inteligentnego projektu pos"ugujÄ… si´ Wi´kszoĘç spo"eczeÅ‚
stwa nie zwraca modlitwy w szko"ach.  Kreacjonizm, po-
podobnÄ… strategiÄ… i przedstawiajÄ… ewo- na kreacjonistów zbytniej uwagi. Nie- dobnie jak lojalnoĘç wobec Tajwanu al-
lucj´ jako spekulatywnÄ… teori´, która wy- dawno Time poĘwi´ci" ok"adk´ i znacz- bo obawy, które rodzi muzyka rockowa,
maga porównania z konkurencyjnymi nÄ… cz´Ä˜ç numeru wzrostowi zaintereso- znalaz"y si´ raczej na marginesie [dzia-
hipotezami. wania Amerykanów opowieĘciami "ał
polityków]  pisze Toumey w ksiąŻ-
NiewÄ…tpliwie kreacjoniĘci w lokal- biblijnymi z Ksi´gi Rodzaju  literalny ce God s Own Scientists: Creationists in a Se-
nych radach szkolnych b´dÄ… nadal rzu- kreacjonizm zosta" w artykule wspomnia- cular World (Naukowcy Pana Boga:
caç k"ody pod nogi nauczycielom przed- ny tylko po to, by go zdyskredytowaç. kreacjoniĘci w Ęwieckim Ęwiecie).
miotów przyrodniczych. Nie wydaje si´ RównieÅ» papieÅ» Jan Pawe" II og"osi", Å»e W tym Ęwiecie ma"e muzeum Morri-
natomiast, by mogli staç si´ znaczÄ…cÄ… si- ewolucja jest  czymĘ wi´cej niÅ» tylko hi- sa opodal kowbojskiego baru i kina dla
"Ä… politycznÄ…  czymĘ w rodzaju chrze- potezÄ… (w swym przes"aniu do Papie- zmotoryzowanych moÅ»e s"uÅ»yç jako
Ęcijał
skiego odpowiednika talibów, któ- skiej Akademii Nauk z 23 X 1996 roku  model ca"ego ruchu, który zdecydowa"
rzy narzucili swe fundamentalistyczne przyp. t"um.). Nawet chrzeĘcijał
ska pra- si´ strzec swej odr´bnoĘci na obrzeÅ»ach
poglÄ…dy religijne, przejÄ…wszy w"adz´ wica skupia si´ raczej na walce politycz- wielkiego miasta.
w Afganistanie. nej, przeciwstawiajÄ…c si´ aborcji i broniÄ…c Gary Stix
Wrzawa wokó" nauki feministycznej
ksiÄ…Å»ce Higher Superstition (Prze- nie na danych dotyczÄ…cych m´Å»czyzn, skiej, a intuicji jako w"aĘciwoĘci typo-
WsÄ…dy wyÅ»szego rz´du) Paul R. co niewÄ…tpliwie nie sprzyja"o zrozumie- wo kobiecej.
Gross i Norman Levitt nawo"ują do prze- niu problemów zdrowia kobiet. DziĘ Keller nie twierdzi, co podkreĘla z na-
ciwdzia"ania si"om antynaukowym na w sposób bardziej rutynowy w"Ä…cza si´ ciskiem, iÅ» kobiety kierujÄ… si´ g"ównie in-
wyÅ»szych uczelniach i biorÄ… na warsztat kobiety do programów badania leków. tuicjÄ…, a m´Å»czyÄ™ni czystym rozsÄ…dkiem,
coĘ, co nazwali  nowym przemys"em DostrzeŻono takŻe, Że cierpią one na lecz Że pewne cechy by"y historycznie
akademickim : feministycznÄ… krytyk´ schorzenia uwaÅ»ane dotÄ…d za przypa- przypisywane jednej lub drugiej p"ci oraz
nauki. Gross i Levitt utrzymujÄ…, Å»e te na- d"oĘci typowo m´skie, na przyk"ad cho- Å»e cechy uznawane historycznie za Å»eÅ‚
-
puszone ataki w po"Ä…czeniu z powstajÄ…- roby serca. skie cz´sto mniej ceniono.
