Agresja w szkole




















Spis treści

Rozdział I

Rzut historyczny – zainteresowanie problemem...... 3

Przypisy........................................................................................... 6

Rozdział II

Terminologia dotycząca problemu................................... 8

2.1. Socjalizacja............................................................................ 8

2.2. Agresja.................................................................................... 10

2.3. Agresja w szkole................................................................ 13

Przypisy......................................................................................... 18

Rozdział III....................................................................................... 20

Metodologia i badania............................................................. 20

3.1. Analiza i interpretacja uzyskanych rezultatów badań
w kontekście przyjętych hipotez.............................. 24

Przypisy......................................................................................... 27

Podsumowanie............................................................................... 28

Literatura....................................................................................... 29


Rozdział I
Rzut historyczny – zainteresowanie problemem


Agresja wśród młodzieży, jest zjawiskiem bardzo powszechnym we współczesnej dobie spowodowane jest to wieloma ważnymi przyczynami. Takimi jak czynniki biologiczne tkwiące w samym dziecku, częste stosowanie przemocy przez osoby z najbliższego otoczenia danej jednostki i nadużywanie kary jako środka wychowawczego itd. Zauważyliśmy również, że szkoła jako placówka edukacyjno-wychowawcza w dużej mierze odpowiada też za kształtowanie się postawy agresywnej u dzieci i młodzieży. Od nauczyciela-wychowawcy, jego zachowania się, autorytetu jaki ma wśród uczniów i sposobu ich kształtowania zależy czy u wychowanków rozwiną się zachowania agresywne jako „reakcja na stres, trudności i niepowodzenia, czy też nie.

Zainteresował nas ten problem i dlatego postanowiłyśmy uczynić go tematem naszej pracy badawczej. Będąc studentkami pedagogiki o specjalności resocjalizacja będziemy na praktykach, czy później w pracy nawiązywać kontakt z dziećmi trudnymi, nieletnimi przestępcami, a agresja jest cechą zachowania najbardziej bezpośrednio związana z przestępstwem. Wielu autorów uważa ją wręcz za psychologiczny odpowiednik terminu przestępstwa np.: A. Bandura i R. H. Walters. I „mimo, że ten pogląd nie jest powszechny, badania nad przyczynami i formami agresji uważane są za najlepsze źródło poznania psychologicznych uwarunkowań zachowania przestępczego”.[1]

Ten bardzo szeroki problem, jakim jest agresja wśród młodzieży zdecydowaliśmy się zawęzić wyłącznie do terenu szkoły.

Pragniemy zjawisko agresji w szkole omówić przez pryzmat jednego z elementów dekaderu, jakim jest socjalizacja. Wybraliśmy ten proces ponieważ dziecko, w czasie swego rozwoju nie jest ograniczane wyłącznie do celowych i zamierzonych wpływów wychowawczych, przekazywanych mu przez rodzinę, ale podczas kontaktów z rówieśnikami, dalszą rodziną, ludźmi ze swego środowiska wychowawczego, poddawane jest również oddziaływaniom niezamierzonym, ale i nieuniknionym. Zgodnie z teorią A. Bandury i R. H. Waltersa agresja jest, jak wszystkie inne zachowania zjawiskiem wyuczonym, opartym przede wszystkim na warunkowaniu instrumentalnym i modelowaniu, których dziecko uczy się w czasie procesu socjalizacji. „W wypadku instrumentalnego uczenia się polegającego na uczeniu się poprzez pożądany skutek dochodzi do utrwalania się zachowań agresywnych.”[2]

Agresja jest zjawiskiem bardzo złożonym w dzisiejszej dobie, prowadzone jest wiele badań mających na celu wyjaśnienie jej złożonej problematyki jednak historia zainteresowana tym zagadnieniem jest bardzo krótka i „datuje się od początku obecnego stulecia łącząc się z nazwiskiem Zygminta Freuda i Alfreda Adlera”[3], a naukowe badania nad zjawiskiem agresji rozpoczęły się dopiero w latach 50-tych. Teoria postulowana przez Alfreda Adlera przedstawiająca to zagadnienie jako popęd, zyskała oryginalne ujęcie u Zygmunta Feuuda, który potraktował ją jako niszczący popęd śmierci. Pogląd Freuda rozwinął następnie ekolog K. Lorenz. Podkreślał on biologiczną funkcję agresji, uważał też, że energia agresji wymaga rozładowania, co występuje bądź spontanicznie, bądź wskutek pojawienia się odpowiedniego bodźca czy sytuacji. Normy kulturowe uniemożliwiają wyładowanie tej skumulowanej energii agresji w wyniku czego dochodzi do ataków samoagresji i innych zaburzeń. K. Lorenz sądził „że dla uchronienia się od wybuchów lub innych konsekwencji agresji, korzystne są drobne jej rozładowania”.[4] Dzisiaj wiadomo już, że ten pogląd K. Korenza był niesłuszny, dgyż uczestniczenie w niewielkiej agresji lub jej obserwowanie przyczynia się do jej kumulacji i ukształtowania się postawy agresywnej. Kolejny raz ten problem został podjęty przez J. Dollarda. Ujmuje on ją reaktywnie, głosi, że „każda frustracja prowadzi do agresji i u podstaw każdej agresji znaleźć można frustrację”.[5] Z polskich naukowców zajmujących się omawianym przez nas problemem chcę przytoczyć wyniki badań Marii Szostak i Kazimierza Pospiszyla.

