Bernacki Z., Podskarbiówki liczmany szlachty polskiej cz. V
Bernacki Z., Podskarbiówki liczmany szlachty polskiej cz. V,
[w:]  Przegląd Numizmatyczny , nr 14 3/1996.
Właściwe kierowanie państwem i zabezpieczenie jego Stanowisko to wymagało człowieka wyjątkowo
spokojnego bytu spoczywało w ręku urzędników uczciwego, ponieważ praktycznie nie istniała kontrola
administracji centralnej. Należeli do nich: marszałek w. operacji pieniężnych, a pokusa malwersacji nasuwała się
koronny, marszałek nadworny, kanclerz, podkanclerz i nieustannie i nie powodowała żadnych konsekwencji. W
podskarbi koronny. Od II połowy XVI w. dołączono do tej roku 1693 podskarbi Marek Matczyński bez problemów
grupy hetmana wielkiego i polnego, jednak nie uzyskał absolutorium na sejmie, a następnie przyznał się
wprowadzono ich do senatu. W sumie było siedmiu do sprzeniewierzenia ogromnej wówczas sumy 200
"ministrów" co odpowiada dzisiejszemu pojęciu rady tysięcy złotych. Pieniądze te lojalnie zwrócił i
ministrów. Od 1569 r. liczba ta uległa podwojeniu w zrezygnował ze stanowiska. Ten prawy szlachcic wykazał
związku z powołaniem identycznych stanowisk na Litwie. jak łatwo można grabić państwowe pieniądze.
Urząd podskarbiowski miał kluczowe znaczenie dla Podskarbiowie za sprawowanie urzędu nie pobierali
funkcjonowania państwa, stąd w literaturze staropolskiej pensji, a wg. Konstytucji z 1616 roku musieli jeszcze za
pisano o nim najczęściej, często atakując jego działalność. własne pieniądze utrzymać swych pisarzy. Byli to na ogół
bogaci ludzie posiadający znaczne dochody ze swych
Kanclerz w. Litewski Albrecht IV Stanisław Radziwiłł
dóbr, jednak brak uposażenia powodował często znaczne
prowadził dziennik pisany z dnia na dzień - "Pamiętnik o
nadużycia. Panowało powszechne przekonanie, że urząd
dziejach w Polsce", tym cenniejszy, że książę przebywał
nie powinien przynosić straty, w myśl zasady "Qui altare
stale przy królu lub w Senacie. Opisuje on ostatnią wolę
servit, ex altare vivit" ("kto ołtarzowi służy, z ołtarza
króla Zygmunta II z 27 kwietnia 1632, na trzy dni przed
żyje"). Uważano że "podskarbi był panem dochodów
śmiercią. Czytamy tam - "Oto przybywa wczesnym
wszystkich publicznych, nikomu więcej jak tylko jemu
rankiem, we wtorek 27 kwietnia, posłaniec od
samemu znajomych, a zatem w takiej tylko kwocie, jaka
Piotrowskiego, pokojowego panny Urszuli, z
mu się podobała, na sejmie Rzeczypospolitej do rachunku
wiadomością, że król umiera (czcigodna Urszulka -
podanych". Bolesław Leszczyński, w celu uzyskania
Austryjaczka Majeryn, była najbliższą damą dworu
absolutorium na sejmie w 1658 roku, przekupił wszystkich
zmarłej królowej, opiekowała się życiem domowym króla
posłów. Gdy uzyskał sprzeciw jednego zapytał - "a który
i bardzo była przez niego i wszystkich szanowana) /.../
to tam taki syn, com mu nie dał". O podskabich mówiono
Wtedy dopiero ogłosiła panna Urszula wolę króla, że
"wilki chowane" i generalnie opinia o nich była
urząd podskarbiego koronnego powierza król Janowi
negatywna, ale funkcje związane z finansami publicznymi
Daniłowiczowi, dotychczasowemu podskarbiemu
były zawsze, są i będą wyjątkowo niewdzięczne i
nadwornemu koronnemu. Jakub Zadzik, biskup
drażliwe.
chełmiński, mąż wyróżniający się znakomitą wiedzą,
wymową i znajomością spraw państwowych, który Teodor Tyszkiewicz h. Leliwa
przybył zapominając o żalu po niedawnej stracie
Starosta grodzieński słucki (woj. nowogrodzkie). Od
rodzonego brata, zapytał króla, czy powierza urząd
1576 podskarbi nadworny, a w latach 1586-90 wielki
podskarbiego koronnego podskarbiemu nadwornemu;
litewski oraz pisarz. W roku 1590 został wojewodą
niech da znak ręką. Zaraz podniósł król rękę i chciał
nowogrodzkim. W 1577 odbył poselstwo do Moskwy, a
powiedzieć po polsku "tak", lecz tylko szept usłyszano.
