POLSKA AKADEMIA NAUK ODDZIAŁ W KRAKOWIE
PRACE KOMISJI ARCHEOLOGICZNEJ
Nr 20
ZBIGNIEW ŻAB1ŃSKI
SYSTEMY PIENIĘŻNE NA ZIEMIACH POLSKICH
WROCŁAW � WARSZAWA � KRAKÓW � ŁÓDŹ � GDAŃSK ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII ,NAUK
1981
--
Rozdział I
UWAGI WSTĘPNE
1.1. WPROWADZENIE METODOLOGICZNE
Dotychczasowe opracowania z zakresu historii polskiego pieniądza mają różnoraki charakter. Początek dały im traktaty ekonomiczne Mikołaja Kopernika, Justa L. Decjusza i wcale licznych autorów XVII w.1 Miały one na celu praktyczną poprawę aktualnych stosunków pieniężnych w państwie. Ten praktyczny nurt opracowań ciągnie się po dzień dzisiejszy, nabierając oczywiście coraz bardziej pogłębionego ujęcia w oparciu o rozwój nauki ekonomii politycznej. Drugim rodzajem prac z omawianego zakresu są publikacje numizmatyczno-typologiczne, opisujące dawne typy monet, analizujące ich wyobrażenia, klasyfikujące pod względem chronologiczno--geograficznym, doszukujące się ich genezy w świetle zachowanych dokumentów, oraz przedstawiające historię poszczególnych mennic i ich produkcji. Trzecią grupę stanowią dość liczne i stojące na wysokim poziomie opracowania dotyczące cen, z których wyróżnia się cykl publikacji wykonanych pod kierunkiem prof. F. Bujaka. Czwartą wreszcie grupę stanowią opracowania syntetyczno-historyczne, ujmujące w sposób ogólny część (R. Kiersnówski) lub nawet całość (M. Gumowski, J. A. Szwagrzyk) dziejów pieniądza polskiego.
Opracowanie niniejsze ma charakter tematycznie ograniczony. Chodzi w nim gfownie n rachunlrmriTrnnnlii-f; "tpsowanej w poszczegó]pych okresach
nra n
i-f; ?Vnmmir7ny Jmtjie.ntarz wyjaśniaj
yody
i skutki jej zmiany. Okazuje się, że w tym zakresie istnieje dotąd wiele niejasności, samo zaś ustalenie dawnej stopy menniczej jest często dyskusyjne lub nawet tylko hipotetyczne.
Należy podkreślić, iż w komentarzu ekonomicznym przy omawianiu historii pieniądza autorzy opierają się w dużej mierze na przestarzałych poglądach, datujących się z okresów równoczesnych do emisji oraz obiegu dawnych monet i jako takich cieszących się u historyków autorytetem oryginalnych źródeł. Tymczasem dawniej ludzie mieli bardzo powierzchowne, a nawet błędne pojęcie o przebiegu zjawisk ekonomicznych w ogóle, a o istocie,
Zob. Z. Sadowski, Rozprawy o pieniądzu w Polsce pierwszej polowy XVII w., Warszawa 1959.
i funkcjach pieniądza w szczególności. W dawnych bowiem czasach dopatrywano się w przesadny sposób przyczyny trudności gospodarczych w pogarszaniu się pieniądza, podczas gdy w rzeczywistości jakość monety była z reguły tylko rezultatem stosunków gospodarczych, a nie ich przyczyną. Stąd ponowne rozpatrzenie tych spraw na podstawie dzisiejszego stanu nauki ekonomii politycznej, w odniesieniu do minionych wieków, rzuca na nie bardzo często odmienne światło.
Opracowanie niniejsze ma zatem ściśle określone ramy tematyczne. Stawia sobie mianowicie za cel w miarę możności dokładne, pełne oraz sprawdzone, choć bardzo syntetyczne, przedstawienie obowiązujących na terenie całych ziem polskich systemów rachunkowo-pienieżnych wraz z krótką ekonomiczną analizą zachodzących w nich zmian, ujętą w świetle dzisiejszych poglądów na te sprawy. Pomija natomiast stronę numizmatyczno--typologiczną mennictwa polskiego. Jak się zaś okazuje, ten sposób przedstawienia dowodzi ciągłości rozwoju systemu pieniężnego w Polsce, a zarazem powoduje, że lepiej udokumentowane ustalenia, dotyczące czasów późniejszych weryfikują w pewnym stopniu dane odnoszące się do okresów poprzedzających. Ścisłe przy tym, liczbowe ujęcie systemów rachunkowo--pieniężnych dostarcza uporządkowanego materiału dla dalszych analiz z zakresu historii gospodarczej Polski, co może się okazać przydatne dla jej badaczy.
Zauważyć poza tym także należy, że przy omawianiu dawnych systemów pieniężnych mieszają się ze sobą zazwyczaj dwa punkty widzenia:
1) jiojrmjJ^Łwjiy,' polegający na analizowaniu ustalonych przez władze państwowe przepisów, odnoszących się do wielkości, sposobu produkcji i obiegu znaków pieniężnych; przepisy te znajdują wyraz głównie w ordynacjach menniczych;
2) faktograficzjąy, który bierze pod uwagę pieniądz rzeczywiście kursująCy^ odmegający często od przepisanych norm, niejednokrotnie zmieszany z obcym pieniądzem lub surogatami pieniądza (np. złomem kruszcowym), W praktyce wpływ na życie gospodarcze wywiera głównie pieniądz faktycznie kursujący. Ponieważ jednak jego produkcja i obieg opierają się zawsze na jakiejś podstawie normatywnej, przeto punkt widzenia normatywny powinien stanowić wstępną podstawę do badań nad pieniądzem rzeczywistym, bowiem pieniądz w chwili wprowadzenia do obiegu jest zasadniczo zgodny z przepisami prawnymi, a dopiero później odchyla się od nich w mniejszym lub większym stopniu. Zauważyć przy tym także trzeba, że pewne odchylenia pieniądza rzeczywistego od norm, jeżeli nie są zbyt wielkie, często nie powodują naruszenia pierwotnego normatywnego systemu pieniężnego, a okresowe odstępstwa od norm bywają często likwidowane. Poza tym przejście od jednego faktycznego systemu pieniężnego do nowego jest niejednokrotnie bardzo trudne do ścisłego ujęcia i opisania, gdyż dokonuje się stopniowo i jest mało dostrzegalne, nawet dla ówczesnych
ludzi. Z tego też powodu ograniczono się tutaj do omawiania głównie przeskoków pomiędzy poszczególnymi systemami normatywnymi uważając, że dzielący je okres oznacza się zazwyczaj zwłaszcza przy swym końcu stosowaniem wielkości pośrednich pomiędzy jednym a drugim systemem normatywnym. Przemiany te zostały zresztą przeważnie skomentowane w tekście.
