WST
P DO PLASTYKI
II semestr
opracowanie: Agnieszka Wolińska
20.02.2012
Terminy zajęć:
20.02.2012
27.02.2012
12.03.2012
19.03.2012
26.03.2012
16.04.2012
23.04.2012
Kolokwium w maju.
OPIS DZIEA
A SZTUKI
Jest elementem podstawowym w warsztacie historyka sztuki. Jest pomocny przy:
" inwentaryzacji
" analizie formalnej i treściowej
" notach katalogowych
Opis dzieła sztuki:
" Od ogólnej informacji do szczegółowych danych
" Pierwsze zdanie powinno scharakteryzować całość danej kompozycji
" Nie analizujemy, a więc także nie stosujemy stwierdzeń wartościujących dobry/zły, w
sposób wyważony można stosować przymiotniki takie jak mały/duży
" Opisujemy strony wg patrzącego
" Koloryt obrazu jeśli to konieczne, podajemy na końcu
" Równoważniki zdań- w inwentaryzacji
Opis dzieła sztuki nie jest jego analizą
Nie należy się zagłębiać, analizować, a podawać suchy opis (bogaty w przymiotniki).
Przykłady:
Caravaggio ok. 1593
Chłopiec w półpostaci siedzącej za stołem i obierający nożem śliwkę. Ubrany w białą, luz
ną i
rozchyloną na piersiach koszulę. Głowa pochylona, włosy krótkie czarne lekko kręcone. Na stole
leżą różnokolorowe śliwki oraz kłosy zboża. Tło ciemne.
Apollo i Dafne, Bernini, po 1622 r.
Grupa rzez
biarska przedstawiająca Apolla goniącego Dafne. Nimfa ukazana w trakcie przemiany w
drzewo. Tułów postaci obrócony wokół osi. Ręce wzniesione ku górze, z dłońmi przechodzącymi w
ulistnione gałązki. Nogi częściowo pokryte korą. Głowa mocno odchylona do tyłu, usta otwarte.
Włosy długie, kręcone i rozwiane.
Apollo lewą ręką chwytający Dafne w pasie, z prawą odchyloną. Postać ubrana w zwiewną szatę,
przewieszoną przez lewe ramię i opasającą biodra. Na nogach sandały. Postaci muszą być
usytuowane na nieregularnym cokole w formie szaty.
27.02.2012
SZTUKA SEPULKRALNA
Sepulcrum- z łac. grób, miejsce do którego bezpośrednio wkłada się zwłoki, jama w ziemi, nisza w
posadzce (funeralna; funebralna)
[Uczyć się ze skryptu z Gutowskim]
Cmentarz- teren przeznaczony do chowania zmarłych wyraz
nie wyróżniony otoczeniem.
Nekropolia-dawniej cmentarze chrześcijańskie, dziś cmentarze duże. Mogły mieć formę
katakumb (np. Via Apia).
Zwyczaj chowania ludzi przy kościele, cmentarze wokół świątyni.
Campo santo- dziedziniec z nagrobkami w krużgankach (do XIX w.)
1765 r.- Rada Miasta Paryża postanowiła stworzyć 8 nowych cmentarzy. Wcześniej w 1737 r.
prowadzono badania dotyczące szkodliwości cmentarzy.
1786 r.- Powstał cmentarz na Eosie w Wilnie.
1790 r.- Powstały warszawskie Powązki.
Pojęcia związane z cmentarzem:
" Bramy (np. św. Honoraty)
" Studnie
" Aleje (plan regularny/nieregularny)
" Kwatery (żołnierskie)
" Figury/ krzyże wotywne
Cenotaf- cenotafium- pusty grobowiec, który jedynie upamiętnia osobę zmarłego.
Grobowiec- monumentalny pomnik nagrobny, najczęściej w formie niewielkiej budowli,
prostokąta. Może przyjmować formy kubaturowe (może się zmieścić w niej stojący człowiek).
Kaplica grobowa- budowla co najmniej 2-kondygnacyjna, w dolnej części krypta, w cokole są
otwory wentylacyjne, w górnej ołtarz, nagrobek i epitafia. Funkcja komoretatywna.
Kaplica cmentarna- Nie ma krypty, służy tylko do kultywowania np. zmarłego (msza św., itp.)
Ossuarium- miejsce zbiorowego złożenia kości zmarłych (Kutna Hora, Czerna).
Katakumby- Budowla kilkukondygnacyjna z wnękami do złożenia trumien.
Kolumbarium- też budowla kilkukondygnacyjna z wnękami do złożenia urn z prochami.
Krematorium- budynek służący do spopielania zwłok, a także do obrzędów przedpogrzebowych.
Zwykle sytuowane na cmentarzach. (Cmentarz leśny w Sztokholmie proj. Gunnora Asplunda)
Nagrobek- trwałe upamiętnienie w formie pomnika osoby zmarłej lub miejsca jej pochówku. Mogą
występować na nim różne symbole, putta, święci, itp.
Rodzaje nagrobków:
" wolnostojące
" przyścienne
" wiszące
Ilość typów nagrobków jest bardzo obszerna. Ciężko czasami jednoznacznie określić jaki to typ.
Typy:
Krzyż- Najstarsza forma. Najwięcej odmian powstało w XIX wieku (drewniane, kamienne,
żeliwne). Osadzone bezpośrednio w ziemi lub na cokole.
Przykład: Krzyż stylizowany na pień drzewa na cokole w formie skałek/ belek ułożonych
naprzemiennie.
Bardzo popularny w XIX wieku i w 1 poł wieku XX.
Tablice inskrypcyjne na nagrobkach mogły mieć np. formę rozwiniętego zwoju.
CRUX Florida- krzyż, który kwitnie.
Płyta nagrobna- płyta wmurowana w posadzkę albo na ścianie, ewentualnie w ziemi. Może być z
wyobrażeniem zmarłego, może zawierać herb lub inskrypcję. (A
owicz, kolegiata)
XVIII w.- metalowe
XIX w.- forma ukośna
Rodzaje:
" z elementem pionowym
" z ukośnie umieszczoną tablica inskrypcyjną
" stela w opasce- opaska- niewielki cokolik, który ujmuje kopczyk naziemny (mogiłę).