Maria Szostak opublikowała swoje wyniki w „Psychologii wychowawczej” z 1971 r. Podjęła się zbadania zależności między strukturą osobowości a agresywnością. Potwierdziła, że istnieje związek między właściwościami osobowości a agresywnością. Wyniki badań pokazały „że dla osób prospołecznych i receptywnych aktywnych charakterystyczny jest wzór reagowania agresją skierowaną na zewnątrz, a dla osób receptywnych biernych – agresją skierowaną na własną osobę.”[6]

Między egocentryzmem, a badanym przez nas zjawiskiem istnieje szereg zależności. Osoby egocentryczne w dużym stopniu narażone są na frustrację. Ich oczekiwania nie mają możliwości pełnej realizacji w dorosłym życiu. „Silna agresywność osób receptywnych-aktywnych może mieć charakter instrumentalny – agresja często służy zaspakajaniu potrzeby pokazania się, czy potrzeby zależności”.[7] Natomiast mniejszy stopień agresywności u osób prospołecznych związany jest z wyższym stopniem tolerancji u tych osób na frustrację.

Badania Kazimierza Pospiszyla zostały opublikowane w „Psychologii wychowawczej” z 1975 r. Porównał on rodzaje agresji u studentów, młodzieży przestępczej „normalnej” i młodzieży przestępczej z cechami psychopatycznymi. Badania dowiodły, że największe nasilenie agresji występowało w grupie psychopatów, najmniejsze natomiast u studentów. Te trzy grupy respondentów w znaczny sposób różniły się od siebie pod względem rodzajów przejawianej agresji. Wyniki dowiodły też, że występują związki między poszczególnymi rodzajami agresji a poziomem lęku. Wynika z tego, że „poziom lęku może wpływać hamująco na zachowania przestępcze, stwarzając specyficzne „zapory” szczególnie w takich formach agresji jak akta, drażliwość, uraza[8]”.

Przykładów, na potwierdzenie faktu, iż agresja jest obecnie częstym tematem badań można znaleźć wiele, zamieszczanych w różnych czasopismach pedagogicznych i psychologicznych. Dzięki tym badaniom omawiane przez nas zjawisko jest dziś dość dobrze poznane, znamy mechanizmy powstawania agresji, wiemy jakie jednostki są bardziej agresywne, jaka jest zależność między typami osobowości ludzkiej a nią itd. Dzięki tej wiedzy potrafimy z takimi jednostkami postępować w taki sposób, by nie dopuszczać do spięć i konfliktów, a narastającą agresję rozładowywać w sposób społecznie nieszkodliwy, lub wręcz pożyteczny.



PRZYPISY






Rozdział II
Terminologia dotycząca problemu


Podejmując temat tak szeroki, jakim jest zagadnienie agresji w szkole, właściwym wydaje się wyjaśnienie podstawowych pojęć dotyczących owego zagadnienia.



2.1. Socjalizacja
Pojęcie socjalizacji jest używane w filozofii, ekonomii politycznej, socjologii, psychologii i pedagogice. Przypisuje się jemu różną treść i bywa ono powodem sporów terminologicznych. Nas interesuje jednak pojęcie socjalizacji w rozumieniu psychologów, socjologów a szczególnie pedagogów. Dlatego też pozostałe zostaną pominięte. „Zgodnie z jego znaczeniem pojmowanym w tych naukach, socjalizację można najogólniej określić jako proces oddziaływania grupy na jednostkę”[9]. Znaniecki proces ten określa jako wchodzenie lub wrastanie w kulturę. Rozróżniamy dwa typy tego rozumienia, a mianowicie szersze i węższe. W pierwszym z nich socjalizacja do wszelkie oddziaływania grupy na jednostkę grupy reprezentującej określoną kulturę, powodującej wystąpienie społecznie pożądanych zmian w zachowaniu się jednostki”[10]. Ogólnie rzecz ujmując – socjalizacja polega na przechodzeniu od czynności indywidualnych do zespołowych, grupowych. Jest to wrastanie w kulturę, uczenie się i przyswajanie oraz kształtowanie pozytywnych, dodatnich cech charakteru, które niewątpliwie wpływają na korzystne współżycie międzyludzkie. Do tych cech charakteru należą właściwości „związane zarówno ze stosunkiem do innych ludzi (życzliwość, uprzejmość, uczynność, koleżeństwo, gotowość udzielania pomocy), jak również z oceną samego siebie (brak zarozumiałości, skromność, poczucie własnej godności)”[11]. Tak więc wynikiem prawidłowo przebiegającego procesu socjalizacji jest tzw. „dobry charakter”.

Socjalizację więc należy pojmować w odniesieniu do interakcji międzyludzkich i zmian z owych relacjach międzyosobowych. Ze względu na środowiska oddziaływań na jednostkę dzielimy socjalizację na pierwotną, która „jest pierwszą socjalizacją, która jednostka przechodzi w dzieciństwie i z której pomocą staje się członkiem społeczeństwa”[12]. Wiąże się ona zarówno z uczeniem czysto poznawczym, ale i nacechowana jest wysokim ładunkiem emocjonalnym. Nas interesować będzie proces socjalizacji wtórnej, która definiowana jest jako następstwo, wprowadzając jednostką w szersze kręgi świata społecznego. Każda z grup społecznych, do których należy jednostka kształtuje w niej system norm, wzorów osobowych, zwyczajów i zasad postępowania. Cały ten proces składa się na socjalizację wtórną. Charakterystyczne jest jednak to, że to co dla jednej grupy jest właściwe i pożądane dla innej lub dla reszty społeczeństwa jest odbierane jako zachowanie aspołeczne. „W naszych warunkach społeczno-kulturowych sprzeczność taka zachodzi na przykład między normami kultury wytworzonej przez rodzinę, szkołę, organizacje dziecięce i młodzieżowe a podkulturą bandy przestępczej, grupy chuligańskiej czy młodocianych narkomanów”[13]. Taka sytuacja staje się podstawą do wadliwości socjalizacji i wytworzenia postaw antyspołecznych. Gdyby problem ten odnieść na grunt szkoły to zaczynają się trudności w szkole, konflikty z rówieśnikami i nauczycielami, wagary i pogłębiające się problemy z nauką, co powoduje powstanie błędnego koła. Taka różnorodność i sprzeczność motywacji, wartości i dążeń, tatki wpływ działań aspołecznych prowadzi między innymi do zwiększenia pobudliwości nerwowej, która sprzyja agresywnemu zachowaniu się.



