JAN KOCHANOWSKI

Jan Kochanowski ur. 1530 w Sycynie koło Radomia, zm. 22 sierpnia 1584 w
Lublinie. Po ojcu Piotrze odziedziczył część wsi Czarnolas. Czarnolas jest
najsłynniejszą polską krainą poetycką, jest synonimem poezji; w świadomości
wielu pokoleń Polaków zespolił się nierozerwalnie z Janem Kochanowskim

nazywanym równie często Janem z Czarnolasu.
Ojciec jego był szlachcicem ziemianinem, właścicielem kilku wsi w ziemi
radomskiej. Wychowaniem dzieci zajmowała się Anna z Białaczowskich, kobieta
szlachetna i rozumna. Poeta posiadał liczne rodzeństwo
siedmiu braci i pięć
sióstr. Oprócz Jana literaturą zajmowali się dwaj jego bracia
Andrzej i
Mikołaj.
Studia "wyższe" rozpoczął młodo, mając zaledwie czternaście lat w roku 1544 na
wydziale "sztuk wyzwolonych" Akademii Krakowskiej. W latach 1551-1552, a
następnie 1555-1556 przebywał w Królewcu, gdzie uczęszczał na tamtejszy
uniwersytet. Książę Albrecht pruski był pierwszym protektorem Kochanowskiego,
udzielał mu wsparcia pieniężnego i w roku 1556 umożliwił wyjazd do Włoch.
Kochanowski, jak na prawdziwego humanistę przystało, studiował w Padwie w
latach 1552-1555. W Padwie przebywał poeta jeszcze dwukrotnie, skąd wrócił
ostatecznie do Polski w roku 1559. W roku 1560 wydrukowany został jego pierwszy
wiersz: łaciński epigramat Epitaphium Cretcovii
wykuty wcześniej w r. 1558 w
marmurze na płycie nagrobnej ku czci Erazma Kretkowskiego w padewskiej bazylice
św. Antoniego. W latach studiów padewskich zrodził się i ukształtował się
program literacki Kochanowskiego
program twórczości w języku polskim. W tej
dziedzinie twórczości Jan z Czarnolasu osiągnął najwięcej. Stał się prawdziwym
twórcą narodowej poezji polskiej, za razem twórcą nowożytnej wersyfikacji i
nowożytnego języka poetyckiego: jako autor "Odprawy posłów greckich" (1578),
"Fraszek" (1584), "Pieśni" (1586) i "Trenów" (1580) oraz genialnej parafrazy
"Psałterza Dawidowego" (1579).
Utwory publicystyczne stanowiły margines zasadniczego bloku twórczości pisarza.
Zasłynął on przede wszystkim jako liryk. Fraszki i pieśni, obok "Psałterza",
należały do jego najpopularniejszych utworów.
Jan Kochanowski pisał fraszki przez całe swoje życie i są one kroniką dnia
codziennego
lirycznym zapisem życia poety. Termin "fraszka" został
wprowadzony przez Jana Kochanowskiego i jest to drobny utwór satyryczny lub
liryczny, wierszowany oparty na anegdocie lub dowcipnym pomyśle, w literaturze
staropolskiej zwany figlikiem. Kochanowski napisał około 300 fraszek. Fraszki
są "o" (np. "O żywocie ludzkim"), "na" (np.. "Na swoje księgi") i "do" (np. "Do
Hanny"). Fraszki cieszyły się uznaniem współczesnych, przepisywano je i
rozpowszechniano jeszcze przed wydaniem drukiem. Fraszka i pieśń były to
gatunki zadomowione już w polskiej tradycji literackiej, Kochanowski
przekształcił je jednak radykalnie i stworzył zupełnie nowe jakości. W licznych
zwrotach kierowanych we "Fraszkach" podkreślał charakter zbioru jako intymnego,
lirycznego pamiętnika twórcy. "Fraszki" cechuje atmosfera realizmu i
codzienności, to pochwała zabawy i przyjaźni, towarzyskiej rozmowy i poezji. Są
wśród nich erotyki i okazy liryki refleksyjnej, epitafia i wierszyki biesiadne.
Najbardziej znane fraszki to: "Do gór i lasów", "Na swoje księgi", "O żywocie
ludzkim", "O miłości", "Do Hanny", "Na dom w Czarnolesie".