Stela- rodzaj pomnika nagrobnego, który używany był w Starożytności (Grecja, Rzym).
Początkowo prostokątna, pionowa płyta, póz
niej forma palmety i formy imitujące fronton świętych.
Stojąca płyta z relikwiami.
Sarkofag- ozdobna trumna zwykle w kształcie skrzyni, mogła być wykonana z metalu, kamienna,
gładka lub pokryta malowidłami, ewentualnie całkowicie rzez
biona albo przyjmująca formy
architektoniczne.
2 poł XVIII wieku  powrót jako nagrobka
Przetrwały do XIX wieku.
Tumba- nagrobek w kształcie skrzyni, na której jest postać zmarłego, może mieć baldachim. Forma
wolnostojąca lub przyścienna. Najpopularniejsze w renesansie.
Nagrobek pulpitowy- (Polska, renesans)- punktem wyjścia jest nagrobek tumbowy. Stawiany przy
ścianie, a płyta pochylona tworząc tzw. pulpit. Zabierał mało miejsca i z tego powodu był popularny
w małych świątyniach.
Nagrobek piętrowy- slipingowy- W Polsce około XVII w. Zestawienie ze sobą dwóch nagrobków
pulpitowych.
Nagrobek niszowy- Toskania, przed poł XV w. Płw. Apeniński 4 ćw XV w. Europa początek wieku
XVI
Składa się z niszy utworzonej przez arkadę podpartą kolumnami, pilastrami, na dole cokół,
zakończony łukiem. Wewnątrz sarkofag z osobą zmarłego. Wyrzez
bione w podłuczu przedstawienie
maryjne.
Nagrobek popiersiowy- Renesans- Początkowo zmarłym uczonym, w ramie architektonicznej,
ewentualnie plastyczna postać zmarłego.
XVII w.- Tak zaczęto upamiętniać zmarłych kardynałów. Od tamtej pory stał się najpopularniejszy.
Nagrobek z postacią klęczącą- Klasycyzm, ok. 1800, Polska początek XIX w. po lata 30. W nim
wykorzystuje się formę kolumny. Rzadko w sposób poprawny przybierającą te starożytne porządki,
bardziej stylizowane na te starożytne.
Przerwany/łamany- symbol przerwanego życia.
Obelisk- Klasycyzm (ale Rafael był pierwszy sięgając do Starożytności). Nosiły symboliczne
znaczenie. Czyli pokazywał wieczność, pamięć wiecznie żywą. Triumf i chwała.
Mogły być dekorowane urnami, płaczkami, historią zapisującą czyny zmarłego. (Tarnopol,
cmentarz mikuliniecki, nagrobek F. Ksawerego Lulasa zm. 1866). Czasem przypomina piramidę,
wtedy mówimy nagrobek w formie piramidy.
Urna- Klasycyzm/ do dziś. Zwykle osadzona na cokole nawiązująca do naczyń starożytnych
(najczęściej lekytów). Motyw belkowania, akroteriony itd. Może być w niszy. Dekorowane
girlandami lub kirem (tkanina żałobna).
Płaczka/ żałobnica- Motyw wyrażania bólu/żalu, znany od Starożytności. Popularny od
Klasycyzmu. Nie występują samodzielnie, a przy sarkofagach, w krzyżu, etc. Wyróżniają się
antykizującymi szatami. Mężczyzna to żałobnik.
Aedicula- rodzaj ramy, której elementy konstrukcyjne nawiązują do kompozycji porządku
architektonicznego. Zwykle to 2 filary/ kolumny/ pilastry, które dz
wigają belkowanie. Pole
wypełnione sceną najczęściej z inskrypcją na cokole.
Odwrócone pochodnie- przerwane życie.
Cippus- nagrobki na planie kwadratu, mogły być nakryte daszkiem. (Znane od Starożytności,
popularne od Klasycyzmu)
Epitafium ołtarzowe- scena alegoryczne/ religijne, niekoniecznie występuje portret zmarłego.
Epitafium- forma literacka/plastyczna, która upamiętnia zmarłego. Na terenie Niemiec.
" właściwe- pomnik epitafijny- mamy obowiązkowo postać zmarłego.
" inskrypcyjne- tylko z inskrypcją, ewentualnie występuje herb.
Trumna- 2 poł XVIII w. element obowiązkowy
drewniane
cynowe- od Z. Augusta
Nagrobek w formie trumny może też istnieć.
ŻYDOWSKA
Kirkut- Cmentarz żydowski, za miastem, oddzielnie kwatery kobiece i męskie.
Macewa- tradycyjny nagrobek żydowski w formie stojącej zaokrąglonej płyty.
Ohel- kaplica grzebalna świątobliwego cedyka.
Cedyk- wzór Żyda.
12.03.2012
ORNAMENT
Motyw dekoracyjny. Pomaga w datacji, łatwo określić krąg artystów, w której dzieło mogło
powstać. Może mieć układ:
 pasowy (pion/poziom)- ciągły o charakterze płaszczyznowym, naturalistycznym,
abstrakcyjnym.
Układ antytetyczny- symetryczny, których elementy pojawiające się po stronach osi są w
stosunku do siebie odwrócone.
Horror vacui/ amor vacui
Banderole, filakterie- (średniowiecze, nowożytność) dekoracyjna wstęga z napisem, który określa
daną scenę.
Zwój/rolka/rotulus- najstarsza forma rękopisu. Ewidentna forma zwiniętego papieru, a nie wstęgi.
np. tablica inskrypcyjna w formie rozwiniętego zwoju.
Draperie/ kotara- tkanina ułożona w dekoracyjne fałdy często stosowane w wystroju wnętrz (inny
materiał: np. stiuk). Szaty postaci. Mocno ułożone draperie.
Kir- wstęga żałobna przy nagrobku/urnie.
Wstęga/taśma- motyw ornamentalny naśladujący wstęgę. Supły, kokardy, do podwieszania czegoś
lub występująca samodzielnie (popularne w Baroku).
Ornament wstęgowy- póz
nobarokowy, we Francji ok. 1690, Europa 1 poł XVII w. Tworzy układy
esownic, ceownic, połączony często z wiciami akantowymi, często karbowana (nacięcia podwójne).