2.2. Agresja
Kolejnym z podstawowych pojęć, koniecznym do wyjaśnienia w podjętym przez nas temacie jest agresja. W literaturze naukowej spotkać się można z wielością rozumień, podejść i wyjaśnień tego pojęcia. Punktem wyjścia dla M. Czub była etymologia tego słowa tzn. „ruch do”. Autorka ta używa słowa „agresja” w znaczeniu „zachowania nakierowanego na zrealizowanie celu (inaczej zachowanie typu „osiąganie”), którego realizacja jest ważna dla całości funkcjonowania jednostki”[14]. Definicja ta wychodzi z założenia celowości każdego działania ludzkiego, ale nie ma tutaj mowy o celu, którym jest wyrządzenie szkody osobie lub przedmiotowości, na który zostanie skierowana. Bardziej przydatna do naszych celów badawczych jest definicja mówiąca, iż „agresja polega na wystąpieniu inicjowanego ataku wyrządzającego szkody fizyczne lub moralne określonym osobom lub grupom społecznym”[15]. Tak więc zachowanie to nacechowane jest takimi przymotami jak: motywacja, chęci, pragnienia, zamiary, tendencje, które to pobudzają do owych czynów agresywnych. I takie właśnie zachowania są jednym z rodzajów zaburzeń socjalizacji, a co za tym idzie – rozwoju społecznego. Jeżeli występują często oraz mają duże nasilenie, wówczas oddziaływują destruktywnie na układ stosunków i interakcji społecznych w grupie.

G. Kelley rozgranicza agresywność wyróżniając dwie jej formy: agresja i wrogość. „Agresja (aggresion) jest zachowaniem wymagającym wydatkowania energii (energetic behavior), jest zachowaniem apodyktycznym, a jej przeciwieństwem jest pasywność”[16]. Autorka porównuje agresję do ryzykanctwa. Wrogość (hostility) charakteryzuje natomiast osobę o partykularnym nastawieniu do świata, która nie potrafi zaakceptować innych poglądów, odmiennych od swoich.

Włączenie pojęcia wrogości do pojęcia agresywność jest motywowane różnymi rodzajami agresji pojmowanymi odmiennie przez wielu badaczy, np.: agresji gniewnej, emocjonalnej lub instrumentalnej. „Nawet jednak zwolennicy rozróżniania tych pojęć uważają, że wrogość (podobnie zresztą jak gniew) ma wartość dyspozycyjną, tzn. może prowadzić do agresji, ułatwić jej wystąpienie, chociaż nie jest niezbędnym jej warunkiem”[17]. Przy analizie pojedynczych zachowań agresywnych nie można definitywnie mówić o współwystępowaniu wrogości. Jednak te dwie cechy występują często łącznie u tych samych osób i stwierdzić można, „że u każdego człowieka na podłożu pierwotnych emocjonalnych relacji rozbudowuje się mechanizm agresywności, który w pewnych warunkach może przybrać postać wrogości, potrzeby destruktywności itd.”[18]

Różni autorzy wyodrębniają różne rodzaje, formy i przejawy agresji. Jednym z takich podziałów jest propozycja A. Sander, która wyróżnia dwie podstawowe formy agresji: słowna (przekleństwo, wyzwiska, wulgarne odpowiedzi, ośmieszanie, grożenie, straszenie) lub niewerbalna (gesty, bójki, popychanie, opluwanie, niszczenie cudzego mienia). Inny podział przytacza Z. Skorny za T. Tomaszewskim, a mianowicie jej dwa kierunki „na zewnątrz, przeciw przedmiotom lub osobom zewnętrznym, np. przeciw samej przeszkodzie lub osobie będącej sprawcą trudności, albo też przeciw sobie samemu”[19] (autoagresja). Jeszcze innym rodzajem agresji jest agresja przeniesiona, która przejawia się rozładowaniem emocji, złości, agresji na innej osobie lub przedmiocie niż źródło. Zdarza się to w sytuacji, gdy nie można zaatakować bezpośredniej przyczyny agresji. Wzbudza to poczucie krzywdy, niesprawiedliwego traktowania, a nieraz również chęć zemsty i odwetu za doznane krzywdy. Przyczynia się do powstawania i nasilania konfliktów interpersonalnych. I to właśnie ten rodzaj agresji jest często zauważalny w szkole.

Dla rozpatrywania problemu agresji i wyjaśnienia jej podłoża jest konieczne poznanie mechanizmów jej powstawania. Cytowany już wyżej Z. Skorny na podstawie badań psychologicznych wyróżnia agresję frustracyjną, naśladowczą oraz instrumentalną, a z badań fizjologicznych patologiczną. Pokrótce scharakteryzujemy każdą z nich, a szczególną uwagę poświęcimy frustracyjnej, która jest nierozerwalnie związana swoimi przyczynami ze szkołą.

Agresja naśladowcza występuje wówczas, gdy mamy doczynienia z naśladownictwem modeli agresywnego zachowania, z którymi jednostka się styka. Model ten wpływa na jednostkę przede wszystkim odniesieniu do osób znaczących, a uruchamiany mechanizm to identyfikacja. Modelami takich zachowań są bohaterowie książkowi i telewizyjni, starsi koledzy, agresywni rodzice. Odnosi się to głównie do interesującej nas dorastającej młodzieży.
Agresja instrumentalna. Jej motywem są określone cele działania, a agresja jest wówczas instrumentem lub narzędziem umożliwiającym osiągnięcie celu. Jest ona nierozerwalna związana z postawami oraz hierarchią wartości. Kolejny rodzaj to agresja patologiczna, której przyczyn należy szukać w procesach chorobowych zachodzących w układzie nerwowym jednostki w zachowaniach agresywnych. Nie widzimy potrzeby bliższego omawiania pojęcia.

