetelność, wierność, odwaga, siła woli, pogoda
ducha, rycerskość, sprawiedliwość, odpowiedzialność, honor, pracowitość, karność,
stanowczość, szybkość decyzji, opanowanie, lojalność, takt, samodzielność, szybkość
orientacji, pamięć, współdziałanie, oszczędność, wnioskowanie, pomysłowość,
spostrzegawczość, bystrość zmysłów, wytrwałość, hart, szybkość, wytrzymałość.
Przykłady próby:
22
Harcerski system wychowawczy realizowany jest w trzech pionach metodycznych: zuchowym (7  11 lat),
harcerskim (11  15 lat ) i wędrowniczym (15  18 lat).
23
L. Ungeheuer. Próby wodzów. Warszawa 1998 s. 11
1. Wycieczka z przeprawą.
W czasie wycieczki drużyny zastęp napotyka na swojej drodze przeszkody w postaci potoku.
Nie tracąc czasu przeprawia się na druga stronę przygotowując drogę dla swojej drużyny.
Siły: poczucie piękna przyrody, współdziałanie, odpowiedzialność, karność, zaradność,
pomysłowość, rzetelność.
2. But na opak
Zdejmij buty, włóż lewy na prawą nogę i prawy na lewą. Idz
tak i znajdz
kogoś znajomego,
zachowuj się tak, aby tej zmiany nie zauważył, potem przełóż buty prawidłowo i wróć.
Siły: wytrzymałość na trud, spryt, pomysłowość
3. Tajemnicze ognisko
Tu na tej pięknej polanie rozpalisz ognisko, ale tak, aby potem nikt nie poznał, że tu byłeś i
ogień paliłeś.
Siły: pomysłowość
Formy pracy harcerskiej to sytuacje wychowawcze jakie tworzy drużynowy, aby
zastosować techniki. Organizacje skautowe i harcerskie wypracowały przez lata liczne formy
pracy z dziećmi i młodzieżą. Można je podzieli na formy proste i złożone.
Do najprostszych form pracy harcerskiej należą:
1. harc
2. gra
3. zwiad
4. gawęda
5. śpiew i pląsanie
Formy złożone to:
1. zbiórka
2. wędrówka (wycieczka)
3. ognisko, kominek
4. biwak
5. obóz (lub zimowisko, kolonia zuchowa)
Harc
Harc to średniowieczny pojedynek pojedynczego rycerza wyzywającego przed bitwą
rycerza armii przeciwnej, odbywany przed frontem wojsk. Harcownicy byli najdzielniejszymi
rycerzami. Wyzwanie na harce mogło nastąpić tylko za zezwoleniem wodza. Dzisiaj jest to
wyzwanie rzucone przez harcerza życiu, to  wzięcie się za bary z jego przeciwnościami, z
losem, z samym sobą. Harc jest duszą harcerskiego życia. Jest to konieczny w życiu trening,
który daje młodemu człowiekowi doświadczenie w pokonywaniu przeszkód. Należy
pamiętać, że:
1. Harc nie ma wymyślonych zasad (w przeciwieństwie do gry).
2. W harcu obowiązują zasady życia i Prawa Harcerskiego
3. W harcowaniu wykorzystuje się wyrobienie harcerskie, techniki, zaradność
4. Harc jest wyczynem i przygodą
5. Pomysły na harc przynosi samo życie, uwzględniać jednak muszą przede wszystkim
zasady bezpieczeństwa
6. Harc powinien być trudny, ale możliwy do wykonania (uwzględniający wiek i rozwój
harcerza)
Przykłady harców24:
Przeżyj 3 dni w obcym mieście, bez pieniędzy, sprzętu, codziennie chodz
do
teatru
Widzisz te świeże tropy dzika? Sprawdz
gdzie i czym się pożywia ten dzik
Przepracuj 3 dni w gospodarstwie rolnym. Naucz się jak najwięcej prac.