Ornament wstęgowo-cęgowy/ cęgowy- ze wstęgi, mocno przestylizowana, układana w otwarte
nożyce, cęgi. Charakterystyczna we Francji, między Ludwikiem XIV/XV (1715-1723), Polska
1725-1750. Charakterystyczny styl regencji (Filip Orleański).
Krata- ażurowe zamknięcie otworu lub wydzielenie pewnej powierzchni. Motyw dekoracyjny
składający się z krzyżujących się linii i prętów ozdobionych guzami, wstęgami, kwiatami.
(1700-1765)
Guz- motyw ornamentalny w kształcie wystającej gałki. Może być profilowany. (Manieryzm Płn,
Barok, Klasycyzm)  Szyszka - podwieszona szyszka.  Wybuchająca kula armatnia . >o<
Kratka regencyjna- gdy występuje z ornamentem regencji (wstęgowo-cęgowym)
Lambrekin- element naśladujący lambrekin- pas tkaniny z wyciętymi ząbkami, który może być
dekorowany frędzlami.
Frędzle/chwasty/chwosty/kutasy
Występowały przy (nowożytność XVIII w.) baldachimach i zwieńczeniach.
Ornament cekinowy- naśladujący cekiny, jeden na drugim. (nowożytność, szczególnie renesans).
Rocaille- Francja 1730, Polska 1735, charakterystyczny dla Rokoko. Charakteryzuje się fantazją,
asymetrią, płynnymi konturami. Może się zwać muszlowym.
Rollwerk/ ornament rollwerkowy/ zwijany/ zawijany/ kartuszowy- Ornament formowany
przestrzennie. Imitacja zwijanej blachy. Został skodyfikowany w Niderlandach. W Europie w latach
30, 40 XVI w. do 1625 r. W Polsce (Gdańsk) były to lata 60 XVI w. (Manieryzm) Często z
okuciowym (rollwerkowo- okuciowy).
Ornament okuciowy- (Manieryzm, Niderlandy) Naśladuje płaskie, żelazne okucia drzwi itp.
Gwoz
dzie, nity. W Europie połowa wieku XVI do 1625. Polska- Gdańsk lata 60 XVI w. (Epitafium
Czarnych).
Ornament okuciowy jubilerski- który wykorzystuje szlachetne kamienie jako opracowanie.
W Europie (Niderlandy) III ćw. XVI w do 1625. W Polsce (Gdańsk) 80 lata XVI w. do 1625.
Najpopularniejszy w 1600.
" Kaboszony- szlif kulisty, obły.
" Rauty- szlif diamentowy, kwadratowy, prostokątny.
Ornament chrząstkowo- małżowinowy- ukazuje wnętrze organizmu przez swoje rozwarcie
(Barok, charakterystyczny dla sztuki na Północ od Alp). Wzorniki 1600 r. w Europie do końca XVII
w. Od form geometrycznych do plastycznych. Gdańsk  1613 r- św. Trójcy, Kraków- 1625 od 30 lat
w Polsce bardzo popularny.
Wieniec- Zamknięty łańcuch ułożony z różnych roślin laur, dąb, kwiaty, owoce. (Starożytność-
Współczesność, Nowożytność- popularny) Forma zamknięta, gdy nie ma to mówimy np. medalion
z odcinkami.
Girlanda/feston- forma wiszącego łańcucha kwiatów, liści, owoców (Starożytność-Współczesność,
Nowożytność- popularna) Punkty oznaczone wstęgami lub coś mocującego. Nie zawsze
podwieszona- może być na urnie położona/zaczepiona.
Pęki owocowe- coś co można wpisać wkoło.
Rozeta- Duży kolisty otwór okienny na szczytach/ portalach, wypełniony koncentrycznie. Motyw
stylizowanego, rozchylonego kwiatu z dośrodkowym układem płatków. (Starożytność-
Współczesność). Renesans, Barok, Klasycyzm- popularna. Mogą przypominać formy naturalne,
gwiazd.
Kampanula- motyw dekoracyjny składający się z głów kwiatów o kształcie dzwonka, najczęściej
w formie zwisu, od największej główki do najmniejszej. Często w stylu regencji koniec XVII w. po
1 poł XVIII w.
19.03.2012
Wić roślinna- [starożytność-współczesność] każdy rodzaj ornamentu w formie wijącej się spiralnie
łodygi z liśćmi. (groch, gałązka oliwna, róża, liście palmowe, winna latorośl, winne grona,
czteroliść, liście kasztanowca,
akant- roślina z terenów śródziemnomorskich, kwiatostany zebrane w kłos,
" znany i stosowany od starożytności,
" średniowiecze- zapomniany,
" renesans- powrócił, w Polsce od 1510 r. do I poł. XVII w.,
" barok- tzw.  akant mięsisty 1680-1700, dobrze nawodniony, tworzy formy ażurowe,
ruchliwe, przeplatające się,
" następnie 1700-1710 tzw.  akant suchy , czyli takie skurczone liście, pozbawione wody,
brak łodygi,
" póz
niej tzw.  akant płomienisty od 1725, przypomina ostra łodygę ostu, często towarzyszy
roccaille, rokoko
" klasycyzm- znowu przypomina ten akant renesansowy)
Gałęzianka/ astwerk- ornament póz
nogotycki, który składa się z suchych gałęzi, sękatych,
bezlistnych, które tworzą formę ruchliwą, niespokojną, przeplatającą się.
" 1400r. Stworzył taką tendencję aby uroślinniać wnętrze.
" W Europie III ćw XV w. do 1525- najpopularniejszy,
" Polska- lata 90 XV w. do końca XVI w. (czasów snycerskich).
Palmeta- [starożytność- współczesność] Motyw dekoracyjny w formie wachlarzowato rozłożonego
liścia palmy. Zwykle mamy do czynienia z formą... Może występować jako sekwencja motywów
lub element pojedynczy. Często wykorzystywany do elementu jakim są naszczytniki/akroteriony
W okresie romańskim występują ćwierćpalmety.
Drolerie- motyw dekoracyjny charakterystyczny dla średniowiecza (kodeksy, snycerka jako
uzupełnienie elementów roślinnych). Małe scenki figuralne, animalistyczne, cechuje je humor,
fantazja, deformacja groteskowa.