Powstarn'^ -^^w^ r-ifnigtn0^", choć jest tworem ustawodawczym, nie jest'aktem czysto woluntarystycznym, oderwanym od warunków ekonomicznych. Toteż zmiana tych warunków prowadzi z reguły do załamania się systemu pieniężnego, który mając uzasadnienie gospodarcze w chwili wprowadzenia, utracił następnie związek z pierwotnymi założeniami. Czyn-nikiem takim, który wpływa wydatnie na kształtowanie się stosunków pieniężnych, są w pierwszym rzędzie koszty produkr-ji towarów, g �żrĄA nirVi także koszty uzyskiwania szlachetnych kruszców2.
Nietrwałość systemów pieniężnych, a zwłaszcza wahania cen szlachetnych kruszców oznaczają, że od ich ujęcia w tabelach, zawartych w niniejszym opracowaniu, następowały w praktyce liczne odstępstwa. Znaczy to także, iż zamieszczone tu tabele systemów pieniężnych mają w niektórych wypadkach charakter raczej orientacyjny. Dotyczy to przede wszystkim cen monet złotych.
Samo tabelaryczne zestawienie obowiązujących lub istniejących faktycznie systemów rachunkowo-pieniężnych byłoby mało użyteczne, gdyby nie zawierało wyjaśnień, co do siły nabywczej dawnych jednostek pieniężnych. Tego rodzaju bowiem wyjaśnienia mogą uchylić wiele zupełnie błędnych wyobrażeń o dawnym pieniądzu. Nikt np. nie rzucał sakiewkami dukatów, ani też na odwrót grosz praski nie przedstawiał aż tak wielkiej wartości, jaką mu się czasem przypisuje. Okazuje się też, że brakteat lub szeląg nie były monetami bezwartościowymi. Z tego powodu liczne tabele zawarte w tekście uzupełnione zostały przybliżoną wyceną siły nabywczej poszczególnych monet i jednostek obrachunkowych, wyrażoną w trofach. Pozwala to na lepsze zrozumienie funkcji tych monet i dostarcza wskaźnika dla właściwej i pełniejszej interpretacji sum pieniężnych, wymienionych w dawnych źródłach pisanych.
W całości opracowania wyodrębniają się trzy epoki, dla których przedstawione dane oznaczają się różnym stopniem dokładności. Pierwszą z nich stanowi okres przed powstaniem państwa polskiego. Całkowity brak źródeł
2 Opracowaniem polskich systemów pieniężnych zajmowałem się już od dłuższego czasu, czego wynikiem był szereg artykułów w "Wiadomościach Numizmatycznych". Część ich treści muszę tu powtórzyć dla zupełności przedstawienia historycznego rozwoju pieniądza w Polsce. Omawianie całego tego rozwoju w powiązaniu z oddziaływaniem systemów obcych państw doprowadziło do uzupełnienia niektórych moich dotychczasowych spostrzeżeń, a niekiedy do ich modyfikacji, co zaznaczam w przypisach. Nie powtarzam tu natomiast szczegółowych polemik i niektórych drobiazgowych uzasadnień, które celowe były w przyczynkarskim artykule, obcią-żialyby jednak nadmiernie treść opracowania całościowego.
8
pisanych dla tego okresu pozwala na hipotetyczne tylko przedstawianie istniejących wówczas systemów pieniężnych, o ile w ogóle o takich można wówczas mówić, i na hipotetyczną ocenę siły nabywczej pieniądza na ziemiach polskich. Mimo więc wysoce dyskusyjnego charakteru tych zestawień trudno z nich zrezygnować, skoro stanowią one jedynie możliwe naszkicowanie roli pieniądza w tym czasie na tutejszym terenie, a chęć zobrazowania całej historii systemów pieniężnych na naszych ziemiach nakazuje niepomijanie także tego okresu.
Drugą epokę stanowią wieki X XV. Pojawia się wówczas pieniądz w ramach pewnego międzynarodowego systemu, zrazu denarowego, później groszowego, gdzie przy zasadniczym w dalszym ciągu braku źródeł pisanych, dotyczących pieniądza, wyliczenia są jednak bardziej pewne, bo opierają się na liczniejszym i bardziej jednorodnym materiale empirycznym, a także na możności porównania go do materiału empirycznego krajów sąsiednich. Zwłaszcza przy końcu tej epoki można nawet mówić o dość znacznej ścisłości przedstawionych wyliczeń.
Trzecia epoka, zaczynająca się od XVI w., dostarcza już zachowanych źródeł pisanych w postaci ordynacji menniczych, toteż odtąd dysponujemy informacjami nie nastręczającymi przeważnie wielkich trudności interpretacyjnych.