następnie uczestniczył w wyprawach wojennych Stefana
Znowu panna Urszula oznajmiła że, urząd podskarbiego
Batorego. Zmarł w 1618 roku. Jego herb występuje na
nadwornego powierzył król Jerzemu Ossolińskiemu,
monetach litewskich wybitych w latach 1585-90.
podstolnemu koronnemu. Król zapytany przez kanclerza,
czy się zgadza, dał znak ręką i głośno, choć nie dość
wyraz
nie, powiedział po polsku "daję". Pytał jeszcze
kanclerz, czy mają obaj teraz przy łóżku przysiąc; skinął
wówczas obiema rękami. Składają więc przysięgę przy
łożu króla, który wydał się pilnie uważać. Ceremonia ta
wywołała w nas wszystkich łzy szczerego żalu, gdy
patrzyliśmy na tak pobożnego i łaskawego pana w tak
żałosnym jego stanie.
Społeczeństwo szlacheckie z dużą uwagą śledziło
gospodarowanie finansami przez podskarbiego,
podejrzewając go często nie bez racji o nadużycia, a
Bojarska rodzina rusko-litewska, której protoplastą był
płacenie podatków zawsze przebiegało z oporami.
syn namiestnika kijowskiego Kalenika - Tymoteusz
1
Bernacki Z., Podskarbiówki liczmany szlachty polskiej cz. V
(Tyszko) przyjęła w czasie unii w Horodle h. Leliwa. Syn Mikołaja "Rudego" pierwszego księcia na Birżach
Wojewoda podlaski i smoleński Wasyl założył w 1567 i Dubienkach oraz Katarzyny Iwińskiej z Tomic h. A
odzia.
roku ordynację w Toholsku. Z rodziny tej znani są syn Od 1566 roku podczaszy, od 1572 hetman polny
Teodora, Janusz wojewoda mścisławski, trocki i wileński (nadworny) litewski, od 1579 kasztelan trocki i
oraz Jerzy biskup żmudzki, wileński, asystent tronu podkanclerzy litewski, a od 1584 wojewoda wileński. W
papieskiego. Ród ten dał wielu dostojników dochodząc do 1589 król Zygmunt III mianuje go hetmanem w lit. W
wyjątkowego znaczenia na Litwie, a gałąz
z przydomkiem związku z szybkością przedsięwzięć wojskowych zyskał
Skumin wygasłą w 1808 roku. sobie zaszczytne przezwisko "Piorun". W czasie wojny z
Rosjanami dociera nad Wołgę, w 1601 wkracza do Estonii
38.1586. Odm. I MEM, Śr. 24 mm, mennica Wilno, rrr.
gromiąc wojska szwedzkie. Będąc protestantem zwołuje
do Wilna kongres luteranów i kalwinów w celu ich
pogodzenia. Po trzecim ożenku z Katarzyną Tęczyńską,
pochodzącą z wielkiego rodu koronnego ma syna
Krzysztofa II (1585) póz
niejszego kolejnego z tej rodziny
hetmana w. litewskiego.
Aw. W polu póz
norenesansowej, ozdobnej,
czterodzielnej tarczy herbowej hh.: Leliwa, Korczak,
Świerczek odm. i Korsak odm .. Świerczek odm.: w polu
litera N z przekrzyżowanym lewym wierzchołkiem.
Korsak odm.: dwie kotwice, jedna do góry, druga w dół, w
środku złączone ogniwem. Nad tarczą ukoronowany hełm
rycerski, a po jego bokach i bokach górnej części tarczy
ozdobne wokuty. Klejnot w postaci trzech pawich piór. Po
bokach litery: u góry T-S, pośrodku T-M, a na dole D-L.
Litewska, książęca rodzina jest jedną z
Dookoła obwódka perłowa. Na otoku wieniec laurowy, a
najwspanialszych rodzin arystokracji europejskiej.
przy obrzeżu obwódka z nieco większych perełek.
Założycielem jej był Mikołaj I, którego podpis wraz z
Rw. W polu otoczonym wieńcem laurowym na górze i
ojcem Wojszundem figuruje na dokumencie unii Litwy z
dole perełka napis od góry: trójliść
Polską zawartej w Wilnie w 1401 roku - "Weyszund cum
/DOMINE/QVID" EST" HO/MO" QOD" ME/MOR" ES"
filio Radivillio". Był on wojewodą wileńskim i przybrał
EIVS" /A:DO.1586/ dwie rozłożone gałązki. Przy obrzeżu
sobie herb Sulimę, ale syn jego Mikołaj II zmienił go na
obwódka perłowa.