Groteska- motyw dekoracyjny w starożytności (Rzym od I w n.e.) Motyw dekoracyjny o
kombinacji linearnej i przestrzennej, w której wić roślinna są wpisane różne motywy. Mogą to być
postacie ludzkie, roślinno-zwierzęce, architektoniczne i inne. Zapomniana w średniowieczu.
Odkryto ponownie na przełomie XV/XVI w. (przy odkryciu domu Nerona, Domus Aurea), w
baroku nie występuje w czystej postaci, jest przetworzona, w klasycyzmie wrócono do niej i
nawiązywano do motywów starożytnych (amor vacui).
Maureska/moreska- ornament płaszczyznowy, zbudowany ze splecionych wici roślinnych, o silnie
przestylizowanych łodygach, kwiatach, liściach. Szczelinie wypełniający przestrzeń, tworzy układy
nieprzerwane, nie kończące się. Wykształcił się w sztuce islamu na tradycjach hellenistycznych ale
przejęty przez sztukę europejska w renesansie na przełomie XV wieku. Występuje do końca lat 30
wieku XVII. Brak elementów, sama wić roślinna. Brak przestrzenności, tylko płaszczyznowe
działanie.
Arabeska- ornament roślinny wywodzący się ze sztuki hellenistycznej, przyswojony przesz sztukę
islamu, oparty na wici roślinnej. Charakterystyczny tylko i wyłącznie dla sztuki islamu. W
obiektach chrześcijańskich nie występuje.
Ornament kandelabrowy- [renesans, klasycyzm] ornament zwykle o układzie antytetycznym,
składa się z elementów podobnych do groteski, ale różni się tym, że zawsze tworzy układy
pionowe, wąskie i zamknięte. Będzie się je spotykać na pilastrach, filarach i wszelkich innych
podłużnych formach. Jasny jest początek i koniec tego ornamentu. Nazwa wzięta stąd, że może
przypominać stojący świecznik, 1502- 1507 Franciszek Florenczyk- Polska.
Fryz- Może występować jako samodzielny pas dekoracyjny. Romanizm- geometryczny, gotyk-
roślinny, renesans- starożytność (?nb)
Fryz podstropowy (kraniec)- Wstępuje pod stropem.
Fryz rombowy, arkadkowy, akantowy, kanelurowany z pałeczkami, pałeczkowy.
Anthemion- fryz składający się z palmet przedzielonych innymi formami roślinnymi.
Astragal- [starożytność (torus), renesans, barok i klasycyzm (bordiury i kasetony), współczesność]
motyw dekoracyjny, ciągły, który składa się z szeregu perełek przedzielonych pojedynczymi,
ewentualnie podwójnymi prążkami czy też pałeczkami.
Perełkowanie- pas perełek, kuleczek, ułożonych jedna przy drugiej.
Kimation- ornament ciągły, pasowy, występował w Grecji i Rzymie, popularny w nowożytności.
dorycki
joński- jajownik, wole oczy
lesbijski- kwiatowy
Zygzak- ornament ciągły w formie linii łamanej. Znany od prehistorii, pojawiał się na pierwszych
przedmiotach. Popularny w starożytności i powrócił w okresie romańskim.
Ornament sznurowy-ornament, który naśladuje sznurek. Ułożony w różne sploty: łamane,
spiralne. Od prehistorii, starożytność grecka i rzymska, romański, można spotkać w nowożytnej.
Meander/manowczyk- ornament ciągły składający się z załamującej się rytmicznie pod kątem
prostym linii, ta linii a może tworzyć układ jasny czytelny, ewentualnie te linie mogą się przeplatać.
Prehistoria, znany w st. greckiej, rzymskiej, okresie romańskim, zapomniany w gotyku (wyjątek
labirynt).
Swastyka/ gemmadion- w Europie powstał z połączenia liter gamma. Może być częścią meandru.
Spirale- motyw w formie linii krętej. Prehistoria, stosowany przez st. g. i r., okres romański,
renesans.
Ornament falisty/falowy- przypomina uproszczone fale morskie. Znany od starożytności. Może
występować jako pojedyncze linie fal ewentualnie kilka nałożonych na siebie. Występował także w
renesansie i klasycyzmie.
Plecionka- ornament złożony z różnych elementów, które przenikają się ze sobą. Zachodzą na
siebie raz górą, raz dołem, przypominające splecione kosze. W formie ósemek, spirali, warkoczy.
Od prehistorii, st. g. i r., sztuka bliskiego wschodu, występujący w renesansie.
Geometryczna- wstęgi. zwierzęca, roślinna.
||Mogę umrzeć? Błagam, bo już nie daję rady.||
Laskowanie
Rózgi liktorskie- motyw dekoracyjny nawiązujący do tradycji rzymskiej, rózgi związane w pęk z
wetkniętym w nie toporem, oznaczały władzę urzędową i władzę karną. Renesans, klasycyzm-
zwykły motyw dekoracyjny którym ozdabiano budynki.
Kaduceusz- laska herosa, atrybut. Laska opleciona dwoma wężami. Renesans, klasycyzm- tylko
motyw dekoracyjny.
Bukranion- czaszka byka, często dekorowana dodatkowymi elementami typu girlandy. Pojawiał
się wraz z fryzem. Pojawia się w renesansie i klasycyzmie niekoniecznie z fryzem.
Maszkaron- fantastyczna maska. Stylizowana głowa ludzka ewentualnie zwierzęca o
fantastycznych rysach i przestylizowanej fryzurze. Od Starożytności. Popularny w renesansie i
baroku. Może stanowić element pojedynczy, część antaby, a może być sekwencją.
Róg obfitości- motyw dekoracyjny w formie rogu wysypującymi się klejnotami, owocami,
kwiatami. Personifikacja fortuny, dobrobytu. Może być tez tylko motywem dekoracyjnym bez
znaczenia symbolicznego. Znane od renesansu po póz
ny klasycyzm.
Panoplia-nachodzące na siebie elementy związane z wojskowymi- insygnia władzy.
Ornamenta Ecclesiae- Spotykane w Kościołach, Pałacach Biskupich, itp. Zawiera elementy
katolickie (monstrancja, tiara itd.)