1.2. SPOSÓB OKREŚLENIA SIŁY NABYWCZEJ PIENIĄDZA W DAWNYCH WIEKACH
Porównanie siły nabywczej pieniądza w różnych krajach i różnych epokach przy zachodzących, jak wyżej zaznaczono, jej zmianachjiapetykja, na. znaczne
w�?ystkirn 7 trudności znalezienia, wskaźnika.
ktuO-bymógł być uż^ty_ jako skaltMaorównawcza. Warunki ^życja_5połecznego zmieniają sięjjowiem takjdalece, że stesowane_.dotąd różne miernikL zjawisk 'g^jspnfla7czych zawodzą^ przy^jioró^wjiywauiu nie tylko_pardziej odległych, ale nawet stosunkowo bliskich okresów. Używane więc dość często do badania omawianych zjawisk jako ich skala porównawcza: złoto, srebro, zboże, bydło itp. dają przeważnie wyniki mało wyraziste, a do tego błędne ze względu na znaczne wahania cen tych artykułów branych pojedynczo. Posługiwanie się zaś bardziej złożonymi wskaźnikami, używanymi w statystyce współczesnej, należy uznać także za niewłaściwe, gdyż zestaw towarów będących w użyciu w poszczególnych okresach czasu i poszczególnych krajach, a branych za podstawę do wyliczenia tych wskaźników, ulegał daleko idącym zmianom.
Mimo tych trudności trudno było by zrezygnować z prób porównywania zjawisk gospodarczych w różnych okresach, jeżeli się chce choćby w przybliżeniu zdać sobie sprawę z tego, co się działo w minionych wiekach.
jńsu^, który by w jakimś stopniu obrazował "silę nabywczą pieniądza w różnych okresach i różnych krajach,
a który by przy tym dawał możliwość porównywania tej siły nabywczej pieniądza z dzisiejszym poziomem cen.
Na szczęście miernik taki istnieje, a jest nim biologiczne zapotrzebowanie człowieka na żywność, niezbędną jako podstawa przemiany materii, związanej z życiem organizmu ludzkiego i z wykonywaniem przez niego pracy. Człowiek może wyrzec się prawie wszystkich potrzeb, ale bez żywności umrze śmiercią głodową. Konieczność zatem dostarczenia mu pożywienia jest pierwszym i zasadniczym warunkiem jego egzystencji. Przytłaczająca zaś ilość ludzi zdobywa pożywienie jako wynik swojej pracy. Słusznie mogą się oni jednak domagać, aby zapłata za pracę dała im nie tylko możność zaspokojenia własnego biologicznego zapotrzebowania na żywność, ale ponadto także nadwyżkę, pozwalającą na utrzymanie rodziny, ubranie, mieszkanie, rozrywki kulturalne, itp. Jm ^wigjcs7a_jest tą^nadwyjka ponad biojiigiczftezapotrzebowanie na żywność, tym większa jest zamożność.
Dzienna racja żywności powinna zapewnić człowiekowi, w pierwszym rzędzie zapotrzebowanie kaloryczne na całkowitą przemianę materii, która waha się w dość szerokich granicach (17009000 kalorii). Jako przeciętną wielkość normy żywności dla dorosłego średniociężko pracującego mężczyzny można przyjąć 3000 kalorii dziennie.
Trzeba przy tym zwrócić uwagę, że skład pożywienia człowieka nie może być jednostajny. Na dzienną rację żywności powinny się składać przede wszystkim węglowodany, tłuszcze i białka, a ponadto także woda, niektóre substancje mineralne i witaminy. Najpoważniejszą rolę odgrywają trzy pierwsze składniki, które powinny być przyjmowane w następujących ilościach :
450 g węglowodanów po 4 kał == 1800 kał
100 g tłuszczów po 9 kał = 900 kał
75 g białka po 4 kał = 300 kał
razem
3000 kał
Skład powyższy nie jest bezwzględnie sztywny, toteż można dopuścić w nim drobne odchylenia, zastępując np. w pewnym stopniu tłuszcze tańszymi od nich węglowodanami. Przy ustalaniu takiej diety należy jednak pamiętać,
gif7; nrpanizm ludzki, albowjsm
kie nie mogąjjyć uważane
lS ija za potrawę.
Jaki w konkretnym przypadku ustalania podstawowej diety należy przyjąć skład, to zależy od materiału źródłowego, którym się dysponuje, przy czym oczywiście im jest on obszerniejszy, tym lepiej. Ponadto należałoby również uwzględnić właściwości gospodarcze danego kraju. Tak np. mięso wołowe można zastąpić rybami, żyto ryżem, masło oliwą itp. Można też przy badaniach nad zupełnie odmiennymi obszarami geograficznymi wprowadzić
10
ewentualną poprawkę w samej ilości kalorii diety podstawowej w zależności od warunków klimatycznych, ale to już inna sprawa.
Na pytanie, jak człowiek w dawnych wiekach regulował sobie ilość i skład pożywienia, skoro nie znał się na nowoczesnej dietetyce, odpowiedzieć można, że funkcję tę spełniał za niego sam organizm, który dopominał się o to, czego mu w danej chwili brakowało.
Należy jednak stanowczo podkreślić, że przy omawianych badaniach abstrahuje się w zasadzie od analizy aktualnych budżetów rodzinnych. JSje chodzi bowiem o tOj^CO Indzie w badanym okresie rzeczywiście jedli^ lecz o to co powinni byli jeść w oparciu o ówczesne zasoby, jiby_się-jłałegycie odżyjviać.__Bada si^ więc normę zapotrzebowania ną__wyżywienie, a nie wyżyw|ejiiejs&Gzywiste,iMógł bowiem w badanym okresie panować np. głód lub klęski elementarne. Zjawiska te znajdą więc swój wyraz w wysokości kosztu dziennego wyżywienia, w żadnym zaś wypadku nie mogą wpływać na obniżenie normy biologicznego zapotrzebowania człowieka na żywność, wynikającego z natury jego organizmu. Ponadto przy badaniach tego rodzaju należy oczywiście brać pod uwagę tylko podstawowe i powszechnie używane artykuły żywnościowe, a nie artykuły luksusowe, za które trzeba płacić drożej.