Nawiąż kontakt ze skautami z Francji
Spotkamy się jutro o 14.00 na Rysach
Poruszaj się po obozie w milczeniu przez 1 dzień
Gra
Gra jest najatrakcyjniejszą forma harcerskiego działania. W przeciągu paru godzin
intensywnej aktywności intelektualnej, emocjonalnej i ruchowej dzieci i młodzież zdobywają
więcej wiedzy i umiejętności, niż w jakiejkolwiek innej sytuacji. Jest to najbardziej
wszechstronny trening poznawczy, trening umiejętności komunikowania, organizacji,
współdziałania. Gra może rozgrywana być w lesie, w mieście, na wsi, na polu. Można
klasyfikować je w różny sposób przyjmując wybrane kryteria (cel, treść, miejsce, rodzaj
kształtowanych umiejętności).
Elementy konstrukcji gry25:
1. Sens gry - cel stawiany grupie i indywidualnym członkom (np. poznanie historii
swojej miejscowości, orientacja w terenie)
2. Fabuła gry  temat (np. Odbicie Rudego, Pierścień czarodzieja Kajana)
3. Miejsce gry  dostosowane do celu i fabuły, bezpieczne (np. las, osiedle miejskie)
4. Zasady gry:
Teren - dokładnie określony rejon działania, bazy, punkty startowe, miejsce
zbiórki, ew. miejsce zbiórki w razie zagubienia, teren zakazany
Czas rozpoczęcia i zakończenia gry
Cel główny i pośrednie  jasno sprecyzowane działania, wymierne w swej
ocenie, punktowane lub premiowane
Warunki gry  co wolno i czego nie wolno robić
Eliminowanie z gry (punkty karne)
Sygnały umowne
Hierarchia organizacyjna  grupy, podporządkowanie, dowództwo
5. Podsumowanie gry
Zwiad
Zwiad stanowi zebranie wiadomości na wybrany temat, często wśród większej liczby
osób oraz na większym terenie. Zwiady często wykorzystywane są jako rozpoznanie do
rozpoczynającego się tematu cyklu zbiórek lub jako uwieńczenie pracy harcerskiej.
24
zobacz więcej w: P. Wieczorek  Kohub. Szkoła Harców. HAZEW 1988
25
J. Dobrzyńska. Gry. Worek nr 2/1992 s.1
Gawęda
Gawęda jest opowieścią drużynowego, oddziaływująca na wyobraz
nię, wrażliwość,
uczucia słuchających, o wciągającej fabule. Ojciec Jacek Woroniecki, słynny z dobrych
gawęd, w swej książce  Gawęda o gawędzeniu zwraca uwagę na to, że gawęda powinna w
słuchających wzbudzać lwie serce. Na dnie każdej gawędy powinna brzmieć pobudka do
czynu, zachęcająca nas choćby do bardzo drobnych działań. Gawęda powinna być
optymistyczna, nawet gdy pokazuje dramatyczną sytuację, ma pobudzać w dzieciach
najlepsze struny, zachęcać do szlachetnego działania. Nie powinna być tylko monologiem.
Dobrze jest, gdy jej treść zachęca do stawiania pytań i pozwala uczestnikom dzielić się
swoimi doświadczeniami. Ma poruszać i kształtować uczucia, pomagać w rozwiązywaniu
problemów, budzić radość, zachęcać do dzielenia się i dialogu.26
Śpiew i pląsanie
Piosenki i pląsy towarzyszą harcerstwu od początku jego istnienia. To wtedy rodziły
się takie pieśni jak  Wszystko co nasze ,  Bracia skauci , Płonie ognisko . Śpiew, taniec i
muzyka obecne są we wszystkich ważnych momentach harcerskiego życia: w marszu
(piosenka marszowa i pielgrzymkowa), na biwaku (piosenka turystyczna), podczas prac
obozowych (shanty, pieśni pracy), w czasie Liturgii Świętej (pieśni religijne), przy ognisku
(pieśni obrzędowe, historyczne), w czasie odpoczynku (piosenki ludowe). Piosenka harcerska
i pląs służą przybliżeniu idei braterstwa, służby oraz pracy nad sobą, kształtują wrażliwość
estetyczną, ułatwiają zapamiętywanie, rozwijają wrażliwość uczuć dziecka, kierują rodzące
się uczucia ku temu, co dobre, piękne i wzniosłe, integrują grupę, wzmacniają więzi, budują
 pomosty zaufania , rozładowują agresję, rozbudzają zainteresowania.