Pelta- Motyw lub element dekoracyjny w kształcie nerkowym [występuje często, przez wszystkie
epoki]
Putto- nagi mały chłopiec.
Amor oraz eros mają skrzydła, więc putto może występować ze skrzydłami. Znane od Starożytności
po współczesność, z przerwą na średniowiecze gdzie były anioły. Termin dla sztuki
nieprzedstawiający tematów religijnych.
Główka anioła/ główka anielska- (tylko nie aniołek!)
Uszaki- wyodrębniony występ obramienia architektonicznego. Popularne w manieryzmie i baroku.
Uszaki w formie zgeometryzowanej. Prostokąt z występami na narożach- rama z uszakami.
Portal z uszakami.
26.03.2012
KOSTIUMOLOGIA
Dziedzina Historii Sztuki pomagająca opisać dzieło sztuki, określić pochodzenie i datację. Pozwala
na analizowanie ubioru, który kiedyś nie tylko zakrywał ciało, ale także definiował człowieka- jego
hierarchię, stosunek religijny, wrażliwość.
Ważne jest, że strojów starano się nie niszczyć, jak najbardziej zachować, gdyż przepisywano je
często w testamentach. Z ubiorem wiążą się inne dziedziny takie jak: tkactwo, fryzura oraz makijaż
i biżuteria.
Na terenie Polski od. X w.
Tunika
Przewiązana krótka tunika z lamówkami (gł. jedwabne) przy zwężających się rękawach i przy
wycięciu przy szyi. Przewiązanie- sznur- konopny/wełniany- krajanka gł. wełniana.
Do XIII w. włącznie
Prosta szata z tkaniny lnianej/wełnianej, wkładana przez głowę. Miała wycięcie przy szyi i długie
rękawy. Męskie przepasane sznurem lub krajanką (wykonanej z tkaniny wełnianej). Długie tuniki
nosili mężczyz
ni ze starszych sfer, a młodzi do kolan lub krótkie. Lamówki były jedwabne
(sprowadzane z Bizancjum), pojawiały się na dole tuniki i przy rękawach.
Tunika antyczna
Geneza: Strój znany od starożytności. Noszono wtedy różne rodzaje tunik.
Do tuniki noszono płaszcz, jeśli było zimno.
Płaszcz wiązano w przodu przez system wiązadeł (taśmy z tarczkami). Dodatkowo pojawiały się
tarczki (w kształcie tarcz herbowych).
Tunika= giezło
Panie z najwyższych warstw społecznych musiały wyglądać. Tuniki wtedy traktowały jako giezło
(rodzaj bielizny). Nosiły suknie podwójne (do końca wieku XVIII się pojawiają).
Suknia wierzchnia z szerokimi rękawami
Suknia spodnia o wąskich, długich rękawach
Tam także pojawiały się lamówki. Im dłuższe rękawy, tym droższy strój (ze względu na ilość
zużytego materiału).
Kobiety niezamężne nie miały nakrycia głowy. Zamężne musiały. Początkowo zasłaniały głowy
białymi chustami. W czasach wczesnopiastowskich chusta była luz
no narzucona na głowę i
ramiona. Potem ( w XII wieku) pojawiła się chusta z podwiką/podwijką/podwiczką. Okrywała
także policzki. Od XIV wieku redukowana coraz bardziej. Noszona powszechnie aż do wieku XVII.
W stroju ludowym aż do XIX wieku. Podwika składała się z dwóch chust. Jednej zawiązanej wokół
szyi na czubku głowy a druga narzucona.
Czepek z podwiką- występowały od XII wieku.
Gacie- bielizna noszona w dolnej części ciała. Takie same dla kobiet i mężczyzn. Kształtem
przypominające dzisiejsze bokserki (z tym, że zamiast gumki rzemyk)
Pas gacnik/ gacnik/ lumbale- rodzaj taśmy/ rzemienia/ pasa, do którego były podwieszone
nogawice (czyli dzisiejsze spodnie).
Ciżmy- czyli miękkie skórzane buty, na wzmocnionej podeszwie (deseczkami), w połowie XIX
wieku (węgierskie), w Polsce od początku nazywane butami, ale termin zaczerpnięto z Węgier i tak
pozostało. Dzisiejsze porównania to pończocha. Kobiety nosiły wtedy pończochy. W Polsce nie
wiadomo jak wyglądały, a te europejskie były podobne do męskich ciżm. Wykonane z jedwabiu,
nici.
Ciżmy z cholewami
XIV-XV wiek
W 2 poł XIV wieku w Polsce pojawiła się Jaka
Jaka- strój rycerski, w kształcie wypukłego kaftana. Wykonana z kilku warstw materiału, które
były pikowane. Wierzchni materiał był gładki. Jaka miała rozcięcie z przodu na całej swojej
długości i miała szereg guziczków. Do tego noszony nisko na biodrach pas metalowy z dużymi,
czworobocznymi ogniwami, konstrukcyjnie wspierane na skórze. (lektura: Anna Sieradzka)
Od przełomu XIV/XV wieku w Polsce pojawiła się Jopula.
Jopula- rodzaj kaftana, z tym, że dół jest mocno poszerzany, układający się w fałdy. Sięgająca do
uda/ kolan. Rękawy luz
niejsze niż w jaka. Mogła mieć niski kołnierz i dodatkowo zapinana na
szereg małych guzików. (Nagrobek Kazimierza Wielkiego 1370-1380)
" Kazimierz wielki ma pas w tradycyjnym kształcie, Jagiełło miał już ten skórzany, bardziej
modnym kształcie. Buty o zaostrzonych noskach.
W momencie gdy pojawiła się jaka pojawiły się tez spodnie. Wąskie, dopasowane.
Opończe- rodzaj płaszcza wkładany. Mogło być podbijane futrem. Zwykle miały doszywany albo
funkcjonujący oddzielnie kaptur.
Houppelande- [czyt. 'upelął'] W czasach Władysława Jagiełły przyszło do Polski z Francji. Długa
mocno kloszowana, fałdzista szata. W wersji męskiej krótsza. Mógł mieć stojący kołnierz. Rękawy
szerokie i często rozcinane. Bardzo często przepasane. Houppelande dla kobiet zwykle miał tren.
Pojawiło się ok. 1390 roku.