Obliczony na powyższej podstawie koszt 3000 kalorii byłby niezupełny, gdyby się nie uwzględniło: l) kosztu substancji mineralnych i witamin, 2) kosztu drobnej odmiany, 3) kosztu gotowania i skromnego przyprawienia. W podanych niżej obliczeniach koszt ten został uwzględniony przez doliczenie arbitralnie przyjętego 20% dodatku do kosztu podstawowych składników pożywienia (węglowodany, tłuszcze, białka). Tak obliczony wskaźnik nazwałem w skrócie trofą (greckie: hę trophe = wyżywienie). \J TroLa~-J5żŁ_^i?c_wskaźnikiem siły nabywczej pieniądza^^który^zakłada, że~wielkpść ta rówjia/się~^o^zlCTT^j)rmy_podstawowego wyżywienia, a^więc
^ Jest to oczywiście
uproszczenie. Zostało ono jednak przyjęte z tego powodu, że jak zaznaczono, wyżywienie stanowi pierwszą i zasadniczą potrzebę, równie niezbędną we wszystkich czasach i wszystkich krajach, na zaspokojenie której w klasach uboższych wydaje się połowę dochodów, a nawet więcej. W tym stanie rzeczy wskaźnik kosztu wyżywienia stanowi najważniejszą pozycję w obrębie jakiegokolwiek wskaźnika siły nabywczej pieniądza, obejmującego także inne towary poza żywnością, i jest przy tym niezmienny3.
W odniesieniu do najdawniejszych czasów zachodzi jednak ta trudność, że informacje o cenach podstawowych artykułów żywnościowych są niezwykle szczupłe. Ceny te trzeba więc w pewnym stopniu rekonstruować na podstawie innych danych stosując odpowiednie przeliczniki. Tak więc np. w niektórych źródłach podawana jest cena wołu. Ponieważ, jak sądzić
3 Zagadnienie to zostało szerzej omówione w moim artykule: Biologiczny wskaźnik pieniądza, "Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych" 1958, t. XX, s. 37 i n.
11
należy, chodziło tu o bydło dość drobne, wagę wołu można przyjąć na około 200 kg. Zważywszy następnie, że przy uboju odpada około 1/3 część wagi na kości, skórę i wnętrzności, średni wół daje około 135 kg mięsa. Analogicznie można przyjąć wagę wieprza na około 50 kg, czyli uzysk mięsa z niego na około 32 kg. Połeć zaś wieprza waży przeważnie około 20 kg i daje około 16 kg mięsa. Owce i kozy przyjmuje się za 1/10 wagi wołu.
W przypadku zbóż miary objętości trzeba naprzód przeliczyć na miary ciężaru, odejmując z nich około 1/4 część. Tak więc l litr pszenicy = około 3/4 kg ziarna. Następnie przyjąć można, że cena l kg zboża równa się cenie l kg mąki, albowiem z reguły odpad tj. otręby, stanowią wartość, która pokrywa koszt przemiału, i albo młynarz zatrzymuje otręby tytułem zapłaty, albo je zwraca właścicielowi ziarna, żądając odpowiedniej zapłaty 4.
Kiedy nie ma i takich danych, umożliwiających prawidłowe wyliczenie trofy w oparciu o pełny zestaw podstawowych artykułów żywnościowych, można z konieczności uciec się do ostatniej możliwości, tj. do oparcia się na cenach jednego tylko artykułu żywnościowego, jeżeli się założy, że koszt jednej trofy oscylował około pewnej mniej więcej stałej ilości tego artykułu. Jak zaś wynika z porównywania cen, mojina^irzyjąć^e ; koszt jednej trofy waha się około ceny 3 kg pszenicy lub 1/2 kg mięsa (wołowiny). Ten ostatni sposób wyliczenia trofy jest oczywiście dużo mniej dokładny i daje mniej pewne
innychmożliwpścT wyUcz^niaoIyTm^Haniego skorzystać._Jeżeli bowiem archeolog, a nawet historyk korzysta w rzeczywistości"^ fragmentarycznych tylko źródeł informacji i na tej podstawie rekonstruuje dawne dzieje, to i w badaniach nad historyczną funkcją pieniądza w dawnych wiekach tego rodzaju rekonstrukcja musi być uznawana.
Odczytując dawne ceny artykułów żywnościowych należy też zwracać uwagę na to, czy w danym źródle jest mowa o cenach przeciętnych, normalnych, czy też o cenach wyjątkowych, np. w czasie klęski żywiołowej, oblężenia itp. Te ostatnie bowiem ceny nie dają oczywiście żadnej wskazówki co do kształtowania się cen w okresach normalnych.
Pomimo że ceny artykułów żywnościowych z dawnych czasów dochowały się tylko w stosunkowo nielicznych źródłach, to jednak porównanie ich w różnych czasach i różnych krajach wykazuje na dość daleko idącą ich zbieżność, tak że przynajmniej rząd wielkości daje się w pewnym stopniu uchwycić.
Poza tym należy również zdać sobie sprawę z tego, że nawet uproszczony wskaźnik nie może stać w sprzeczności z ogólną tendencją kształtowania się ruchu cen hurtowych, detalicznych i zarobków. Chociaż więc zmiany tego wskaźnika będą się różniły wielkością od zmian tych cen, to jednak kierunek, a także zasadnicze proporcje tych zmian będą zgodne we wszystkich tych wskaźnikach. To samo dotyczy wysokości założonego w trofie zapotrzebowania dziennego na 3000 kalorii. Jeżeli by się zatem sugerowało, czy nie należałoby przyjąć większej lub mniejszej ilości środków żywności za podstawę wyliczenia
4 Zob. T. Kłapkowski, Handel rolniczy i podstawy aprowizacji, Kraków 1947.


12
trofy, to wyjaśnić trzeba, że jest to w gruncie rzeczy sprawa całkiem nieistotna. Raz bowiem przyjęta dla porównań jednostka da te same proporcje we wszystkich czasach i wszystkich krajach. 3000 kalorii zaś jako wielkość średnia ma jednak niewątpliwie tę zaletę, że może spełniać także inne jeszcze zadania jako średnie zapotrzebowanie człowieka na żywność5.
Dla przeprowadzenia badań założyć następnie należy, że koszt równoważnych podstawowych środków żywnościowych jest w zasadzie do siebie zbliżony. Nikt bowiem nie przepłaca pszenicy, jeżeli dużo taniej może zakupić żyto. Chwilowy więc brak jednego produktu zastąpią w znacznym stopniu produkty pokrewne, substytucyjne. Toteż cena kilku tylko podstawowych produktów wskazuje na koszt wartości kalorycznej, zawartej w podstawowym pożywieniu, opartym także na pozostałych produktach żywnościowych.