Agresja frustracyjna. Badania J. Dollarda i współpracowników doprowadziły do powstania twierdzenia, iż pojawienie się agresji jest nierozerwalnie związane z frustracją i wskazuje na jej obecność oraz fakt prowadzenia od frustracji do agresji. Wspomniana już w pracy M. Czub definiuje frustrację jako istnienie „przeszkody występującej w trakcie realizowania potrzeby i powodującej zahamowanie aktywności”[20]. Skorny określa ją podobnie, a mianowicie jako blokadę, ale blokadę potrzeb, a szczególnie „w powstawaniu agresywnego zachowania się dzieci i młodzieży szczególnie ważną rolę pełni blokada potrzeby afiliacji, uznania społecznego oraz potrzeby samodzielności”[21]. Jeśli chodzi o potrzebę afiliacji to agresywność może być skutkiem oziębłości rodzica, nauczyciela, grup rówieśniczych, brakiem zainteresowania z ich strony, lub nadmierna surowość. Upominanie, wytykanie wad i braków blokuje odczucie uznania społecznego, co może być powodem zachowań agresywnych. Z kolei liczne zakazy i nakazy, ograniczanie samodzielności może spełniać też funkcję motywu agresji.

„Zachowanie agresywne można traktować jako dodatkową frustrację, która (...) zwiększa stopień pobudzania do agresji. Należy więc oczekiwać, że im silniejsze będzie zahamowanie agresji skierowanej na czynnik frustracyjny, tym intensywniej wystąpi przemieszczenie agresji”[22].

W konkluzji można by stwierdzić, że agresja jest częstym i typowym następstwem frustracji, ale nie jedynym, bowiem obecny stan wiedzy nie pozwala na jednoznaczne nazwanie i dookreślenie problemu. Faktem jest jednak, iż jest ona nierozerwalnie związana z życiem społecznym, pojawia się w interakcjach międzyludzkich, a tym samym obecna jest w szkole.



2.3. Agresja w szkole
W procesie socjalizacji dzieci i młodzieży szkoła pełni bardzo ważną rolę. Za jeden z podstawowych kierunków jej oddziaływania wychowawczego uważane jest kształtowanie społecznych postaw sprzyjających prawidłowemu współżyciu z innymi osobami. Ma ona bardzo duży wpływ na kształtowanie się różnego rodzaju form życia społecznego. W instytucji tej zaczynają tworzyć się pierwsze silne związki emocjonalne z innymi ludźmi, takie jak koleżeństwo i przyjaźń. Dzieci uczą się również zasad współpracy i współżycia z innymi członkami społeczeństwa. Socjalizacja tych młodych ludzi w szkole nie zawsze jednak zdąża w tak pożądanym kierunku. Bardzo częstym zjawiskiem w tej placówce jest przemoc, agresja, niechęć i brak tolerancji w stosunku do inności rówieśników. Zachowania agresywne dzieci i młodzieży na terenie szkoły spowodowane są wieloma różnymi czynnikami, wśród których można wymienić:

- niekorzystny układ wzorów osobowych w najbliższej rodzinie, szkole i poza nią,

- występowanie częstych sytuacji stresowych i frustracyjnych, które blokują podstawowe potrzeby wieku młodzieńczego, spowodowane głównie przez rodziców i nauczycieli,

- niewłaściwy system wychowawczy stosowany przez opiekunów, który polega na pobłażliwym traktowaniu agresywnych zachowań w okresie wczesnego dzieciństwa,

- słabe „ego”, które nie wypracowało skutecznej kontroli nad życiem emocjonalno-popędowym, przez wyższe mechanizmy poznawcze,

- niekorzystny układ cech temperamentalnych oraz mikrouszkodzenia systemu nerwowego.

„Na podstawy i zachowania agresywne mają wpływ zarówno czynniki środowiskowe jak i osobowościowe. Interakcja tych czynników wyznacza siły i formy typowych dla danej jednostki objawów agresji”[23].

Mówiąc o przyczynach zachowań agresywnych trzeba z większą uwagą przyjrzeć się szkole, a szczególnie roli, jaką pełni tu nauczyciel. To on właśnie dostarcza dzieciom modeli współżycia społecznego. Korzystny wpływ na socjalizację młodzieży wywierają modele bezkonfliktowego zachowania się nauczyciela, życzliwej postawy wobec dzieci i sprawiedliwego oceniania ich osiągnięć. Niekorzystne w procesie uspołeczniania jest postępowanie wychowawcy powodującego konflikty, przejawiającego autokratyczne skłonności, będącego niesprawiedliwym i stronniczym. Faworyzowanie niektórych uczniów, stawianie im mniejszych wymagań oraz tolerowanie ich wykroczeń wpływa destrukcyjnie na przebieg socjalizacji. „Pozostali uczniowie czują się pokrzywdzeni, odnoszą się niechętnie lub wrogo do swych uprzywilejowanych kolegów, którzy bronią swej pozycji i związanych z nią uprawnień”[24]. Powoduje to osłabienie lub zanikanie więzi grupowej, oraz przyczynia się do narastania antagonizmów i konfliktów, które niekorzystnie wpływają na społeczne współżycie w grupie. Niesprawiedliwa ocena może natomiast zostać odebrana przez ucznia jako niedocenianie jego pracy i umiejętności. Prowadzi to do gniewu, frustracji co w konsekwencji może być przyczyną agresji skierowanej na słabszego kolegę, ucznia, który został lepiej oceniony, negatywne emocje mogą zostać rozładowane także, na przedmiotach materialnych poprzez zniszczenie szkolnego sprzętu czy kopnięcie podręcznika. Kształtowanie się niewłaściwej postawy społecznej może być również następstwem źle zorganizowanego współzawodnictwa pomiędzy uczniami, co może spowodować egoizm, egocentryzm, niechęć i agresję uczniów słabszych wobec zdolniejszych, osiągających lepsze wyniki w nauce.