Zbiórka
Harcerska zbiórka należy do najważniejszych form pracy z dziećmi i młodzieżą.
Odbywa się systematycznie raz w tygodniu i stanowi podstawowy element planu pracy
wychowawczej drużyny. Ze względu na złożoność formy przygotowanie i przeprowadzenie
zbiórki podlega ścisłym zasadom27:
I. Zasada logicznego ciągu
Na zbiórkę trzeba mieć pomysł, wokół którego tworzy się wszystkie elementy zbiórki,
w taki sposób, by stanowiły zwartą i logiczną całość. Powitanie obrzędowe, gawęda, gry,
pląsy i piosenki następują po sobie naturalnie, podporządkowane tematowi zbiorki.
II. Zasada przemienności zbiórki
Konstruując plan zbiórki należy uwzględnić różne rodzaje aktywności. Dyscyplina
powinna przeplatać się ze swobodą, cisza z hałasem, ruch ze spokojem. Ta przemienność
zależy w dużej mierze od uczestniczących osób, ich sposobów pracy i funkcjonowania w
grupie.
26
A. Glass. Płonie ognisko. Warszawa 1998 s. 6
27
T. Sadkowski. Vademecum zastępowego. Warszawa 1998 s. 50 - 53
III. Zasada tempa
Tempo zbiórki powinno być takie, by nikt nie zdążył się znudzić. Po każdej grze
powinien zostać niedosyt, a po każdej zbiórce żal, że to już koniec. Pozostawiając harcerzy z
niedosytem sprawiamy, że z wytęsknieniem będą oczekiwali następnego spotkania.
IV. Zasada  coś nowego, coś starego
Każda zbiórka powinna zawierać elementy stare i nowe. Stare po to, by utrwalić i
przypomnieć zdobyte wcześniej umiejętności, by kultywować obyczaje i obrzędy zastępu.
Przeżyte doświadczenia integrują, rodzą przyjaz
nie.  Stare jest jak magnez który utrzymuje
zastęp w jedności, daje poczucie bezpieczeństwa.  Nowe odkrywa przyszłość, otwiera na to
co jeszcze nieznane, nowe umiejętności, nowe relacje z innymi.
V. Zasada podziału pracy
Przygotowując zbiórkę należy szukać możliwości podziału zadań i obowiązków
pomiędzy członków uwzględniając ich możliwości.
VI. Zasada samodzielności i inicjatywy uczestników
Na każdej zbiórce zachęcać należy do samodzielności w wykonywaniu ćwiczeń przez
dzieci oraz zauważać i uwzględniać w programie zbiorki ich twórcze pomysły i inicjatywy.
VII. Zasada  musi być wódz
Każdy element zbiórki: każda gra, zabawa musi mieć swojego wodza. Wodzem jest
najczęściej zastępowy, choć nie zawsze. Wódz to osoba, która nie jest ani  z boku , ani
 ponad harcerzami, lecz zawsze razem z nimi.
VIII. Zasada  coś w rezerwie
Najlepiej zaplanowaną zbiórkę może popsuć zła pogoda, zaginięcie klucza od
harcówki czy wyłączenie światła. Zastępowy zawsze powinien mieć  coś w rezerwie i nie
musi to być oklepana gra  Kim .
Wędrówka (wycieczka)
Wędrowanie jest stałym elementem ludzkiego życia, nie może go więc zabraknąć i w
harcerskim systemie wychowawczym, który w swojej odznace umieścił strzałkę kompasu
wskazującą kierunek drogi. Wycieczki, rajdy, złazy wpisane są w skautowe życie, każdy więc
najmniejszy wypad za miasto jest okazją do kształcenia nowych umiejętności i przeżycia
ciekawej przygody. Aby wycieczka spełniła swą funkcję, musi być dobrze przygotowana pod
względem organizacyjnym i programowym.