Tabela l podaje skład chemiczny artykułów żywnościowych wyrażony w procentach ciężaru. Została ona zestawiona na podstawie cytowanej książki Kłapkowskiego. Wielkości w niej podane należy traktować jako przeciętne. Poszczególni autorzy, zajmujący się tym zagadnieniem, różnią się bowiem nieco między sobą w szczegółach 6.
Tabela 2 podaje natomiast przykład wyliczenia trofy na podstawie cen dzisiejszych. Wynosi ona w chwili opracowywania niniejszej książki (1978 r.) około 40 złotych albo około 3 dolary 7. Może ona ułatwić Czytelnikowi aktualizację ceny trofy w przypadku, gdyby po wydaniu tego opracowania ceny żywności uległy poważniejszym zmianom. Przeliczenie bowiem trofy na aktualne jednostki pieniężne nie powinno nastręczać żadnych trudności.
Zastanawiając się nad przydatnością trofy należy zwrócić uwagę wjiierw-szym rzędzie na jej elastyczność. Pozwala ona mianowicie na porównywanie kosztu wyżywienia w różnych czasach, krajach i warunkach. Wspólnyjn mianownikiem jest zawsze teoretyczna norma wyżywienia dziennego, pod którą można podstawić rozmaity dobór produktów żywnościowych zależnie od posiadanych danych. Brakiem jej natomiast jest pominięcie kosztu innych towarów, poza pożywieniem oraz pominięcie kosztu usług, które to czynniki odgrywają przecież w życiu człowieka dużą rolę. Wskaźnik ten oznacza się więc mniejszą ścisłością, niż wskaźniki nowocześnie używane, oparte na wielkiej ilości towarów. Ten ostatni brak jest jednak z drugiej strony pewną zaletą. Rodzaj bowiem używanych w różnych czasach i w różnych krajach towarów, jest, jak już zaznaczono, tak rozmaity, że w praktyce uniemożliwia porównywania czasem nawet w krótkich odstępach czasu. Porównanie
5 Por. Z. Żabiński, ISindice biologiąue de pouvoir d^achat de la monnaie et les possibilites de rappliąuer dans les rapports de droit, Archivum luridicum Cracoviense i977, vol. X, s. 81 i n. oraz tenże, Możliwości wykorzystania biologicznego wskaźnika sily nabywczej pieniądza do pomiaru niektórych wielkości ekonomicznych, Folia Oeconomica Cracoviensia 1980, vol. XXIII, s. 33 i n.
6 Zob. też A. Szczygieł, Zarys higieny żywienia, Warszawa 1948; A. Szczygieł, J. Sicz-kówna, L. No wieka, Normy wyżywienia dla osiemnastu grup ludności, Warszawa 1970.
7 Według cen stosowanych na zachodzie Europy (Paryż 1978).
13
Tabela l Table l
Skład chemiczny artykułów spożywczych wyrażony w % ciężaru Chemical composition of the articles of food in % of the weight
i Artykuł spożywczy Food stuffs Węglowodany Carbo-hydra-tes Tłuszcze Fats Białka Albu-mens Sole Salts Woda Water Inne Others
Ziarno pszenicy Grain of wheat 65,9 1,4 14,5 1,9 14,1 2,2
żyta of rye 67,8 1,8 11,5 2,5 14,3 2,1
" jęczmienia of barley 64,9 2,2 11,2 2,7 13,7 5,3
" owsa of oat 57,4 5,2 10,4 2,4 13,4 11,2
kukurydzy of maize (corn) 69,3 3,6 9,9 1,6 13,1 2,5
Mąka pszenna Flour of wheat 75,1 J ___ 10, 13,4 0,5
żytnia of rye 71,7 2,2 11,8 13,9 0,4
Chleb pszenny Bread of wheat 55,5 0,5 7,1 35,7 1,2
" żytni of rye 49,5 0,4 6,1 42,3 1,7
Ziemniaki Potatoes 2i __ 0,2 2,1 75, 1,7
Ziarno grochu Grain of pea 52,6 �J ___ 22,4 2,4 13,2 6,4
" soczewicy of lentil 53,9 2,1 23,8 2,8 12,5 4,9
bobiku of bean 46,7 1,6 OC LJ9 3,5 14 9,2
Mleko krowy Milk of cow 4,6 3,4 3,5 0,8 87,7
owcy of sheep 4, 6,1 5,7 0,7 83,5
" kozy of goat 4,5 4,1 3,7 0,8 86,9
" klaczy of marę 6,7 1,1 1,9 0,3 90,
Ser śmietankowy Cheese of cream J ___ 50, 20, 29,
" tłusty fat 1,5 40, 20, 38,5
" półtłusty half fat 2, 20, 30, 48
" chudy lean 2,5 10, 40, .. 47,5
Masło Butter 82, 3, 15
Jaja Eggs 0,5 12 12,5 j __ 74
Mięso wołowe Meat of beef 13,9 19,3 60,7 6,1
" cielęce of calf . 4, 19,4 75,1 1,5
" wieprzowe of pork 22,6 17,2 59,7 0,5
" baranie of sheep 5,8 18,1 75, 1,1
" końskie of horse 2,6 22,4 74, 1,
karpia of carp 1, 22 1, 76 .