Kobiety
W 2 poł XIV wieku suknie z mocno dopasowanym stanikiem. Zapinany z przodu na całej swojej
długości, ewentualnie z boku. Spódnica przy takie sukni była długa i fałdzista. Suknie miały długie
rękawy, zachodzące aż na dłonie. Występowały jako suknie pojedyncze. Bogate panie pod to mogły
zakładać koszule. Do takiej sukni, gdy było zimno zakładano płaszcze.
Kruseler- rodzaj czepka, który stał się modny w Polsce w 2 poł XIV wieku. Powstaje z doszycia do
chusty, która ściśle ujmuje głowę w rzędzie falbanek.
" Płaszcz
" Sznurowany stanik sukni
" Pas metalowy
XV wiek
Mężczyz
ni zaczęli nosić kabat.
Kabat- rodzaj kaftana. Luz
ny, poszerzane rękawy, z przodu zapięcia. Sięgał do połowy ud, z boku
w dolnej części często wykrojony. Początkowo kołnierz stojący, potem zlikwidowany, zastąpiony
wycięciem i rozchyleniem. Przepasywano skórzanym paskiem, nisko osadzonym na biodrach.
Towarzyszyła mu broń lub kaletka (skórzana jakaś tam kieszeń spr.!)
Kabat zasznurowany
Spodnie- materiałowe albo skórzane
Skórznie- buty z wysoką cholewką
W XVI wieku jeszcze go spotykamy. Przetrwał w stroju ludowym.
Czapki XV w.
Noszono je w Polsce, głównie ze względu na klimat.
Istniały różne: z filcu, futrzane. Panie także nosiły czapki.
Mężczyz
ni zaczęli nosić czepce, duże mocno ściągane z przodu i ze sporej ilości materiału. Przód
dodatkowo zdobiony zaponą (jubilerska brosza).
Szuba- rodzaj płaszcza. Luz
ny długi, zapinany z przodu płaszcz. Pojawił się w XV wieku. Miał
długi, futrzany, wykładany kołnierz. Początkowo długie, potem skrócone. W Polsce przetrwały do
XVII wieku.
16.04.2012
Moda niewieścia wieku XV
W 2 poł XV wieku kobiety zaczęły znowu nosić suknie podwójne.
Suknia spodnia- długa, węższa i miała długie wąskie rękawy oraz dekolt zwykle sięgający szyi.
Wierzchnia- charakteryzowała się obcisłym stanikiem odcinanym pod biustem, luz
niejsze,
skrócone rękawy. Suknia była długa i fałdzista. Czasami miała tren. Dekolt bywał kwadratowy
ewentualnie owalny i szeroki, duży.
Robe- suknia wierzchnia.
Bramy- lamówki haftowane, wyszywane. Mogły one ujmować dół rękawów lub sukni. Takie
suknie były opasane skórzanym pasem.
" Suknia wierzchnia z bramami
" Suknia spodnia
Kaletka na pasku- niewielka skórzana torebka
Czepiec z zawiciem
Wykonane z płótna, ściśle przylegały do głowy, na to narzucane dodatkowe chusty tworząc zawicie.
Czepiec poduszkowy od 4 ćw XV w.
Z grubszej tkaniny niż te z zawiciem. Była obciągnięta na wałku tkanina. Czepce te były zdobione
delikatniejszym materiałem.
Suknia, w której nacięciach (rzezanie) widać koszulę.
Rzezania- polega na tym, że nacina się wierzchnie ubranie po to żeby wyciągnąć (przez dziurę)
strój spodni np. koszulę. Charakterystyczne dla XVI w.
Czepce siodłowe
Wałek nie był okrągły jak u poduszkowych, ale układany w dwa trójkąty nad czołem. Pojawiała się
zapona, czyli taka jubilerska brosza. (obrazy z ok. 1449; 1480-1490)
Henin- kobiece nakrycie głowy w kształcie wysokiego stożka modne we Francji w połowie XV
wieku. Nakładano na to jakąś cieńszą płócienną chustę.
" Suknia wierzchnia z bramami
" Suknia spodnia
" Koszula
Kornet XV w.- XVIw.
Są to różnego rodzaju usztywnione kobiece nakrycia głowy wykonane z lekkich tkanin.
Pojawiły się w XV w. i wówczas miały duże rozmiary tak, że praktycznie nie było widać nic prócz
twarzy.
W XVI wieku stały się niewielkie i widać było włosy po bokach.
W końcu XVI wieku stały się taka małą czapeczką przykrywającą włosy.
(pierwsza wersja: Robert Campain, poł XV w.- kobieta [taka znana])
Czepek kornetowy [painting Anna Orzelska, ok. 1728 r.]
[Szartyki na procesji Bożego Ciała Warszawa, 1957 r.]
Patynki [Portret Arnolfinich]
To sposób ochrony przed chłodem i wilgocią buta. Nigdy nie zakładano na bosą stopę, tylko na
ciżemkę. Posiadały system wiązań, aby przytrzymać je dodatkowo na stopie.
W XVI w. przestał funkcjonować system rzemyków i pojawiły się aksamitne umocnienia,
XVI stulecie- moda renesansowa
Pojawiła się wraz z rzez
bą. Zygmunt Stary był prekursorem włoskiego renesansu.
Sajan
Kaftan o dużym kolistym dekolcie. Ma luz
ne, długie, szerokie rękawy. Może być lekko
dopasowany do tułowia, od pasa układa się w fałdy i sięga do kolan.
Spod sajana widać koszulę wykonaną ze szlachetniejszego materiału (dekoracyjnie marszczona,
jakieś bufy przy rękawach, dodatkowo często haftowane).
Do tego mocno obcisłe spodnie albo pończochy.
Modny pan dodatkowo nosił buty o (kaczych) noskach.
" Krótka szuba
" Spodnie luz
ne
" Buty o  kaczych noskach
[Zygmunt August 1521 r.]
[Portret Zygmunta Starego, przed 1514 r.]
Wams
Około połowy wieku XVI w. powodzeniem cieszył się rodzaj kaftana. Dopasowany, cienko
podwatowany( watowanie- kilka warstw materiałów razem przeszytych i w to wkładane
wypełnienie- tzw./ pikowanie coś like that), wycięty z przodu i zapinany na szereg guzików. W talii
jest tzw. baskina. Wams ma dopasowane rękawy i nie mają dekoltu, sięgają aż szyi. Mogą być do
nich noszone kołnierze. W 2 poł. XVI wieku uzyskały formę rzezaną (czyli tą nacinaną).