Pieśni nastrojone są na poważniejszą nutę
dominuje w nich refleksja ogólna.
Pieśń to gatunek liryczny, którego pochodzenie wyprowadza się ze starożytnych
pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki. Pieśń cechuje
uproszczenie budowy, prosta składnia i występowanie refrenów. W pieśniach
Kochanowskiego wyraz uczuć jest ściszony. Oprócz pieśni miłosnych wyróżnić
można biesiadne, refleksyjne i polityczne. Są wśród nich z Horacego i
Propercjusza, lecz są także utwory samodzielne. Wyraża w nich poeta swoje
życiowe ideały: aprobatę dla "mierności", poprzestawania na tym, co los dał
człowiekowi, pochwałę cnoty, czystego sumienia, zabawy i miłości. Motywy tego
rodzaju powtarzają się w pieśniach z różnych okresów twórczości. Wśród pieśni
są wspaniałe okazy liryki religijnej jak np. hymn "Czego chcesz od nas, Panie,
za Twe hojne dary", w którym poeta wysławia imię Boga przede wszystkim jako
stwórcę i artystę. Wygłasza pochwałę piękna i ogromu wszechświata. W pieśniach
patriotycznych snuje rozważania nad charakterem narodowym Polaków, nad
historycznym losem narodu i jego stosunkiem do innych nacji. Mają one często
kształt przemówienia. Odrębny cykl stanowi "Pieśń świętojańska o Sobótce", w
której doszło do syntezy poezji uczonej i ludowej. Kochanowski nawiązał tu do
starodawnego, słowiańskiego obrzędu. Po raz pierwszy wystąpił jako miłośnik i
obrońca ludowego obyczaju, jako artysta świadomie wyzyskujący walory tkwiące w
folklorze i pieśni ludowej.
Najbardziej znane pieśni to: "Serce roście", "Nie porzucaj nadzieje", "Chcemy
sobie być radzi", "Pieśń o spustoszeniu Podola", "Pieśń o dobrej sławie",
"Pieśń świętojańska o Sobótce".
W roku 1578 ukazała się "Odprawa posłów greckich", w której Kochanowski ukazuje
problem aktualny
problem wzajemnego stosunku moralności obywateli i potęgi
państwa, problem obowiązków nakładanych na człowieka przez sytuację
historyczną, konfliktu między interesem jednostkowym a ogólnym. Fabułę dramatu
zaczerpnął z "Iliady". W rok po "Odprawie" wydany został drukiem "Psałterz
Dawidów", który wniósł nowe tony do religijnej poezji Kochanowskiego. Oprócz
pochwały Boga jako stwórcy i artysty, obrazów wspaniałego i rozumnego
urządzenia wszechświata pojawia się w psalmach stylizacja boskiego wizerunku w
duchu uwydatnienia jego potęgi, mocy i grozy. Przekład Kochanowskiego zaciera
egzotykę oryginału, łagodzi biblijne złorzeczenia i nienawiść, wyrażoną w
psalmach wobec wrogów, zmniejsza dystans między człowiekiem a Bogiem, rozwija i
pogłębia uczłowieczenie boskiego wizerunku.
Życie spokojne, pogodne, przerwał Kochanowskiemu cios. W 1579 umarła ukochana
córka Urszula. Zachwiał się pod tym ciosem cały jego pogląd na świat, zachwiała
się jego wiara. Wrócił jednak do równowagi, znalazł ukojenie w myśli o Bogu, w
przeświadczeniu, że jego Urszulka żyje w innym świecie
i dziecku swemu
postawił taki pomnik, jakiego nie ma żadne inne dziecko świata: "Treny" (1580).