" łososia of salmon ~- 6, 15, 1,5 74,5 3,
" węgorza of eel 28, 13, 1, 58,
" śledzia of hering 8,5 15 1,5 75,
Jabłka letnie Apples of summer 9,3 . 1,3 86,7 2,7
" zimowe of winter 11,9 1,4 82,4 4,3
Gruszki Pears 10,3 0,4 . 80,1 9,2
Czereśnie Cherries 11,9 0,9 81,6 5,6
Wiśnie Sour cherries 8,7 __ 1 __ 84,5 5,8
Śliwki Plums 7,9 0,5 84,8 6,8
Morele Apricots 9,3 0,7 86,9 3,1
Maliny Raspberries 5,5 1,2 81,3 12,
Porzeczki Currants 7,4 0,6 85,4 6,6
Truskawki Strawberries 5,4 1 , ------ 90,3 3,3

14
Węglo-
woda-
Artykuł spożywczy ny Tłusz- Białka Sole Woda Inne
Food stuffs Carbo- cze Albu- Salts Water Others
hydra- Fats mens
, tes
Czarne jagody Bilberries 5,6 __ 1,4 L 87,3 '5,7
Winogrona Grapes 18,5 1, 79, 1,5
Miód Honey 75, 22, 3,
Cukier Sugar 99,3 � 0,4 0,3
Piwo Beer 4 __ 89, �. 7,
Tabela 2 Table 2
Przykład wyliczenia trofy w oparciu o ceny z 1978 r.
Example of calculating the trophe on the basis of
prices of 1978
Węglowo-
Rodzaj produktu dany Tłuszcze Białka Ceny w zł
Article of food Carbohydra- Fats Albumens Price i n
tes zloties
400 g chleba żytniego 198,0 1,6 24,4 3,20
' of bread of rye
; 100 g mąki pszennej 75,1 y 1,0 10,0 0,70
' of flour of wheat
250 g ziemniaków 52,5 0,5 5,2 I,
' of potatoes
250 g jabłek 25,0 3,5 5,
' of apples
100 g mięsa wołowego 13,9 19,3 14,--
" " of beef
100 g cukru 99,3 1,05
' of sugar
80 g masła 65,6 6,40
" " of butter
1/2 1 mleka 23,0 17,0 17,5 2
" of milk
Razem (gramów) 472,9 '99,6 79,9 33,35
Together t
Razy współczynnik kaloryczności 4 9 4
Multiplied by coefficient of caloricity
Razem kalorii 3107,6 1891,6 896,4 , 319,6
Together calories
20% dodatek 6,65
20% surcharge
Trofa 40.
Trophe
15
natomiast wielkości ceny trofy do dziennego zarobku robotnika pozwala na wyliczenie nadwyżki, jaką uzyskiwał on po zaspokojeniu kosztu wyżywienia, jeżeli w ogóle taką nadwyżkę uzyskiwał, tzn. jeżeli nie głodował wraz z rodziną. Wielkość zaś tej nadwyżki wskazuje na wolne sumy pieniężne, którymi dysponował na zaspokojenie potrzeb dalszego rzędu.
Wszystkie uzyskane w ten sposób i podane w niniejszym opracowaniu wartości trofy należy oczywiście traktować jako wielkości przybliżone, nie tylko ze względu na fragmentaryczność zachowanych cen, ale także biorąc pod uwagę ich okresowe i lokalne wahania, widoczne także w naszych czasach.
W dyskusjach naukowych wysuwany był zarzut, że rola pieniądza w różnych czasach się zmieniała i że może to wpływać na ocenę przydatności trofy jako wskaźnika siły nabywczej pieniądza. Zarzut taki jest jednak raesłuszny. Jeżeli bowiem przelicza się dawne ceny żywności przy pomocy trofy i określa w ten sposób siłę nabywczą dawnego pieniądza, to uzyskuje się w ten sposób miarodajną informację, ile żywności można było za ten pieniądz kupić. Rola pieniądza w dawnej gospodarce, w dużej mierze naturalnej, była oczywiście znacznie mniejsza niż dzisiaj. Wielką ilość świadczeń wyrównywano bowiem nie w pieniądzu, lecz w inny sposób. To jest prawda. Ale ta część, która była wyrównywana w pieniądzu dawała taką właśnie siłę nabywczą, liczoną w kosztach żywności, jak to podaje trofa. Obecnie rola pieniądza ogromnie wzrosła. Jest to rezultatem daleko idącego podziału pracy, niepodzielnego panowania gospodarki pieniężnej i ogromnego wzrostu bogactwa społecznego. W dawnych zaś czasach trudniej było wprawdzie o pieniądz, ale także dużo mniejszy był zasób dóbr za niego uzyskiwanych. Znaczenie natomiast żywności było dla ludzi zawsze takie samo.
Biorąc pod uwagę wskazane powyżej argumenty zauważyć można, że przeliczenie dawnych sum pieniężnych przy pomocy trofy na pieniądz dzisiejszy wskazuje na to, że ogromne sumy pieniężne maleją często, gdy im się bliżej przyjrzeć. Dawne więc bogactwa okazują się często dość skromne w zestawieniu z dzisiejszymi środkami, jakimi obracają narody. I ta dysproporcja ujawnia się również w wyniku przeliczeń dokonanych za pomocą trofy.
1.3. OBJAŚNIENIE NIEKTÓRYCH POJĘĆ I SKRÓTÓW
Pojęcia ekonomiczne nie należą niestety do jednoznacznie zdefiniowanych Toteż celowe wydaje się wyjaśnienie już w tym miejscu, w jakim znaczeniu będą one w niniejszym opracowaniu używane.
Jednostka pieniężna abstrakcyjna miara wartości, oparta w dawnych wiekach na wartości szlachetnego kruszcu, tj. głównie srebra lub złota (np. złoty, grosz itp.)
Suma pieniężna abstrakcyjna wielkość wartości mierzona w jednostkach pieniężnych (np. 8 zł; 240 gr.).
Znak pieniężny przedmiot, będący nośnikiem określonej sumy pieniężnej; w dawnych wiekach była nim głównie monetą.
16
Waluta rodzaj pieniądza będący w danym kraju prawnym środkiem płatniczym.
Siła nabywcza pieniądza ilość towarów otrzymywanych w zamian za jednostkę pieniężną. Ponieważ ceny poszczególnych towarów ulegają względem siebie znacznym wahaniom, zwłaszcza w dłuższych okresach czasu, w opracowaniu niniejszym siła nabywcza pieniądza jest mierzona przy pomocy cen podstawowych artykułów żywności,. jak to wyjaśniono w ustępie 1.2.
Stopa mennicza ilość monet wybijanych z jednostki ciężaru kruszcu. Im większa jest ta ilość, tym wyższa jest stopa, a tym lżejsze są monety i mniejsza ich wartość. Podniesienie więc stopy menniczej oznacza dewaluację monety.