[Portret Wilhelma Kettlera]
[Giovanni Battista Moroni , ok. 1570 r- ten przystojny]
" Bufiaste spodnie
" Pończochy- podtrzymywane podwiązkami
" Buty- płytkie pantofle (o szerokich kaczych noskach)
Giermak
Strój wierzchni noszony prze cały wiek XVI. Miał postać luz
nego kaftana z długimi
rozszerzającymi się rękawami. Potem przeszedł do stroju dla służby.
Czepiec połowa wieku XVI
oraz berety- płaskie, sztywne, z charakterystycznymi wycięciami
" Beret
" Szuba
" Sajan
Kołpaki noszono w wieku XVI oraz XVII. Mogły być noszone także przez kobiety. Wykonane z
filcu czapki, mogą mieć podwijaną opuszkę.
Kobiety
" Czepiec podwójny
" podwika
" Szuba
" Bufiaste rękawy koszuli
" Suknia z obcisłymi stanikami i doszywaną fałdzistą spódnicą.
Takie suknie miały kwadratowe ew. okrągłe dekolty. Rękawy szerokie, układane w bufki. Spod
takiej sukni wystawała koszula. Nadal nosiły czepce.
Beret i crinale
Kanak
Suknia z rozcinanymi bufiastymi rękawami, koszula [Bona Sforza, 1521]
crinale- siatka. Delikatne siateczki które ujmowały fryzurę. Dekorowały i ujmowały równocześnie.
W okresie renesansu, bardzo modny był kanak, czyli szeroki naszyjnik w formie obroży.
[Lucas Carnach przykład damy- 1525-35]
Strój narodowy Polski
Zaczął kształtować się ok. XVI wieku. Spopularyzowany przez Stefana Batorego. Był to wpływ
mody węgiersko- tureckiej.
Żupan- Pierwsze wzmianki pod koniec XIV wieku. Jako strój narodowy w wieku XVI.
W 2 poł XVI w. noszono samodzielnie pod strój wierzchni codziennie i reprezentacyjnie
(szlachetniejsze materiały). Dopasowany do wysokości talii. Dół rozkloszowany. Jedna połać
nakrywa drugą. Miał niewielki kołnierzyk (stójkę- na warszawiaka), rękawy szerokie, zwężane
przy nadgarstkach (z charakterystycznym nacięciem- tzw. psim uchem). Całkowicie ukształtowany
w 1 poł XVII w. Górna część zapinana na szereg guzików. Pierwsze były krótkie (do kolan), im
bliżej wieku XVIII tym te żupany stawały się dłuższe (do kostek).
[Sebastian Lubomirski, przed 1613] Przepasane pasem tekstylnym, wcześniej skórzanym.
Delia z futrzanym kołnierzem i rozciętymi rękawami- pojawił się w 2 poł XVI wieku.
Wyłącznie w Polsce. Do wysokości talii lekko dopasowane, dołem poszerzane. Rozpięte na całej
długości z przodu. Przy szyi jeden ozdobny guz tzw. czapraga. Duży wykładany, futrzany kołnierz
obowiązkowo. Miały długie rękawy, ale rozcinane na całej długości po to, aby dekoracyjnie zwisać
po bokach.
Magierka ze szkofią- zwane także batorówką. Niskie cylindryczne czapki wykonane z filcu,
czarne, ich ozdoba były kity z piór czaplich, żurawich (lub zamiast tego jubilerskie pióro orle).
Safianowe buty- wykonane z safianu żółtego, ew. czerwonego. Barania lub koz
la skóra
sprowadzana. Mogła mieć cholewkę długą. Niewielką podkówkę przy obcasach.
[Stefan Batory] Wpuszczane w nie spodnie wąskie.
Rapcie- system rzemyków, łańcuszków, do których doczepiano szable.
Delia- czapraga
Krótki żupan z [pasem tkaniny i pasem metalowym, do którego na rapciach przyczepiano broń
[Władysław IV Waza, 1620]
czapraga- jeden wielki guz który spina delię.
[A
ukasz Opaliński ok 1640- ma baaaardzo drogie buty z wysoką cholewką]
[Janusz Radziwiłł poł XVII w.- nieprawdopodobnie drogi strój-cholernie wręcz- przewyższał króla]
Delia z szalowym kołnierzem [Stanisław Tęczyński, 1633-1634- obrzydliwie bogaty]
Ferezja
Strój wierzchni pochodzenia tureckiego. Rodzaj płaszcza ale lżejszy niż delia. Ferezja nie ma
dużego wykładanego kołnierza. Rzadko podpita jest futrem. Może mieć niski stojący kołnierz.
Długie rękawy swobodnie zwisające lub nałożone na przynajmniej jedną rękę. Pojawiła się w 2
połowie XVI wieku aż do XVIII. Przeszła do ludowego potem. [Tomasz Dolabella, Bitwa pod
Lepanto 1634].
23.04.2012
Kontusz przepasany pasem z tkaniny
Żupan
Kontusz z wylotami, czyli z rozciętymi rękawami (wyloty).
Kontusz
Nakładane na żupan jako strój wierzchni od lat 30. XVII w., żupan strój spodni, od lat 30. zawsze w
parze z kontuszem; rozcięty na całej swojej powierzchni, duży dekolt trójkątny lub szalowy, może,
ale nie musi być zapinany na rząd guzików. Występują tekstylne pasy do kontusza albo skórzane,
metalowe. Dół mocno pogrzany, długie rękawy szersze przy ramionach, zwężające ku dołowi od
końca XVII w. rozcinane na całej długości, tworzące zwisy po bokach, lub układane z tyłu w
powiewające formy- wyloty- kontusz z wylotami.
Kontusz noszony zimą mógł być podbity futrem. Pierwsze kontusze bez pasa, mogły przypominać
ferezję lub delię.