Ognisko, kominek
Od czasów, gdy Prometeusz skradł Zeusowi z Olimpu ogień i nauczył , jak z niego
korzystać, ogień jest wspólnym żywiołem dla wszystkich ludzi. Jakże jednak różne, często
okrutne role wyznaczył mu człowiek w swych dziejach. Ogień skautowego ogniska czy
harcerskiej watry był zawsze ogniem przyjaznym, ogniem pokoju i braterstwa. W jego blasku
zawiązują się najpiękniejsze przyjaz
nie, przeżywa się najwspanialsze wzruszenia, jednoczą
się ci, którzy do niego zasiadają.
Każde ognisko harcerskie ma swoją obrzędowość, poszczególne czynności
wykonywane są zawsze w taki sam sposób, jak nakazuje tradycja zastępu, drużyny czy
środowiska. Do najbardziej znaczących elementów obrzędowości należą:
Wybór rodzaju ogniska
Budowanie stosu ogniska (w zależności od charakteru ogniska)
Dobór chrustu
Miejsce rozpalenia ogniska
Oznaczenie Kręgu Ognia
Oznaczenie miejsc w Kręgu Rady każdego z uczestniczących
Przyjście do ogniska
Rozpoczęcie
Rozpalenie ognia (kto rozpala, w jaki sposób?)
Mianowanie Strażników Ognia
Służba Strażników Ognia
Przyjęcie nowych osób do Kręgu Rady
Zachowanie przy ogniu (co wolno robić, a czego nie wolno)
Piosenki (jakie, w jakiej kolejności są śpiewane)
Gawęda
Zakończenie ogniska
Opuszczenie Kręgu Rady
Zagaszenie ogniska
Zachowanie pamięci po ognisku
Kominek harcerski lub inaczej świeczkowisko pełni taką samą rolę jak ognisko.
Odbywa się ono w pomieszczeniach i rządzi się podobnymi prawami jak watra.
Biwak
Biwak to wyjazd o charakterze tymczasowym (brak stałych budowli obozowych),
najczęściej organizowany do 5 dni. Biwak może być letni, stacjonarny lub wędrowny (z
noclegiem w szałasach, namiotach) oraz zimowy (z noclegiem w igloo, schronisku)28.
Biwaki organizowane są najczęściej na wiosnę, są formą sprawdzenia harcerzy przed
letnim obozowaniem. Przy organizacji biwaku należy:
Poznać miejsce biwakowania
Zadbać o bezpieczeństwo uczestników zgodnie z obowiązującymi w kraju przepisami
Opracować program biwaku uwzględniając czas, miejsce, wiek i poziom uczestników,
umiejętności i kwalifikacje kadry, bazę materiałową
28
W. Szymczak. Formy pracy. Warszawa 1998 s. 14
 Dokonać podziału zadań między wszystkich uczestniczących w biwaku
Po powrocie podsumować w całym zespole wyjazd, który się odbył
Obóz (stały lub wędrowny)
Obóz stały jest formą podsumowania całorocznej pracy drużyny, odbywa się w czasie
wakacji. Obóz charakteryzuje się własnym programem, organizacją, zapleczem
kwatermistrzowskim i budową stałych urządzeń obozowych (pionierka obozowa). Obozy
harcerskie trwają najczęściej od dwóch do czterech tygodni.
Obóz wędrowny przeprowadzony jest w formie wędrówki ze zmiennymi miejscami
noclegowymi i trwa zwykle około dwóch tygodni. Obozy wędrowne dają doskonałą
możliwość rozwoju osobistego uczestników oraz zdolności organizacyjnych w wielu
dziedzinach.
Harcerstwo starało się dawać adekwatną odpowiedz
na bieżące wyzwania
wychowawcze. Szczególnie zauważa się ten fakt w ostatnich okresach historii i w czasie
obecnym. I dziś zadaniem stojącym przed harcerstwem jest aktywne uczestniczenie w nurcie
wychowania młodzieży, zwłaszcza wtedy, gdy proces ten przebiega niełatwo, a więc w
okresie dorastania. Wzniosła idea, spójna i atrakcyjna metodyka może wzbogacić programy
zajęć adresowanych do dzieci i młodzieży szkolnej.