cymi dzia"ami naukoznawstwa podwa- Wg"´biajÄ…c si´ dalej w filozofi´ nauki, WÄ…tek ten przewija si´ w najs"ynniej-
Å»ajÄ… zasadnoĘç roszczeÅ‚
nauki do uczone feministki zacz´"y si´ zastanawiaç, szym dziele Keller  wydanej w 1983 ro-
poznania prawdy i do obiektywizmu. jak wybór tematyki badał
i terminologii ku biografii noblistki Barbary McClin-
 Nowa fala krytyki jest totalna: g"osi, Że odzwierciedla dominujące nastawienia tock A Feeling for the Organism (Wyczu-
uderza w samo serce metodologicznych, kulturowe wobec
koncepcyjnych i epistemologicznych p"ci  i przy okazji
podstaw nauki  piszÄ… autorzy o obo- wyzwoli"y efekto-
zie feministycznym. wne fajerwerki reto-
Krytycy zarzucajÄ…cy feministyczne- ryki. JednÄ… z najwy-
mu naukoznawstwu antynaukowoĘç bitniejszych postaci
ch´tnie cytujÄ… najbardziej radykalne wy- nurtu feministycz-
powiedzi, na przyk"ad okreĘlenie przez nego w nauce jest
filozofa Sandr´ Harding dzie"a Isaaca historyk i filozof
Newtona Principia mathematica jako nauki Evelyn Fox
 podr´cznika gwa"tu . ChociaÅ» femi- Keller z Massachu-
nistkom dosta"o si´ szczególnie mocno setts Institute of
w niedawnych potyczkach mi´dzy Technology.
 dwiema kulturami , stanowczo nie Keller, wykszta"-
wywiesi"y bia"ej flagi. cona w dziedzinie
Rozpocz´"y swÄ… analiz´ nauki w la- fizyki teoretycznej,
tach szeĘçdziesiÄ…tych i siedemdziesiÄ…-  zaj´"a si´ analizÄ…
tych, skupiajÄ…c si´ g"ównie na nierówno- tego, w jaki sposób
Ęciach w kszta"ceniu i zatrudnieniu tradycyjne ideolo-
naukowców w zaleÅ»noĘci od p"ci; ich gie uwzgl´dniajÄ…ce
argumentacja otwiera"a oczy i drzwi. róŻnice p"ci przeni-
W roku 1994 kobiety uzyska"y oko"o ka"y do nauki w
FEMINISTKI zach´ca"y badaczy, by zwracali baczniejszÄ… uwag´
25% doktoratów w dziedzinie nauk postaci zabarwio-
na problemy zdrowotne kobiet, takie jak rak piersi.
technicznych, Ęcis"ych i przyrodniczych, nych p"ciowo me-
a w 1970 roku  zaledwie 6%. tafor . Przez  p"eç
Pod koniec lat siedemdziesiÄ…tych fe- rozumie ona tu nie liczb´ posiadanych cie organizmu). Dowodzi w niej, Å»e
ministyczna krytyka nauki zacz´"a do- przez kogoĘ chromosomów X i Y, lecz swoiste podejĘcie McClintock do badaÅ‚

bieraç si´ do samej istoty nauki, stawiajÄ…c stereotypowe wyobraÅ»enia o tym, co genetycznych  intuicyjne, empatyczne
pytania o to, czy i jak na poszczególnych jest  m´skie , a co  Å»eÅ‚
skie . Na przy-  zapoznawanie si´ z badanÄ… przez
dziedzinach zaciÄ…Å»y"o niedopuszczanie k"ad powo"uje si´ na d"ugÄ… tradycj´ niÄ… kukurydzÄ…  zepchn´"o jÄ… na obrze-
do nich kobiet. Na przyk"ad badacze cho- traktowania w kulturze Zachodu ra- Ża nauki, uzyskiwane zaĘ przez nią
rób i nowych leków opierali si´ wy"Ä…cz- cjonalnego rozumowania jako cechy m´- wyniki by"y ignorowane, a nawet wy-
ÂWIAT NAUKI Marzec 1997 79
AP/WIDE WORLD PHOTOS
Ęmiewane przez d"ugie lata. McClintock Nawet Harding, której charakterysty-
otrzyma"a Nagrod´ Nobla dopiero ka Principiów Newtona i inne wypowie-
w wieku 81 lat, wkrótce po ukazaniu dzi wzbudzi"y tyle kontrowersji,
si´ tej ksiÄ…Å»ki. utrzymuje, Å»e jej krytyka ma na ce-
Keller i inne badaczki zaj´"y lu umocnienie nauki. Úa"uje
si´ nast´pnie wagÄ… przypisy- wr´cz, Å»e uÅ»y"a zwrotu  pod-
wanÄ… DNA jako  nadrz´dnej r´cznik gwa"tu w swej ksiÄ…Å»-
czÄ…steczce (master molecu- ce z 1986 roku pt. The Scien-
le), zw"aszcza w pionier- ce Question in Feminism
skich dla genetyki i biolo- (Kwestia nauki w femini-
gii molekularnej latach zmie):  Nie mog"am prze-
pi´çdziesiÄ…tych. Nazew- widzieç, Å»e zostanie on
nictwo takie zdaniem w taki sposób wykorzy-
Keller jest przejawem po- stany i powtarzany w
wszechnej w nauce ten- oderwaniu od kontekstu.