Od lat 40 wieku XVIII używane w Polsce były tzw. pasy kontuszowe. Wytwarzane w tzw.
persjarniach (zlokalizowane na dawnych kresach wschodnich) z jedwabiu, dodatkowo przetykane
złotem. Składały się z dwóch głów (prostokątne pola połączone wciąższem, a ten dzielony
poprzecznymi szlaczkami i dodatkowo oplecione bordiurą).
Pas kontuszowy:
Wciąższ:
" Szlaczki
" Pólka
[Strój Jana Potockiego, 1770 r.]
[Trudny przykład: Portret Maksymiliana Franciszka Ossolińskiego z synami, 1670-1680
Kontusz podbity futrem, nieprzepasany, z kielichowatym mankietem, nałożony na żupan
przepasany pasem tekstylnym. Czerwone safianowe buty.]
[Wacław Rzewuski, 4 ćw. XVIII w.]
Kształt/ kształciczek- stanik bez rękawów
" dopasowany stanik
" spódnica szeroka na fortugale (od l.70. XVI)
[Córka Sebastiana Lubomirskiego, ok. 1600]
Od około 1530 r. do poł wieku XVI panie nosiły kształt/kształciczek. Mocno dopasowany stanik
bez rękawów i do tego suknia długa w regularne fałdy. Od lat 70 XVI w. zyskała kształt
dzwonowaty. Prezentowano koszulę (szczególnie rękawy- często wykończone haftem i
marszczone).
Verdugado
1470-1480
Halka, w którą wszyte są okrągłe zwykle obręcze (listewki z drewna, z trzciny, itp.). Zaczerpnięte z
mody hiszpańskiej.
Do sukni modne panie zakładały kryzy/ kreza.
Modne kołnierze, które ściśle obejmują szyję, są drobno marszczone, karbowane, dodatkowo
wykończone koronką. Wykonane z delikatnych materiałów. Jeśli przy rękawach pojawiły się jakieś
koronki to określano je mianem kruszki.
Toczenica z wiankiem- wysoka sztywna opaska na głowę, bardzo często obciągnięte jakimś
sztywnym materiałem, haftowane, z półszlachetnymi kamieniami, dodatkowo dekorowane
wiankiem przez panny. Mężatki nadal nosiły czepce.
Czepiec z bramką z perłami oraz rańtuch- Bramka była rodzajem lamówki. Rańtuch to duża
chusta wykonana najczęściej z cienkiego, ale usztywnianego płótna. Opadał on na ramiona/ na
plecy (przypomina welon).
Mantolet- Noszona od lat 90 XVI wieku do lat 30 XVII wieku, rodzaj krótkiej pelerynki,
ewentualnie sięgającej pasa.
Kreza/kryza
Koszula i kruszki
Kształt/ kształciczek ze spódnicą na fortugale
[Anna Jagiellonka, Marcin Kober, 1595]
Bourrelet- rodzaj wałka wypełnionego (np. pakułami), przywiązywanego w pasie, który sprawiał,
że sylwetka przybierała kształt litery U. Pojawiał się stanik (z kołnierzem, ewentualnie krezą).
Od początku wieku XVII.
Alamoda
Typ sukni pojawił się w Polsce w latach 30 wieku XVI do lat 60 wieku XVI. Pojawiła się
równocześnie jak we Francji. Składała się z kaftana, który przypominał kaftan męski dość obcisły, z
długimi rękawami i dodatkowo z baskiną. Spódnica przy tej sukni była długa, fałdzista.
Obowiązkowo przy niej kołnierz (zwany w tym przypadku palatynką).
[Cecylia Renata, 1642]
(Na e-learningu wrzucone fajne obrazki- przestudiować w domu)
[Portret Ludwiki Marii Gonzagi, 1645, Justus van Egmont]
[Maria Gonzaga, 1667]
Angażanty- Przy rękawach.
Spódnice długie, mocno poszerzane. Często towarzyszył im tren, od końca wieku XVII.
Gorsety noszone przez szlachcianki, mieszczanki.
Pozwalały na wyeksponowanie piersi i na ściśnięcie w talii oraz wyeksponowanie wąskiej talii.
Mogły być wiązane z przodu lub z tyłu.
[1598 r. Gorset Doroty Sabiny von Neuburg- najstarszy zachowany]
Czepek fontanage/ kwef/ czub- typ czepka lekkiego, złożony z kilku rzędów falbanek, najczęściej
koronkowych i dodatkowo zdobione wstążkami.
W pierwszej połowie wieku XVIII i potem przez cały wiek XVIII, aby uzyskać ładną sylwetkę,
panie musiały nosić sznurówkę (gorset) i rogówkę/ pannier (rodzaj halki z poprzecznymi
listwami usztywniającymi ją, na początku kolisty kształt, potem bardziej podłużny).
[Anna Orzelska, 1728- niezła laska, ukazana w trakcie zdejmowania miary. Czepek kornetowy.
Spódnica na kolistej rogówce, Rozpięta na całej długości, dopasowana w talii suknia wierzchnia
(manteau)]
[Antonella Grabowska, poł. XVIII w.]
Binda- Rodzaj obróżki zakładanej na szyję, tekstylna, z koronek, wstążek, itp. Typ dekoracji
sylwetki kobiecej z okresu Rokoka. [Teresa Karolina z Rzewuskich Radziwiłłowa, ok 1770]
Robe a la francaise:
" Spódnica na rogówce
" Rozpięta na całej długości dopasowana w talii suknia wierzchnia z rękawami z
angażantami
" Z tyłu plisa a la Watteau
Bawet przy staniku- Bawet to trójkątna wkładka przy staniku, której zadaniem było zasłaniać
gorset.
Poloneska
Suknia, której nazwa nie pochodzi od  Polski . Spódnica spodnia skrócona, pokazująca kostki.
Wierzchnia spódnica układana w dwa ogony. Noszona od lat 70 do 90 wieku XVIII.
KOLOKWIUM w e-learningu:
18 maja w piątek. Od godz. 10:00 do 14:00.
Terminy do wyjaśnienia. Ornamenty i kostiumologia (nie trzeba znać definicji poszczególnych
terminów, wyłącznie rozpoznać). Postać męska/żeńska i opisać jej strój. Spis terminów, które trzeba
się nauczyć (nagrobki).
Quiz z kostiumów dziś rusza. Otwarty do 4 maja 2012 do godz. 12:25.