Podobne rezultaty mogą być wynikiem nadużywania kar, jako środka wychowawczego. Korzystnie oddziaływują one na wychowanka tylko wówczas, gdy są wywierane przez osobę, z którą karany się identyfikuje i nie przejawia wobec niej wrogości. „Karany musi zdawać sobie sprawę, za co została wymierzona kara, rozumieć ją i akceptować jako sprawiedliwą”[25]. Ponadto, musi być ona wynikiem rzeczywistego wykroczenia, a nie braku zdolności czy umiejętności uniemożliwiających poprawne wykonanie danej czynności. Kara nie powinna zależeć od emocjonalnego nastawienia wychowawcy, ani uderzać w godność ucznia, gdyż wówczas może spowodować skutek przeciwny od zawierzonego. Dziecko poczuje się pokrzywdzone, upokorzone i niesprawiedliwie potraktowane. Wówczas negatywne emocje, nagromadzone podczas tego zdarzenia może odreagować w sposób społecznie nieakceptowany. Tadeusz Pilch rozpoczynając obrady międzynarodowej konferencji która odbyła się w dniach 9-11 V 1994 r. powiedział: „Ponad dwa tysiące lat liczy sobie ostrzeżenie zawarte w powiedzeniu Arystotelesa, że nie ma nic bardziej zgubnego niż uciekanie się do przemocy przez tzw.: porządnych ludzi w imię tzw. dobrych intencji”[26]. Zaburzenia socjalizacji mogą być również spowodowane niemożnością zaspokojenia potrzeby z rówieśnikami. W okresie dorastania nasila się potrzeba kontaktów z innymi dziećmi, zyskiwania ich akceptacji. W osoby, która jest izolowana lub odrzucana wytwarza się stan napięcia wywołujący występowanie różnych, nieadekwatnych form zachowań agresywnych. Tego rodzaju postępowanie jest częściej manifestowane przez jednostki „które w dotychczasowym swym życiu nauczyły się tego, skutecznie stosując je w różnych sytuacjach konfliktowych, tzn. w sytuacjach, w których realizacje ich potrzeb spotykały się ze sprzeciwem otoczenia”[27]. Są one stosowane więc częściej przez dzieci, które nauczyły się walczyć otwarcie o zaspokajanie swoich potrzeb. Młodzież ta osiąga swoje cele zmuszając np.: słabszych kolegów do ustępstw, zyskując czasem w ten sposób podziw i uznanie. Zaspakaja to w dużym stopniu ich potrzebę kontaktów z rówieśnikami i utwierdza ich w przekonaniu o słuszności swego postępowania. „Zachowaniem agresywnym równie często towarzyszy społeczna dezaprobata oraz różne formy represji powodujące poczucie zagrożenia i wywołujące postawę obronną. Skłania to do dalszej walki. I znów – wzmaga to represję rówieśników powodując często w efekcie społeczne odrzucenie”[28]. Dzieci izolowane, odrzucane, zachowujące się agresywnie zaspokajają w ten sposób swoje potrzeby, ale także manifestują swoją obecność. Pragną wyróżnić się, być zauważonym.

Podsumowując rozważania na temat agresji stosowanej przez dzieci i młodzież na terenie szkoły można powiedzieć, że w obrębie tej placówki istnieje „agresja jawna lub behawioralna oraz agresja ukryta czyli wyobrażeniowa”[29]. W codziennym funkcjonowaniu szkoły zauważyć można wszystkie wyżej wymienione rodzaje agresji. Istnieje więc przemoc skierowana na inne osoby, gdy np. w czasie przerwy potrąca lub uderza drugiego. Tego typu zachowania w szkole mają swe źródło „we frustracji i stresie, ze względu na wymagania udaremniające zaspokojenie nasilonych w tym stadium potrzeb”[30]. Agresja jest poważnym problemem w szkole. Dzieci uciekające się do tego typu zachowań sprawiają poważne trudności wychowawcze, gdyż ich zachowanie nacechowane jest brakiem zdyscyplinowania, które powoduje częste naruszanie szkolnego regulaminu i innych norm życia społecznego. Osoby takie wywierają destrukcyjny wpływ na układ stosunków społecznych w grupie, powodując powstawanie w niej antagonizmów i częstych konfliktów. Profesor W. Wenzel i profesor B. Behrnol z uniwersytetu w Holle podkreślali „jak ważne jest wspieranie szkoły w rozwiązywaniu problemu agresji (...). Szkoła ich zdaniem musi uczyć jak radzić sobie w sytuacjach stresowych. Jej obowiązkiem jest tworzenie dobrego klimatu i sprawiedliwe traktowanie uczniów, wspieranie samorządności uczenie funkcjonowania w społeczeństwie, oraz tolerancji dla innych kultur”[31].



Przypisy
























Rozdział III
Metodologia i badania


Kryteria doboru populacji, miejsce badań oraz charakterystyka badanego środowiska.

Celem badań jest stwierdzenie czy istnieje agresja w szkole oraz określenie jej wymiaru, rodzaju i przyczyn. Badany przez nas problem dotyczy występowania agresji wśród uczniów na terenie szkoły, dlatego też wybrałyśmy Szkołę Podstawową nr 49 w Bydgoszczy do przeprowadzenia ankiety na interesujący nas temat. Próba reprezentacyjna stanowią uczniowie dwóch klas, a mianowicie szóstej i siódmej. Wybrałyśmy młodzież szkolną, gdyż problem dotyczy przede wszystkim osoby wchodzące w okres dojrzewania. Chcemy dowiedzieć się czy proces socjalizacji tej młodzieży przebiega prawidłowo, czy też jest zaburzony. Jest to bardzo ważne, iż od prawidłowego przebiegu owego procesu uspołeczniania zależy, jak będą się układały stosunki interpersonalne tych osób w życiu dorosłym. Czy dzisiejsza młodzież potrafi radzić sobie z sytuacjami trudnymi, stresującymi w sposób społecznie akceptowany, czy też napięcia rozładowuje agresja?