dencji do traktowania DziĘ bolej´, Å»e si´ tam
problemów w kategoriach znalaz". Harding, pracują-
przyczynowo-skutkowych, ca obecnie w University of
przedk"adajÄ…cych kierowa- California w Los Angeles,
nie (dla niektórych cech´ ty- uwaÅ»a, iÅ» nauka powinna
powo m´skÄ…) nad wspó"dzia- zmierzaç do  silnego obiekty-
"anie (cz´sto postrzegane jako wizmu  polegajÄ…cego nie tylko
typowo kobiece). Tymczasem na- na ocenie przes"anek naukowych,
ukowcy uznali wreszcie, Że DNA jest lecz równieŻ spo"ecznych wartoĘci i in-
tylko cz´Ä˜ciÄ… z"oÅ»onego uk"adu ekspre- teresów, które sk"aniajÄ… naukowców do
sji informacji genetycznej. stawiania pewnych pytał
i prowadzÄ… do
Bonnie B. Spanier, profesor badał
ko- uzyskiwania na nie odpowiedzi.
JAJO I PLEMNIKI zdaniem feministycz-
biecych (women studies) w State Uni- Niektóre uczone, jak Noretta Koert-
nych badaczek nauki opisywano dotychczas
versity of New York w Albany, która ge, historyk i filozof nauki w Indiana
j´zykiem  naznaczonym p"ciowo .
doktoryzowa"a si´ z mikrobiologii, University oraz wspó"autorka (z Daph-
sprawdzi"a, w jakim stopniu metafory ne Patai) ksiąŻki Professing Feminism
naukowe zmieni"y si´ pod wp"ywem te- ny; okazuje si´, Å»e obie komórki odgry- (Wyznanie feminizmu), obawiajÄ… si´ jed-
go nowego rozumienia mechanizmów wajÄ… równowaÅ»nÄ… rol´. Martin przeko- nak, Å»e zastosowanie teorii feministycz-
komórkowych. W najnowszej ksiÄ…Å»ce nuje, Å»e to stereotyp agresywnego m´Å»- nych do nauki moÅ»e pociÄ…gnÄ…ç za sobÄ…
zatytu"owanej Im/partial Science: Gender czyzny i uleg"ej kobiety wp"yn´"y na niezamierzone konsekwencje. Zdaniem
Ideology in Molecular Biology (Bez/stron- początkowe wyobraŻenia na ten temat. Koertge feministki, malując obraz na-
na nauka: ideologia p"ci w biologii ChociaÅ» stereotypy takie przesadnie uki jako dziedziny przesiÄ…kni´tej  m´-
molekularnej), dokonawszy analizy upraszczajÄ… zarówno natur´ ludzkÄ…, jak skim myĘleniem, mogÄ… zniech´ciç ko-
aktualnych podr´czników biologii i i biologi´, zdaniem Martin fakt ich utrzy- biety do zajmowania si´ niÄ….
