Rozwój elektroniki technicznej w ZSRR
W Rosji przedrewolucyjnej technika elektronowych przyrządów próżniowych oraz
odnośny przemysł znajdowały się na bardzo niskim poziomie. Ogólne zacofanie
techniczne carskiej Rosji, czołobitność i hołdowanie klas rządzących cudzoziemskiej
nauce i technice, jak również lekceważący stosunek do osiągnięć nauki rosyjskiej, były
przyczyną tego, że liczne prace zdolnych rosyjskich uczonych i wynalazców często nie
znajdowały właściwego uznania w ich ojczyz
nie, podczas gdy zagranicą szeroko były
wykorzystywane, a niekiedy i przywłaszczane przez przedsiębiorczych geszefciarzy.
Pomimo że pierwsze lampy elektryczne były wykonane przez rosyjskiego wynalazcę,
opieszałość i biurokratyzm panujące w sferach przemysłowych Rosji kapitalistycznej
stanęły na przeszkodzie opanowaniu i rozwijaniu tej nowej techniki oświetleniowej, tak że
w istocie rzeczy niezależny elektryczny przemysł próżniowy w Rosji wówczas nie mógł
powstać.
Do początku pierwszej wojny światowej (1914) w Moskwie były trzy niewielkie fabryki
żarówek, a w Piotrogrodzie zaczęła pracować zbudowana w 1913 r. większa fabryka
elektrycznych lamp żarowych  Swietłana . Całe wyposażenie tych fabryk, jak również
surowiec do wyrobu lamp, sprowadzano z zagranicy. W czasie wojny 1914-1917r.,
wskutek znacznego zmniejszenia importu niezbędnych surowców, poczyniono pierwsze
kroki w organizowaniu własnego przygotowania materiałów niezbędnych dla przemysłu
lampowego; w ten sposób opanowano wyrób baniek szklanych oraz cokołów
lampowych, jednak drut wolframowy trzeba było w dalszym ciągu sprowadzać z
zagranicy.
Wyrób lamp odbiorczych (które wskutek niedoskonałego odpompowania powietrza były
nie elektronowe lecz jonowe) rozpoczął dopiero w 1914 r. N. Papaleksi w fabryce ROBT i
T (Rosyjskie Towarzystwo Telegrafu i Telefonu bez drutu w Piotrogrodzie), gdzie również
wykonano pierwsze wzmacniacze pracujące za pomocą tych lamp.
W 1915 r. na radiostacji w Twerze (obecnie miasto Kalinie) rozpoczął swe prace nad
fabrykacją lamp elektronowych wzmacniających M. Boncz-Brujewicz. Mając do swej
dyspozycji bardzo niedoskonałe wyposażenie Boncz-Brujewicz wraz ze swymi
współpracownikami, podobnie jak on entuzjastami nowej radiotechniki lampowej, zdołał
zbudować pierwszą lampę elektronową, która zyskała pełne uznanie specjalistów.
W 1916 r. przywieziono z Francji (która była wówczas sojuszniczką Rosji w wojnie
przeciw Niemcom) dużą partię różnych przyrządów radiowych wraz z trójelektrodowymi
lampami elektronowymi, które szeroko zastosowano w radiostacjach nadawczych i
wojskowych. W związku z tym telekomunikacja w Rosji znalazła się w pełnej zależności
od importu lamp francuskich i aczkolwiek stan tego rodzaju był nie do zniesienia, to
jednak do 1918 r. niczego nie uczyniono, praktycznie biorąc, w celu zorganizowania
przemysłowej produkcji własnych, rosyjskich lamp radiowych.
1
Niezależny elektryczny przemysł próżniowy zaczął powstawać w ZSRR dopiero po
Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Paz
dziernikowej.
W Niżegorodzkim Laboratorium Radiowym, zorganizowanym w 1918 r. na podstawie
specjalnego polecenia W.Lenina, rozpoczęto studia pod kierownictwem M.Boncz-
Brujewicza nad opracowaniem rosyjskich lamp generacyjnych i wzmacniających. Tutaj
skonstruowano lampę odbiorczą PR1, która mogła zastąpić lampy francuskie we
wszystkich lampowych urządzeniach radiowych; w zakładach przy Laboratorium
zorganizowano masową produkcję tych lamp. Już w 1920r. wykonano lampy
generacyjne o mocy użytecznej do 1kW, które zostały użyte w pierwszym
doświadczalnym nadajniku radiotelefonicznym w Moskiewskiej Radiostacji Chodyńskiej.
W 1923r. Boncz-Brujewicz ukończył prace nad 25 kilowatową lampą generacyjną o
wodnym chłodzeniu anody; lampa ta posiadała na owe czasy największą moc w świecie,
a budowa jej jest wzorem dla wszystkich cudzoziemskich firm lampowych aż po dzień
dzisiejszy.
Równolegle z Niżegorodzkim Laboratorium intensywne prace nad uzyskaniem lamp
krajowych prowadzono począwszy od 1919 r. również w laboratoriach A.Czernyszewa i
M.Bogosłowskiego w Piotrogrodzie, gdzie nieco póz
niej zorganizowano Zakłady
Elektropróżniowe, które rozpoczęły w 1923 r. masową produkcję lamp odbiorczych typu
R-5 (z katodą wolframową) oraz  Mikro (z katodą torowaną) jak również kilka typów
lamp generacyjnych.
