"Każdy nosi w sobie dżumę, nikt bowiem , nikt na świecie nie jest od niej
wolny" - uczyń te słowa mottem do literatury wojny i okupacji.

Literatura wojny i okupacji poruszała przede wszystkim problem wojny. Każdy
autor piszący w tym okresie , czy chciał , czy nie , musiał choć trochę pisać
na ten temat. I tak właśnie czynili twórcy tacy jak: Zofia Nałkowska , Tadeusz
Borowski , Hanna Krall , Gustaw Herling-Grudziński, Kazimierz Moczarski i inni.
Wszyscy opisywali losy ludzi okupywanych. A czynili to w sposób bardzo
bezpośredni. Ze swych dzieł uczynili przede wszystkim wspaniałe dokumenty ,
przedstawiające na wybranych przykładach , tragiczną sytuację narodu polskiego
w okresie II wojny światowej.
Utworem , który na pierwszy rzut oka jest nieco innym od tych , które pisali
w/w pisarze jest "Dżuma" Alberta Camusa. Akcja jej rozpoczyna się jak prawdziwa
kronika , opisująca wydarzenia , które miały miejsce w 194...roku. Narrator sam
jest świadkiem epidemii dżumy , a relacjonując wydarzenia , odwołuje się do
własnych doświadczeń i przeżyć. Dżuma w powieści Camusa to choroba , która
zaatakowała miasto Oranu. Odizolowała ona mieszkańców miasta od innych ludzi i
sprawdziła ich człowieczeństwo. Dżuma , jako choroba, to znaczenie realistyczne
, organizuje całość wydarzeń w powieści. Oznacza także zarazę ,żywioł ,który w
każdej chwili i nie wiadomo skąd może spaść na społeczność ludzką. To symbol
zagrożenia człowieka wobec sił na które nie ma wpływu. Jednak zagłębiając się w
utwór , można stwierdzić , że powieść ta nie jest tylko dokumentem opisującym
tragedię miasta Oranu , na które to spadła zaraza. Dżumę można zrozumieć także
jako wojnę. Jest to znaczenie przenośne , a wojna jest żywiołem nieco innym niż
choroba - bo jej sprawcami są ludzie. Lecz jest równie lub nawet bardziej
groźna i jest także "godziną próby". Wyzwala u ludzi różne zachowania i
postawy. Z wojną wiąże się ucisk i totalitaryzm - są to także odmiany dżumy ,
wobec których człowiek musi się opowiedzieć.
Dżuma to także zło tkwiące w człowieku. Jest to zaraza , z którą trzeba się
zmagać i która tkwi w każdym z nas. To zło ujawnia się często w chwilach takich
, jak właśnie żywioł czy wojna. Poraża , niszczy i rodzi nowe zło - jest zatem
tak samo zaraźliwą chorobą jak dżuma. Według ojca Paneloux , jednego z
bohaterów "Dżumy", to Bóg zesłał epidemię , stanowi ona zasłużoną karę za
grzechy. Bóg w ten sposób wypróbowywuje swoich wiernych. Inni bohaterowie -
Rieux , Tarrou , Rambert i Grand nie padają jednak na kolana , nie mogą zgodzić
się na bezczynność. Ich moralność , to nie moralność chrześcijańska. Wartości
chrześcijańskie okazują się nieprzydatne, bo jak można się pogodzić np.ze
śmiercią dziecka? W czasie trwania zarazy religia staje się niepotrzebną
,ludzie nie znajdują w niej pocieszenia. Godność zachowują nie ci , którzy ją
głoszą. Chrześcijaństwo usprawiedliwia istnienie zła i cierpienia na świecie.
Bohaterowie powieści zdają sobie z tego sprawę , że cierpienia nie da się
uniknąć , stanowi ono końcowy składnik naszego życia. Cierpienie uszlachetnia ,
dlatego trzeba z nim walczyć przez całe życie. Nie w imię Boga , nie dla
zbawienia przyszłego , nie w strachu przed karą , ale przez zwykłą "uczciwość"
należy przeciwdziałać cierpieniom. Człowiek nie dokonuje wyboru. Dokonali go
bohaterowie "Dżumy" - Rieux , Tarrou , Grand i Rambert - wspólnie wystąpili
przeciwko dżumie , przeciwko śmierci.