Dewaluacja pieniądza zmniejszenie zawartości czystego kruszcu w monecie jako odpowiednik podniesienia stopy menniczej. Może ona nastąpić przez faktyczne wybijanie gorszych monet (dewaluacja faktyczna) lub przez akt prawny ograniczający tę zawartość (dewaluacja oficjalna, prawna).
Rewaluacja pieniądza zwiększenie zawartości czystego kruszcu w monecie jako odpowiednik obniżenia stopy menniczej. Z reguły następuje ona tylko na podstawie aktu prawnego wprowadzającego reformę pieniądza.
Deprecjacja pieniądza spadek jego siły nabywczej, tj. wzrost cen towarów, niekoniecznie związany z jego dewaluacją.
Aprecjacja pieniądza wzrost jego siły nabywczej, tj. spadek cen towarów. Zjawisko to daje się łatwo zaobserwować w drugiej połowie XV wieku.
Inflacja nadmierny wzrost emisji pieniądza, zwłaszcza podwartościo-wego. Skutkiem inflacji jest z reguły deprecjacja pieniądza.
Monometalizm oparcie pieniądza na jednym tylko kruszcu. Tak np. okres XXIII w. cechował monometalizm srebrny.
Bimetalizm oparcie pieniądza na złocie i srebrze, powiązanych ustawowo ze sobą ścisłym kursem wymiennym. Typowym tego przykładem jest wybijanie w XIX w. w Królestwie Polskim monet złotych 50- i 25-złotowych i równocześnie pełnowartościowych monet srebrnych 5-, 2- i l-złotowych.
Paralelizm oparcie pieniądza na złocie i srebrze przy dopuszczeniu kształtowania się kursów monet według cen rynkowych. Tak np. cena dukata wyrażona w groszach zależała od warunków rynkowych. Próby ustalenia sztywnego kursu dukata na 30 groszy (r. 1496) nie dały rezultatu, nie zdołały więc zastąpić paralelizmu bimetalizmem. Dopiero po uniwersale z r. 1717 można mówić w Polsce o skutecznym przejściu do bimetalizmu.
Moneta pełnowartościowa moneta, w której Wartość kruszcu równa się jej wartości nominalnej.
Moneta podwartościowa moneta, w której zawarty kruszec przedstawia mniejszą wartość, niż ta, na którą opiewa moneta.
Moneta nadwartościowa moneta, w której zawarty kruszec przedstawia większą wartość, niż ta, na którą opiewa moneta. Monety takie znikają bardzo szybko ż obiegu.
Moneta zdawkowa czyli bilon drobna moneta w wysokim stopniu
17
podwartościowa, służąca tylko do drobnych wypłat. Niekiedy ustawodawca wyznacza granicę, do której przyjmujący zapłatę obowiązany jest przyjmować ją w bilonie. Jest to zazwyczaj granica niska.
Z góry należy założyć umowną, do pewnego stopnia, wielkość jednostki ciężaru. Nie dysponujemy dziś bowiem dostateczną liczbą odważników z tamtych czasów, które by nie budziły zastrzeżeń co do dokładności, gdyż technika ich sporządzania nie stała na takim poziomie jak dzisiaj i prowadziła do dość znacznych nawet odchyleń. Toteż wielkości tych jednostek należy uznawać tylko za mniej lub więcej przybliżone. Wielkości te nie były zresztą nawet w tamtych czasach ustalone w sposób całkowicie ścisły i jednoznaczny. Jako dowód można przytoczyć, że np. A. Luschin von Ebengreuth podaje aż na czterech stronach 8 różniące się między sabą wielkości funtów i grzywien, stosowanych w różnych miastach i w różnych okresach, w tym cały szereg tzw. grzywien kolońskich. U innych autorów można spotkać także inne jeszcze wielkości tych miar. Podane w tabeli 3 wielkości zostały jednak sprawdzone w drodze różnych przeliczeń, dzięki czemu wydają się najbardziej uzasadnione i z tego powodu użyto ich jako podstawy do dalszych wyliczeń. Grzywny praskie zostały przyjęte według I. Panka9, a grzywny wiedeńskie według V. v. Millera zu Aichholz10. Najnowsze z podanych tam grzywien, a także grzywny kolońskie znajdują potwierdzenie również w starannym opracowaniu J. Aubóka11.
W przypadku funtów i dawniejszych grzywien przyjęto ciężar funta rzymskiego w tradycyjnie stosowanej w' literaturze wysokości na 327,45 g, choć. wypowiedzi niektórych nowszych autorów wyznaczają go na o około 2 % niższy. S. Suchodolski stwierdza jednak na tej podstawie, iż nic nie wskazuje na to, że dyskusja nad tym zagadnieniem została już zakończona, a któryś z osiągniętych wyników odpowiada ściśle wadze funta rzymskiego12. Wobec takiej rozbieżności poglądów lepiej jest trzymać się dość powszechnie podawanej od dłuższego czasu wielkości, niż stosować do obliczeń jednego z dyskusyjnych wariantów. Co zaś do zastrzeżeń, czy można dawne miary przyjmować z tak wielką ścisłością1S, jaka jest podana w tabeli 3, wydaje się, że jeżeli już dokonuje się pewnych zaokrągleń dawnych miar, to należy je odnosić raczej do wielkości im współczesnych lub dawniejszych, zwłaszcza jeżeli wydają się z nimi genetycznie powiązane, niż do miar dzisiejszych, z którymi nie mają
8 A. Luschin von Ebengreuth,, Allgemeine Munzkunde und Geldgeschichte des Mittelalters und der neueren Zeit, s. 166170.
8 I. Panek, Mincovnl hfivna mLnove reformy Vdclava H, Numismaticky sbornik, 1970, t. XI, s. 13 i n,
10 V. v. Miller zu Aichholz, Ósterreichische Miinzpragungen 15191918, Wien 1920.
11 J. Aubok, Hand-Lexikon iiber Miinzen, Geldwerthe, Tauschmittel, Zeit-, Raum und Ge-wichtsmasse der Gegenwart und Yergangenheit aller Lander der Erde, Wien 1894.