W 1928 r. fabryka ta została połączona z zakładami  Swietłana , które po tym połączeniu
i przeorganizowaniu stały się ośrodkiem naukowo-technicznym radzieckiego przemysłu
elektronowego. W laboratoriach  Świetlany pod kierunkiem S.Wekszyńskiego liczny
zespół pracowników naukowych, inżynierów i badaczy (A.Szaposznikow,
S.Zusmanowskij, A.Aleksandrow, S.Obolenskij i inni) rozwinął owocną działalność
naukową i konstruktorską, w wyniku której radiotechnika radziecka uzyskała wszelkie
niezbędne typy całkowicie nowoczesnych elektronowych przyrządów próżniowych.
Dużym zahamowaniem w rozwoju krajowego przemysłu lamp elektronowych była jego
zależność od importu zagranicznego niezbędnych do wyrobu lamp z rzadkich metali
(molibdenu, wolframu, tantalu), których do tego czasu w ZSRR nie otrzymywano. Firmy
lampowe zagraniczne, mające monopol na wyrób tych metali, często odmawiały dostaw
drutu wolframowego stosując swego rodzaju  blokadę wolframową . Sprawa produkcji
radzieckiego wolframu i molibdenu została wysunięta jeszcze w r. 1921 w Uchwałach VIII
Wszechrosyjskiego Zjazdu Elektrotechnicznego, zwołanego z inicjatywy W.Lenina w celu
zajęcia się zagadnieniem elektryfikacji ZSRR (planu  GOLERO - Państwowa Komisja do
Spraw Elektryfikacji Rosji.). Wytrwałą i uporczywą pracą fachowcy radzieccy pokonali
wszelkie trudności związane z produkcją tych metali i poczynając od 1929 r. krajowy
przemysł wytwarza wysokiej jakości drut wolframowy i inne niezbędne metale.
2
W szeregu zagadnień uczeni radzieccy dali wiele nowych, oryginalnych pomysłów i
wynalazków, na podstawie których opracowano nowe przyrządy, wydatnie posuwające
naprzód rozwiązanie wielu aktualnych tematów radiotechniki w różnych dziedzinach jej
zastosowań.
Wystarczy przytoczyć takie przykłady, jak wynalezienie przez A
.Kubieckiego powielacza
elektronowego (w którym zjawisko emisji wtórnej elektronów zostało wykorzystane do
milionkrotnego wzmacniania prądów w jednej lampie), prace W.Wołgdina nad
ulepszeniem prostowników rtęciowych, opracowanie przez S.Zusmanowskiego,
J.Kacmana i S.Moszkowicza serii lamp odbiorczych do całkowitego zasilania napięciem
24V, prace P.Szmakowa, P.Timofiejewa i wielu innych nad ulepszeniem różnych
konstrukcyj przyrządów fotoelektrycznych. Zasady wykorzystane po raz pierwszy w tych
przyrządach znajdują obecnie szerokie zastosowanie również w innych typach
przyrządów elektronowych.
Obszerne badania teoretyczne i doświadczalne prowadzono w laboratoriach
Ukraińskiego Instytutu Fizyki Technicznej Wszechzwiązkowego Instytutu
Elektrotechnicznego, Uniwersytetu Gorkijskiego i w innych instytucjach nad
wytwarzaniem bardzo wielkich częstotliwości za pomocą magnetronów, które są obecnie
podstawowymi generatorami silnych drgań w zakresie centymetrowych długości fal.
Podany przez Aleksiejewa i Malarowa system magnetronu z rezonatorami wnękowymi
jest stosowany obecnie przez firmy lampowe różnych krajów jako zasadnicza konstrukcja
generatorów magnetronowych dużej mocy, szeroko używanych w radiolokacji.
Zdradziecki napad Niemiec faszystowskich na Związek Radziecki naruszył pokojową
pracę twórczą narodu radzieckiego. Sytuacja wojenna spowodowała ewakuację szeregu
zakładów i instytutów naukowo-badawczych, wśród nich i zakładów elektropróżniowych,
z europejskiej części ZSRR do innych obszarów kraju. Przed robotnikami elektrycznego
przemysłu próżniowego stanęło wielkie i odpowiedzialne zadanie: w jak najkrótszym
czasie zbudować na nowych miejscach zakłady elektropróżniowe, aby jak najszybciej
wznowić produkcję lamp elektronowych, tak niezbędnych dla wojskowej łączności
radiowej. Pomimo tych wszystkich trudności robotnicy i inżynierowie zakładów
elektropróżniowych spełnili godnie swój obowiązek; zaopatrzenie radiostacji wojskowych
w lampy odbiorcze i nadawcze wszelkich niezbędnych typów używanych na wszystkich
frontach wojennych na wielką, niespotykaną dotychczas skalę, było zapewnione bez
przerwy.
Również i praca badawcza nie została przerwana w latach wojny; w fabrykach
wprowadzono nowe materiały i nowe procesy technologiczne, ulepszano parametry lamp
elektronowych, w instytutach naukowo-badawczych opracowywano nowe typy
przyrządów elektronowych, których potrzeba była podyktowana coraz większym
zastosowaniem systemów radiowych do różnych celów wojennych.
3
Dzięki tym pracom specjalistów-próżniowców wszelkich kategorii oraz dzięki mądrej
polityce państwowej Rządu Radzieckiego, niejednokrotnie w swych specjalnych
uchwałach wyznaczającego drogi i środki rozwoju elektrycznego przemysłu
próżniowego, przemysł ten wyszedł z prób największej w historii a zwycięsko
zakończonej przez naród radziecki wojny, nie tylko nie osłabiony, lecz wzmocniony i
zdolny do dalszego rozwoju i rozrostu.
4