W przeprowadzonych przez nas badaniach brało udział 20 uczniów klasy szóstej i 20 klasy siódmej. Ze względu na potrzebę rozróżnienia występowania agresji w zależności od płci, koniecznym było rozgraniczenie badanych na dziewczęta, których było 19 i chłopców – 21.

Metody i techniki badań oraz ich charakterystyka.
Słusznym wydaje się scharakteryzowanie, pokrótce metody, techniki i narzędzia badawczego, które były nam niezbędne do zrealizowania badania. Według T. Pilcha metoda jest do „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”[32]. Metody można podzielić na jakościowe i ilościowe. Do ilościowych zaliczamy metodę indywidualnych przypadków, sondaż diagnostyczny, eksperyment i monografię pedagogiczną. Do jakościowych natomiast: otwarty wywiad pogłębiony, metodą biograficzną, jakościową analizą tekstu i obserwację uczestniczącą.

W naszych badaniach posługujemy się metodą sondażu diagnostycznego, który służy do badania zjawisk społecznych, opinii, poglądów wybranych zbiorowości, nasilania się i kierunków rozwoju określonego zjawiska oraz innych zjawisk instytucjonalnie nie zlokalizowanych.

Technika badawcza jest pojęciem węższym od metody. Są to wszelkiego rodzaju czynności poznawcze oraz całość procesu, który angażuje badacza i innych ludzi w celu uzyskania optymalnie sprawdzonych opinii, faktów i informacji. Do technik zaliczyć można obserwację, wywiad, ankietę, badania dokumentów, analizy treści.

Stosując metodę sondażu diagnostycznego możemy zastosować wiele różnych technik, z których wybrałyśmy ankietę. Jest to zestaw gotowych pytań o wysokim stopniu standaryzacji, dotyczących najczęściej jednego, wąskiego zagadnienia, którym w naszym przypadku jest zjawisko agresji w szkole.

Narzędzie badawcze ma najwęższy zakres, jest „przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań”[33]. Zaliczamy tu: kwestionariusz ankiety, kwestionariusz wywiadu, testy, skale. Narzędzie, którym będziemy badać interesujące nas zjawisko to kwestionariusz ankiety. Składa się on z trzech części. Pierwsza to metryczka, dzięki której pragniemy poznać dane osobowe respondentów. W części następnej zawarłyśmy pytania, które mają udzielić nam odpowiedzi, bardzo znaczącej dla owych badań, a mianowicie stwierdzenia faktu lub fikcji istnienia agresji i przemocy na terenie szkoły. Czy dzieci są świadkami czynów agresywnych i jaki jest ich wymiar i rodzaje. W części ostatniej zawarłyśmy pytania, które pomogą nam stwierdzić czy ankietowani sami dopuścili się zachowań agresywnych i dlaczego. Pozwoli nam to na oszacowanie wielkości problemu, wysunięcie wniosków na temat zależności płci do takich zachowań młodzieży.

Przeprowadzając badania pragniemy głównie dowiedzieć się jaki wymiar ma dany problem.

Problemy i pytania
Przeczytane artykuły i pozycje zwarte oraz analiza badań prowadzonych w przeszłości na temat zjawisko agresji, pozwoliło nam sformułować problemy i pytania. Ogrom zjawiska nie pozwala na zajęcie się całością problemu agresji, a tylko jego pewnymi aspektami. Oto niektóre z nich:

1. Czy agresja jest w szkole zjawiskiem codziennym i powszechnym oraz czy aktualnym jest problem nadużywania siły przez silniejszych i starszych uczniów wobec młodszych i słabszych fizycznie?

2. Czy niesprawiedliwa ocena nauczyciela w oczach ucznia, może być jedna z przyczyn agresywnych zachowań się i jak często występuje ten problem?

3. W jakim stopniu słabe wyniki w nauce mają wpływ na agresję i czy potwierdzi się przypuszczenie, iż to uczniowie słabsi intelektualnie nadużywają przemocy?

4. Jakie rodzaje przemocy są udziałem młodzieży na terenie szkoły i w jakich formach najczęściej się objawiają?

5. Jak duży odsetek ankietowanych dopuścił się czynów agresywnych, czy po wyładowaniu się uczniowie czuli się lepiej, jeśli tak to dlaczego?

6. W jakim stopniu płeć wpływa na agresywne zachowania się?

Hipotezy
Odpowiedzi na powyższe wątpliwości, pytania i interesujące nas problemy powinny dostarczyć hipotezy, których potwierdzenia będziemy szukały w wynikach i interpretacji badań.

ad. 1. W szkole codziennym i powszechnym zjawiskiem jest agresja w szkole oraz aktualny jest problem nadużywania siły przez uczniów silniejszych i starszych.

ad. 2. Niesprawiedliwa ocena w oczach ucznia jest przyczyną agresji i zdarza się często.

ad. 3. Przypuszczalnie uczniowie słabsi intelektualnie nadużywają przemocy, co dowodzi wpływowi słabych wyników w nauce na agresywne zachowania się.

ad. 4. Najczęściej zauważalny rodzaj agresji to agresja werbalna w postaci wyzwisk oraz niewerbalna w postaci bójek. Jest to agresja przeniesiona, której nie można rozładować na źródle.

ad. 5. Mniej niż połowa badanych uczniów dopuszcza się czynów agresywnych, po wyładowaniu się nie poczuli się lepiej i nie potrafili uzasadnić dlaczego.

ad. 6. Zakładamy, iż chłopcy częściej rozładowują napięcia stosując agresję niż dziewczęta.