Trąby. Istniały dwie główne linie książęce, Mikołaj Czarny
był księciem na Nieświeżu, Ołyce i Klecku, a Mikołaj
39.1586. Odm. II ME, Śr. 24 mm, mennica Wilno. rrr.
Rudy na Birżach i Dubienkach. Tytuły te były
Aw. ja nr 38
zatwierdzone przez Sejm Rzeczypospolitej. Linia
Radziwiłów na Birżach i Dubinkach wymiera w roku 1669
Rw. podobny jak nr 38, ale napis:
wraz ze śmiercią protestanta Ks. Bogusława. Rodzina
DOMINE/QVID" EST" HO/M" QOD" ME/MOR" ES" EIVS" /
Radziwiłłów posiadała gigantyczne posiadłości, znacznie
A:DO" 1586. Rozwinięcie tytulatury.
przekraczające wielkością wiele państw europejskich. W
THEODORUS SCUMIN THESAURARIUS MAGNI
XVIII w. posiadała 23 zamki obronne, 426 miast (w tym
DUCATUS LITHUANIAE DOMINE QVID EST HOMO
Kowno), 2032 majątki ziemskie i 10053 wsie. W sumie
QOD (quod) MEMOR ES EIVS - Panie czymże jest
zawiadowali czwartą częścią ludności Rzeczpospolitej.
człowiek, że o nim pamiętasz.
Rodzina spokrewniona z kilkoma domami panującymi
Europy wydała wielu hetmanów, kanclerzy, marszałków,
Emitentem tych podskarbiówek był prawdopodobnie
wojewodów, kardynałów, biskupów itd., którzy odegrali
zarządca mennicy w tym okresie Michał Radziwiłł w
bardzo istotną rolę w historii państwa polsko - litewskiego
związku z objęciem przez Tyszkiewicza stanowiska
i trwa do dziś.
podskarbiego wielkiego. Występujący na rewersach
liczmanów trójliść jest znakiem nieznanego mincerza
Z rodu tego Michał był administratorem mennicy
wileńskiego. Monety litewskie wybijane w latach 1580-85
wileńskiej w latach 1580-89, ale nie ma jego znaków na
często są oznaczane tym znakiem, a obecność jego na
monetach.
podskarbiówkach świadczy o działalności mincerza
również w 1586 roku.
Znane są odlewy galwaniczne nr 38.
Krzysztof i Michał Radziwiłł h. Trąby (1547 - 1603)
2
Bernacki Z., Podskarbiówki liczmany szlachty polskiej cz. V
40.1589, Śr. 24 mm, mennica Wilno, r; jedyny znany
egzemplarz opisał Demel /35/ ze zbioru hr. A. Potockiego
w Krakowie.
Aw. W polu dużej, skromnej, póz
norenesansowej
tarczy herbowej ukoronowany orzeł w prawo. Na piersi
orła podobna, mała czterodzielna tarcza na której hh.:
Trąby, A
odzia, Grzymała i Junosza. A
odzia - A
ódz
w polu.
Klejnot w postaci trzech małych ukoronowanych hełmów,
nad którymi po lewej pół lwa w prawo, pośrodku pół orła
w prawo, a po prawej pół gryfa w lewo. Do połowy boków
i dołu tarczy wieniec laurowy, a nieco wyżej po dwie
waluty z każdej strony. Przy otoku obwódka kreskowa.
Rw. W polu otoczonym wieńcem z rozet, przerwanym
u góry inicjałami napis od góry: C" R" /D" D" D" P" W" /
VIRTVTIS/COMES" GL/ORIA" /" 1589" /. Przy obrzeżu
obwódka kreskowa.
CHRISTOPHORVS RADIVILLIO DVX DE
DVBIENKA PALATINVS WILNENSIS - Krzysztof
Radziwiłł książę na Dubienkach /i Birżach/, wojewoda
wileński.
VIRTVTIS COMES GLORIA - chwała /sława/
towarzyszy męstwu /odwadze/
Demel opisał podskarbiówkę w złym stanie
zachowania w związku z tym nie ma pewności co do
herbów w 3 i 4 polu. Herb A
odzia w drugim polu jest
niewątpliwie herbem rodowym matki, natomiast h. w
czwartym polu to najprawdopodobniej Junosza lub Stary
Koń, co by odpowiadało koligacjom rodzinnym K.
Radziwiłła. Potrójny klejnot stanowi podstawową część
herbu książęcego nadanego przez cesarza Karola V w
1547 roku.
Sentencja łacińska wychwala zasługi i męstwo w
walce przeciw Moskwie, za co król Stefan Batory, na polu
bitwy podarował mu swoją piękną szablę turecką.
Podskarbiówka ma raczej charakter pamiątkowy, a
emitentem jej był zapewne Michał Radziwiłł.
Zbigniew Bernacki
Rys. wykonała: Krystyna Pawłowska-Bernacka
(Toruń)
3