"Śmierć ustanawia porządek świata" - na tym polega tragizm losu ludzkiego. Nic
nie uzasadnia tego , że codziennie umierają ludzie. Dżuma to synonim śmierci ,
choroba ludzkości , ciągłe zagrożenia. Obywatele Oranu cieszą się z końca
zarazy , ale doktor Rieux wie , że dżuma zawsze wraca i zawsze jest przy każdym
z nas.
"Każdy z nas jest zadżumiony".
Tak więc autorzy piszący o II wojnie światowej , nie pisali o niczym innym ,
jak tylko o dżumie. Opisywali , jak opanowywała po kolei każdego człowieka ,
niszczyła jego osobowość , psychikę , duszę.
W opowiadaniach Tadeusza Borowskiego ukazane są losy człowieka złagrowanego ,
czyli takiego , którego psychika przystosowała się do warunków obozowych.
Człowiek złagrowany , to nic innego , jak człowiek zadżumiony.Takim osobnikiem
jest np.Yovarbeiter Tadek. Jest on "znieczulony" na śmierć towarzyszy. Myśli
tylko o tym , jak się dostosować , jak przetrwać , jak za wszelką cenę przeżyć.
Tą ceną jest ludzkie życie. Świat przedstawiony przez Borowskiego , to świat
okrutny, pozbawiony podniosłości , w którym nie ma miejsca na uczucia typu
-przyjaźń ,czy solidarność. Zanikają nawet uczucia rodzinne i macierzyńskie ,
których miejsce zajmuje dżuma - okrucieństwo , bezwzględność , zawziętość.
"Medaliony" Nałkowskiej to także opowieść o dżumie. Jest tam ukazany obraz
psychiki lekarza Spannera ,który dokonuje bestialskich doświadczeń i przerabia
ludzi na mydło , twierdząc , że nigdzie nie jest napisane , że jest to
zabronione. To wojna sprawiła , że dokonywał takich okrucieństw. Jego psychika
została zadżumiona totalitaryzmem i faszyzmem. Gdyby nie wojna , nie byłby
chyba zdolny do potwornych zbrodni jakich się dopuścił na ciałach ludzkich i
psychice swych "pacjentów".
W opowiadaniu "Przy torze kolejowym" można zaobserwować postać człowieka ,
który chce pomóc rannej kobiecie. To dżuma wojny powoduje, że człowiek ten
należy do zarażonych śmiercią. "Jak sęp krążył wokół swojej ofiary". ,Zabił ją
nie tyle z litości , co z chęci sprawdzenia siebie w tej jak wydawało mu się
męskiej roli. Zabija ją bez poczucia zbrodni. "Dno" udowadnia , że człowiek w
straszliwym głodzie jest zdolny do wszystkiego - nawet by zjeść drugiego
człowieka. Czy taka osoba ma jeszcze duszę człowieka? Na pewno nie!
Gustaw Herling - Grudziński w "Innym świecie" przedstawia swoje doświadczenia z
pobytu w obozie pracy w Rosji. Grudziński w swoich opisach różni się od innych
pisarzy poruszających problem zniewolenia i unicestwienia ludzi "Bogu ducha
winnymi".
Różnica ta polegała na tym , że Grudziński daje wiarę swoim bohaterom , wiarę w
niezniszczalność człowieka. Autor "Innego świata" naświetlił również problem
honoru , za który więźniowie często oddawali życie , nie umieli się poddać.
Takimi więźniami byli: Michał Kostylew , zakonnice , które do końca nie wyparły
się swojej wiary , Anna Lwowna. Gustaw Herling - Grudziński nie ukazuje
więźniów jako ludzi zadżumionych , choć wiele osób zwłaszcza należących do
komanda "Kanada" zasługiwało na takie miano. Pisarz sugeruje , że zedżumionym
był cały system totalitarny , który za wytyczną obrał wyniszczenie pierwiastków
zbędnych , elementów niepożądanych. Symboliczną staje się scena opisana przez
autora, w której Grudziński - były więzień , spotyka się z dawnym towarzyszem
niedoli w Rzymie. Był to Żyd , który chciał od pisarza uzyskać tylko jedno , by
ten zrozumiał jego postępowanie przez które zginęło czterech niewinnych
Niemców. Grudziński jednak nie mógł zgodzić się na akt przebaczenia. Scena ta
symbolizuje wiarę w zwycięstwo dobra nad złem , nawet tym najohydniejszym ,
zadżumionym.