3.1. Analiza i interpretacja uzyskanych rezultatów badań w kontekście przyjętych hipotez
Celem przeprowadzonych badań było występowanie agresji w szkole jej rodzajów i przyczyn. Analiza problemu uświadomiła nam o wieloaspektowości i możliwościach interpretacyjnych zjawiska. Jak zaznaczyłyśmy wcześniej badania ograniczyłyśmy do opinii samych uczniów na ów temat, które znalazły ujście w kwestionariuszach ankiety, które zamierzamy obecnie zanalizować. Analiza i interpretacja ogranicza się do wąsko sprecyzowanych problemów i jest odpowiedzią na postawione przez nas pytania, co jest jednoznaczne z potwierdzeniem lub obaleniem hipotezy.

Potwierdziła się hipoteza odnośnie codzienności i powszechności zjawiska agresji na terenie szkoły. Za występowaniem tego problemu opowiedziało się 62,5 % ankietowanych, natomiast 37,5 % uczniów nie potwierdziło istnienia tego zjawiska na terenie interesującej nas placówki. Druga część hipotezy potwierdziła się zdecydowanie, a mianowicie aktualny jest problem nadużywania siły przez uczniów silniejszych i starszych nad ich młodszymi i słabszymi kolegami. Z taką prawidłowością zgodziło się 97,5 % ankietowanych.

Niesprawiedliwa ocena nauczyciela w mniemaniu ucznia jest przyczyną agresywnego zachowania się, za czym opowiedziało się 77,5 %. Tylko 9 uczniów z 40 nie potwierdziło stwierdzenia.













Tabelka 1.

Częstotliwość niesprawiedliwych ocen w odczuciu uczniów
Liczba uczniów
Odsetek uczniów

Bardzo często

Często

Rzadko
4

12

15
12,9

38,7

48,4

S
31
100 %




Tablica 1 przedstawia zestawienie częstotliwości występowania niesprawiedliwej oceny nauczyciela wraz z liczbą uczniów opowiadających się za ową częstotliwością. Jak wynika i powyższego zestawienia, zjawisko to ma wyjście w opinii ucznia rzadko, aczkolwiek tylko różnicą 10% występuje stwierdzenie „często”.

Kolejna hipoteza zgodnie z naszymi oczekiwaniami potwierdziła się. Analiza dowiodła dużą przewagę nadużywania przemocy uczniów o słabszych wynikach w nauce nad pozostałymi.

Tabela 2.

Wyniki w nauce
Liczba uczniów
Odsetek uczniów

Dobrze

Przeciętne

Słabe
3

8

29
7,5

20,0

72,5

S
40
100 %




Jak widać uczniowie słabsi intelektualnie częściej nadużywają przemocy. Ustępują im uczniowie przeciętni aż o 51,5%. Tylko trzech badanych zauważyło agresję u ucznia „dobrego”. Z tego można wysunąć wniosek, iż oceny mają wpływ na agresywne zachowanie się. Potwierdza to też stereotyp, ze to „źli” uczniowie są prowodyrami bójek i konfliktów w szkole. Przy czym można by szukać w chęci pokazania się, że też jest się w czymś dobrym, chęci wyróżnienia się, a przede wszystkim wyładowania frustracji i stresu.

Tabela 3.

Forma agresji
Liczba
odpowiedzi
Odsetek uczniów

przekleństwa, wulgarne odpowiedzi

wyzwiska, wyśmiewanie

bójki

poszturchiwania, zaczepki, popychania

opluwanie

przeszkadzanie na lekcji

potracenia, uderzenia, kopnięcia

inne
37

24

23

12

10

7

6

1
30,8

20,0

19,2

10,0

8,3

5,8

5,0

0,9

S
120
100 %




Zestawienie ukazuje występowanie różnych form agresji w pożądku od najczęściej występującej. Jak można zauważać na plan pierwszy wysuwają się rodzaje agresywnego zachowania się werbalne: przekleństwa, wulgarne odpowiedzi, wyzwiska, wyśmiewanie oraz niewerbalne typu: bójki, zaczepki, popychanie i poszturchiwanie. Potwierdziło to postawioną prędzej hipotezę.

W kolejnej hipotezie nie uzyskaliśmy potwierdzenia, ponieważ aż 70% badanych dopuściło się czynu agresywnego, z nich 67,9% poczuło się z tego powodu lepiej i 89,5% uzasadniło swoje zachowanie. Jako przykładowe odpowiedzi możemy przytoczyć:

- „bo wszystko na co byłem zły wyszło ze mnie”’,

- „ponieważ ulżyło mi z tego powodu”,

- „wyładowałem z siebie cały stres”,

- „bo wszystko z siebie wyrzuciłem”,

- „bo wyrzuciłem z siebie to wszystko co chciałem powiedzieć”.

- „bo się wyżyłem”,

- „bo czułem się rozluźniony”.

Stwierdzenie „ulżyło mi” i „rozładowałem się” było najczęstszym z wymienionych.

Kolejna i już ostatnia z przyjętych hipotez również nie potwierdziła się. Oto jej wyniki: dziewczęta w 52,6% same dokonały czynu agresywnego, a chłopcy w 85,7%.

Tabela 4.

Płeć
Tak
Nie
S

Dziewczęta
10 (a)
9 (b)
19

Chłopcy
18 (c)
3 (d)
21

S
28
12
40





Korelacja bardzo słaba.

Jak wynika z powyższych obliczeń według korelacji Pearsona (zmiennych jakościowych) płać ma znikomy wpływ na zachowania agresywne.

Przypisy


Podsumowanie
Podsumowując całość pracy należy stwierdzić, iż agresja jest zjawiskiem występującym powszechnie w szkole. Jest problemem bardzo szerokim i wieloaspektowym, a jego poszczególne elementy przedstawiliśmy w badaniach i ich wynikach. Warto zauważyć, iż problem nie jest nowy i był już wielokrotnie przedmiotem badań. Wśród nich można wyróżnić pedagogów, socjologów i psychologów. Bezpośrednio z problemem związane jest pojęcie socjalizacji wtórnej, jako wprowadzenie jednostki w szersze kręgi społeczne, przygotowanie jej do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie, podejmowania zadawalających kontaktów interpersonalnych i pełnienia różnych ról społecznych. Jeżeli proces ten będzie wadliwy może dojść do wytworzenia się postaw antyspołecznych, zaspakajania potrzeb i osiągnięcie celów w sposób nieaprobowany, a mianowicie poprzez zachowania agresywne.