artyku"ów w czasopismach naukowych, mywania si´ jest znamiennym sygna"em:  Kryje si´ w tym poraÅ»ajÄ…ce rozumo-
dosz"a do wniosku, Å»e stare porówna-  Chcemy wydobyç je na Ęwiat"o dzienne, wanie, Å»e kobiety postrzegajÄ… Ęwiat ina-
nia nadal si´ utrzymujÄ….  Mimo uzna- stwierdziç, skÄ…d si´ wzi´"y i jakie jest ich czej, a wi´c z natury nie sÄ… zdolne do
nia znaczenia bia"ek i innych z"oŻo- obecne oddzia"ywanie. uprawiania nauki w dzisiejszym wy-
nych makrocząsteczek naukowcy wciąŻ Feministki nie poprzesta"y na samej daniu, wyjaĘnia. Feministki domagają
piszÄ… o genach sprawujÄ…cych kontro- biologii. Na przyk"ad Karen M. Barad, si´ uczestnictwa kobiet w nauce, ale
l´, które zajmujÄ… najwyÅ»sze miejsce fizyk i filozof nauki z Pomona College, twierdzÄ…, Å»e nauk´ trzeba zmieniç, by
w komórkowej hierarchii  konklu- zaj´"a si´ zjawiskiem wp"ywu p"ci na fi- mog"y si´ niÄ… zajÄ…ç  na przyk"ad przez
duje autorka. zyk´ teoretycznÄ…. Twierdzi, Å»e tradycyj- uwypuklenie metod jakoĘciowych w po-
Spanier obawia si´, Å»e w gr´ moÅ»e ne przedstawienia mechaniki kwanto- równaniu z iloĘciowymi.
wchodziç coĘ wi´cej niÅ» semantyka: byç wej pomijajÄ… wyjaĘniajÄ…cy model Inne kobiety odrzucajÄ… zarzut Koert-
moÅ»e przeoczono pewne koncepcje na- rozumowania na korzyĘç brutalnej ge.  Nigdy nie twierdzi"am, Å»e kobiety
ukowe tylko dlatego, Å»e nie pasujÄ… do mocy obliczeniowej. Wskazuje, Å»e choç b´dÄ… uprawiaç inny rodzaj nauki  pro-
tego hierarchicznego schematu. Jako jeden z twórców teorii kwantowej, Niels testuje Keller, która przyznaje, Å»e cz´-
przyk"ad przytacza badania nad przy- Bohr, poczÄ…tkowo lansowa" bardziej fi- sto jej prace interpretowano w tym du-
czynami nowotworów:  SkupiajÄ…c si´ lozoficzne podejĘcie, to jego przes"anie chu.  Zawsze chodzi"o mi o wyzwo-
na genetycznym pod"oŻu raka, naukow- po prostu nie zosta"o przekazane dzi- lenie zarówno nauki, jak i kobiet.
cy majÄ… sk"onnoĘç do zaniedbywania siejszym studentom. RównieÅ» Martin uwaÅ»a, Å»e zapozna-
badał
innych aspektów, na przyk"ad Jak wi´kszoĘç koleÅ»anek Barad obsta- nie si´ z ideami feminizmu pomoÅ»e dzi-
czynników Ęrodowiskowych. je przy tym, Że jej prace mają na celu siejszym studentom.  Wyrosną z nich
Rozród cz"owieka takÅ»e okaza" si´ wspomóc nauk´ w odkrywaniu praw- inni niÅ» dotÄ…d naukowcy, doktorzy, itd.
p"odnym obszarem dociekał
takich fe- dziwej natury rzeczy, a nie negowanie B´dÄ… stawiaç inne pytania. OczywiĘcie,
ministek jak Emily Martin, antropolog jej potencja"u.  MoÅ»na uwaÅ»aç, iÅ» nauka nie wszystkie idee feministycznego na-
z Princeton University, która zauwaÅ»a, dociera do istoty zjawisk fizycznych, i nie ukoznawstwa wytrzymajÄ… prób´ czasu,
Å»e przez d"ugie lata biolodzy traktowali odrzucaç zarazem tezy o moÅ»liwoĘci ale to samo dotyczy wszystkich wspó"-
plemnik jako aktywny czynnik w proce- wp"ywu kultury na nauk´. To nie jest czesnych hipotez naukowych.
sie zap"odnienia, a jajo jako czynnik bier- kwestia wyboru: albo-albo. Sasha Nemecek
80 ÂWIAT NAUKI Marzec 1997
K. H. KJELDSEN S
PL/Photo Researches