"Rozmowy z katem" Kazimierza Moczarskiego udowadniają jak hitleryzm i wojna
mogą zniszczyć osobowość. Autor przedstawia to na przykładzie Jurgena Stroopa.
Gdyby nie historia byłby on zapewne spokojnym ,tępym mieszkańcem , gdzieś w
dalekich Niemczech. Szkoła , system , wojna - to dżuma , która wykorzeniła z
niego wszelkie wartości , nauczyła go mordować , wykorzystała i spotęgowała
jego systematyczność i pedanterie. Dała mu wysokie stanowisko w SS. i władzę.
"Zaraza" utkwiła w nim i mogła opanować jego psychikę. Ukształtowała go na
bezdusznego kata i mordercę. Ideałem Stroopa był Herman zur Cherusker -
legendarny przywódca plemienia Cherusków , który pokonał Legionistów Rzymskich
w 9 roku naszej ery. Propaganda hitlerowska wykorzystała ,po dwóch tysiącach
lat wciąż niezapomniany mit o Cheruskerze do uczenia nacjonalizmu , do uczenia
zasad nowego życia stawiającego rasę germańską na najwyższym piedestale. Jak
widać zadżumienie takich osób jak Jurgen Stroop nie wypływa z ich ludzkiej
natury , która może być despotyczna i egoistyczna. Wynika natomiast z systemu ,
który takie wynaturzenia dopuszcza do porządku dziennego. Zadżumienie głównego
bohatera spowodowane jest również oddziaływaniem wojny na jego psychikę.
W poezji i dramacie Tadeusza Różewicza wyraźnie można dostrzedz winę jako zło ,
które czyni z człowieka niemal zwierzę. Poeta twierdzi , że wojna , jeśli nie
unicestwiła , to pozmieniała wszystkie wartości. Ten , który przeżył wojnę ,
może najwyżej przyjąć postawę horyzontalną.
"Mam 24 lata. Ocalałem prowadzony na rzeź" - tak zaczyna się wiersz Różewicza -
"Ocalony". Ocalony to nie znaczy normalny. To człowiek , którego psychika
została wypaczona przez wojnę. Nigdy nie będzie już sobą.
Powyższe przykłady , to tylko nieliczne utwory, które poruszają wpływ wojny na
ludzkie psychiki. Temat ten był dziełem jeszcze wielu autorów. Wszystkim można
przyporządkować jedno motto , które można dopasować do całych utworów , jak i
poszczególnych bohaterów: "Każdy nosi w sobie dżumę , nikt bowiem , nikt na
świecie nie jest od niej wolny". Historia ludzkości , to ciągle trwająca dżuma
, to historia morderstw , gdyż każdy z ludzi zaraża , zabija , przynosi śmierć.
Zabijamy nawet wtedy , gdy tylko godzimy się na istnienie zła na świecie. W tym
sensie wszyscy są współwinowajcami , wszyscy dokonują wyroków śmierci. Jedyne
co pozostaje w naszej mocy , to "walczyć przeciwko światu takiemu jaki jest".
Walka ta może zakończyć się tylko połowicznym sukcesem , pozornym zwycięstwem.
Umieramy naprawdę , nie narodziny się już poraz drugi. Być może jednak dzięki
temu , życie ludzkie nabierze tak wielkiej wartości , cierpienie jednak , staje
się cierpieniem rzeczywistym. W życiu ludzkim zawarta jest jakby ironia losu "o
człowieku świadczą jego czyny". Jest to ironia tragiczna. Czyny świadczą o
ludziach , ale w ostatecznym rozrachunku tracą one swoje znaczenie. Nad
wszystkim unosi się cień śmierci.