Jak już wspomnieliśmy agresja ma wiele podstaw i źródeł swego istnienia. My zajęliśmy się tymi, które maja swój początek w szkole. Należy tu wymienić rolę jaką pełni nauczyciel, który często jest autorytetem i modelem zachowań. Jednak on często jest przyczyną agresji jaka ma miejsce na boisku czy korytarzu szkół. Jest to jego właściwa postawa oraz faworyzowanie niektórych jednostek, nadużywanie kar, niesprawiedliwa ocena w oczach ucznia. Nauka, trudności szkolne i zaniedbanie to źródła frustracji, która jest związana z agresją.

Należałoby przyjrzeć się bliżej tej placówce i problemowi agresji na jej terenie, próbować zaradzić takiemu zjawisku. Trzeba wyjść od nauczyciela ponieważ jego rola jest tu bardzo znacząca i to on ma możliwości zminimalizowania źródeł takich niepożądanych zachowań.



Literatura
1. Czub M.: Zachowanie agresywne – agresja – osiąganie. Analiza zjawiska agresji jako istotnego czynnika w procesie socjalizacji, W: Kwartalnik Pedagogiczny, 1992 nr 1

2. Gaś Z.B.: Psychologiczna analiza agresywności osób po próbie samobójczej, W: Przegląd Psychologiczny, 1981 T. 24

3. Gomulska – Stec J.: zachowania agresywne dzieci izolowanych w grupie rówieśniczej, W: Ruch Pedagogiczny, 1980 nr 4.

4. Luckman T., Berger P.L.: Interanaliza rzeczywistości, W: red. T. Jaworska, R. Lepert: Wprowadzenie do pedagogiki, Bydgoszcz 1995

5. Matyjas B.: Agresja wśród dzieci i młodzieży jako problem współczesnej szkoły, W: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 1994 nr 8

6. Plewicka Z.: Funkcjonowanie społeczne uczniów agresywnych, W: Nauczyciel i Wychowanie, 1977 nr 2

7. Pomykałow: Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993

8. Pospiszyl K.: Badania porównawcze nad rodzajami agresji u młodzieży przestępczej, w: Psychologia wychowawcza, 1975 nr 2

9. Sander A.: Problem agresji w szkole, W: Nowa Szkoła, 1992 nr 4

10. Skorny L.: Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa, 1976

11. Szostak M.: Struktura osobowości a agresywność, w: Psychologia Wychowawcza, 1971 nr 3

12. Tomaszewski T. red.: Psychologia, PWN, Warszawa 1975

13. Wójcik O.: Środowisko rodzinne, a poziom agresywności młodzieży przestępczej i nieprzestępczej, W PAN, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1977



--------------------------------------------------------------------------------

[1] K. Pospiszyl: Badania porównawcze nad rodzajami agresji u młodzieży przestępczej, w: Psychologia wychowawcza 1975 nr 2, str. 234

[2] W. Pomykało, red.: Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1993, str. 8

[3] tamże, str. 8

[4] tamże, str. 8

[5] tamże str. 8

[6] M. Szostak: Struktura osobowości a agresywność, w: Psychologia Wychowawcza 1971 nr 3, str. 307-308

[7] tamże, str. 308

[8] K. Pospiszyl: Badania..., op. cit., str. 241

[9] Z. Skorny: Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1976, str. 10

[10] tamże, str. 12

[11] tamże, str. 17

[12] P.L. Berger, T. Luckmann: Internalizacja rzeczywistości, w: red. T. Jaworska, R. Lepert: Wprowadzenie do pedagogiki, Bydgoszcz 1995, str. 200

[13] Z. Skorny: Proces..., op. cit., str. 48

[14] M. Czub: Zachowanie agresywne – agresja – osiąganie. Analiza zjawiska agresji jako istotnego czynnika w procesie socjalizacji, w: Kwartalnik Pedagogiczny 1992 nr 1, str. 126

[15] Z. Skorny: Proces..., op. cit., str. 91-92

[16] Z.B. Gaś: Psychologiczna analiza agresywności osób po próbie samobójczej, w: Przegląd Psychologiczny 1981 T. 24, str. 557

[17] D. Wójcik: Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieży przestępczej i nieprzestępczej, Wydawnictwo PAN, Wrocław 1977, str. 9

[18] red. T. Tomaszewski: Psychologia, PWN, Warszawa 1975, str. 783

[19] Z. Skorny: Proces..., op. cit., str. 206

[20] M. Czub: Zachowanie..., op. cit., str. 125

[21] Z. Skorny: Proces..., op. cit., str. 213

[22] T. Tomaszewski red.: Psychologia, op. cit., str. 643

[23] Z. Plewicka: Funkcjonowanie społeczne uczniów agresywnych, w: Nauczyciel i Wychowanie 1977 nr 2, str. 52

[24] Z. Skorny: Proces..., op. cit., str. 66

[25] tamże, str. 66

[26] B. Matyjas: Agresja wśród dzieci i młodzieży jako problem współczesnej szkoły, w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 1994 nr 8, str. 44

[27] J. Grochowska-Stec: Zachowanie agresywne dzieci izolowanych w grupie rówieśniczej, w: Ruch Pedagogiczny, 1980 nr 4, str. 499

[28] tamże, str. 499

[29] A. Sander: Problemy agresji w szkole, w: Nowa Szkoła, 1992 nr 4, str. 226

[30] Z. Plewicka: Funkcjonowanie..., op. cit., str. 50

[31] B. Matyjas: Agresja..., op. cit., str. 44

[32] T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995

[33] tamże, str. 42