Tren to utwór liryczny o nastroju żałobnym, wyrażający ból bliskiej lub
wybitnej osoby. W starożytności pisane były na zamówienie i nie wyrażały
prawdziwego bólu po śmierci danej osoby. "Treny"
najsłynniejsze zapewne z
dzieł poety, które stało się przykładem i symbolem trwałych wartości w
literaturze. Oryginalność "Trenów" polega nie tylko na wprowadzeniu do
literatury niezwykłej bohaterki, nie tylko na kompozycji cyklu nagrobkowego,
jakiego nie znała ani literatura starożytna, ani renesansowa ale na realizmie
psychologicznym i obyczajowym w przedstawieniu dziecka, przeżyć ojca i
atmosfery życia rodzinnego. Kochanowski stworzył dzieło liryczne, w którym dwie
warstwy
wspomnieniowo-osobista i ogólna, filozoficzna
uzupełniają się,
stanowią ograniczoną jedność i wspólnie silniej oddziaływają na czytelnika. W
cyklu dziewiętnastu utworów Kochanowski przedstawił kolejne stadia swoich
przeżyć
od rozwijania się żalu i rozpaczy aż do wybuchu "Trenu XI" i
stopniowego uciszenia w dalszych partiach z "epickim" finałem "Trenu XIX".
Kochanowski zmarł nagle 22 sierpnia 1584 podczas pobytu w Lublinie. Jan
Kochanowski najwybitniejszy poeta polskiego odrodzenia przez wiele lat był
niedościgłym wzorem dla polskich poetów a jego poezja traktowana była jako
źródło licznych inspiracji. Jako poetę humanistę cechowały go:
nawiązanie do antyku, bogactwo motywów antycznych, przywołanie bohaterów
antycznych, odwołanie się do sytuacji antycznych (motyw wojny trojańskiej),
filozofia antyczna (stoicyzm, epikureizm), propagowanie dewizy życiowej
starożytnych
carpe diem (korzystaj z chwili, używaj dnia),
bliskie stosunki z twórczością Horacego (przekonania o nieśmiertelności i
sławie, którą daje twórczość), przyswojenie gatunków literackich uprawianych
przez starożytnych (treny, pieśni), bogactwo językowe budowane w oparciu o
poezję antyczną (porównania homeryckie).
Jan Kochanowski poeta
uczony (zainteresowanie człowiekiem i jego sprawami)
to:
wnikliwy obserwator życia,
wyznawca zasady Terencjusza "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi
obce",
propagator wiejskiego modelu życia szlachcica
ziemianina.
Pochwalał życie i optymizm. W swych utworach wyrażał miłość do przyrody,
człowieka, ojczyzny, dostrzegał w przyrodzie ład i harmonię. Był patriotą,
ponieważ podejmował w swoich utworach problem odpowiedzialności za losy kraju
zarówno rządzących ja i rządzonych. Wartości artystyczne twórczości
Kochanowskiego to:
bogactwo gatunków (fraszki, treny, pieśni, pierwszy dramat
"Odprawa posłów
greckich", tłumaczenia psalmów),
różnorodność stosowanych środków artystycznych (porównania homeryckie,
przenośnie, epitety, uosobienie, pytania retoryczne, apostrofy,
wykrzyknienia),
język jasny, prosty, zwięzły,
wzbogacenie wersyfikacji polskiej o wiersz biały (bezrymowy).
Jan Kochanowski jest twórcą wiersza sylabicznego, tzn. opartego na równej
liczbie sylab (zgłosek) w każdym wersie. Wprowadził także wiersz nieregularny o
zmiennej ilości sylab i zmiennym rytmie.

































Literatura:
Praca zbiorowa pod redakcją Jana Zygmunta Jakubowskiego: Literatura polska od
średniowiecz do pozytywizmu, PWN Warszawa 1974.
Juliusz Kleiner, Włodzimierz Maciąg: Zarys dziejów literatury polskiej, Zakład
Narodowy im. Ossolińskich
Wydawnictwo, Wrocław 1985.
Julian Krzyżanowski: Dzieje literatury polskiej, PWN Warszawa1979.
Tomasz Miłkowski, Janusz Termer: Leksykone lektur szkolnych, Polska Oficyna
Wydawnicza "BGW" Warszawa 1993.
Praca zbiorowa pod redakcją Mariana Stępnia i Aleksandra Wilkonia: Historia
literatury polskiej w zarysie t.1, PWN Warszawa 1987.
"Cogito
powtórka z epok", Agencja Wydawnicza "AGA-PRESS" Warszawa 1997.
Jan Kochanowski: "Treny", Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Wydawnictwo,
Wrocław 1986.