12 Zob. Z. Żabiński, Rozważania nad metrologią monet pierwszych Piastów, WN XXI, 1977, s. 102 i n. oraz polemikę S. Suchodolskiego z moim stanowiskiem tamże zamieszczoną.
13 Zob. też M. H. Crawford, Roman Republic Coinage, Cambridge 1974, Vol. II, s. 590, a także S. Suchodolski, (zob. przyp. 12).
2 Systemy pieniężne ...
18
Tabela 3 Table 3
Najważniejsze jednostki ciężaru The most important units of weight
1 mina ateńska = 4/3 funta rzymskiego = 436,6 g
1 funt rzymski = 327,45 g
1 funt karoliński = 1 1/4 funta rzymskiego = 409,31 g
1 grzywna (marka) = 1/2 funta karolińskiego = 204,655 g
1 ciężka grzywna praska z r. 1300 = 249,485 g
1 lekka grzywna praska = 7/8 grzywny ciężkiej = 218,299 g
1 grzywna krakowska z początku XVI w. = 197,684 g
1 grzywna mennicza z końca XVI i początku XVII w. = 201,802 g
1 grzywna krakowska z r. 1650 = 201,86565 g
1 grzywna kolońska w Saksonii i w Polsce = 233,8123 g
1 grzywna kolońska w Prusach w XVIII i XIX w. = 233,8555 g
1 grzywna kolońska w Wiedniu = 5/6 grzywny wiedeńskiej do
r. 1767 = 234,0 g
1 grzywna kolońska w Wiedniu w latach 1767-1871 = 233,87 g
1 grzywna kolońska w Wiedniu od r. 1871 = 233,89 g
1 grzywna wiedeńska do r. 1767 = 281,0 g
1 grzywna wiedeńska w latach 1767-1871 = 280,644 g
1 grzywna wiedeńska od r. 1871 = 280,6683 g
1 grzywna budzi ńska = 245,53779 g
1 funt rosyjski = 409,51241 g
nic wspólnego. Należy też nie zapominać, że dawna technika sporządzania odważników nie stała tak wysoko, jak dzisiejsza, że więc dawne jednostki miar wahały się w pewnych granicach. W tym stanie rzeczy liczby 327,45 g i od niej pochodnych nie należy brać.tak ściśle, jak się to czyni w odniesieniu do dzisiejszych jednostek ciężaru, lecz że wynikają one z określonych przeliczeń14.
Wreszcie warto zauważyć z punktu widzenia czysto arytmetycznego, że wyjście z zaokrąglonej wielkości podstawowej jednostki ciężaru da jej drobniejsze frakcje powstałe z podzielenia, a także ciężary wybijanych według tych frakcji monet dadzą wielkości niedokładne, mimo że będą z konieczności musiały być wyrażone w ułamkach grama.
Można następnie się zastanawiać nad stopniem dokładności, z jakim należy podawać inne wielkości liczbowe w tego rodzaju opracowaniu, jak niniejsze. Wydaje się jednak, że najwłaściwsze jest trzymanie się następujących zasad: - wielkości z sobą powiązane, tzn. wzajemne wielokrotności lub ułamki, należy podawać z pełną dokładnością, wynikającą z przemnożenia lub podzielenia powiązanych ze sobą wielkości, gdyż jakiekolwiek zaokrąglenia zacierają wzajemny ich związek; w praktyce oczywiście poszczególne te wielkości mogły niejednokrotnie odbiegać od ścisłej rachunkowej normy zarówno w górę, jak i w dół;
14 Zwraca uwagę daleko idące podobieństwo funta rosyjskiego do funta karolińskiego, co tłumaczyć można ich powiązaniami z funtem rzymskim (tego pierwszego poprzez Bizancjum).
19
Tabela 4 Table 4
Próby srebra i złota Finenesses of silver and gold
A. Próby srebra
l grzywna (= całość) do końca XVI w. = 16 łutów po 4 kwinty (ąuentinum) po 4 fenigi
= 256 fenigów
od końca XVI w. = 16 łutów po 18 grenów = 288 grenów l funt rosyjski (= całość) = 96 zołotników po 96 doli = 9216 doli Stąd: l łut = 6 zołotników; l gren = 32 dole
1/4 luta
1/2 łuta
3/4 łuta
I łut
II łuty
III luty
IV łuty
= 15 5/8V łutów = 312 l/2�/00
VI łutów = 375 �/o"
VII łutów = 437 l/2�/oo
VIII łutów = 500 �/""
IX łutów = 562 l/2%o
X łutów = 625 �/oo
XI łutów = 687 l/2�/o"
XII łutów = 750 %o
XIII łutów = 812 l/2%o XIIl|łutów = 833 l/3%"
XIV łutów = 875 %o XV łutów = 937 l/2%o
XVI łutów = 1000 �/oo l fenig = 3g %,"
l gren = 31,' �/o.
B. Próby złota
l grzywna (całość) = 24 karaty po 12 grenów = 288 granów l funt rosyjski (całość) = 96 zołotników po 96 doli = 9216 doli Stąd: l karat = 4 zołotniki; l gren = 32 dole
1 karat = 41 2/3�/00
2 karaty = 83 2/3�/oo
3 karaty = 125 �/oo
4 karaty = 166 2/3�/";
5 karatów = 208 l/3%o
6 karatów = 250 �/oo
7 karatów = 291 2/3�/oo
8 karatów = 333 l/3�/oo
9 karatów = 375 �/oo
10 karatów = 416 2/3�/oo
11 karatów = 458 2/3/oo
12 karatów = 500 %"
13 karatów = 541 2/3%o
14 karatów = 583 l/3%"
15 karatów = 625 �/"o
16 karatów = 666 2/3�/00
17 karatów = 708 l/3�/00
18 karatów = 750 �/oo
19 karatów = 791 2/3�/00
20 karatów = 833 l/3%"
21 karatów = 875 %"
21 3/5 karata = 900 %o
22 -karaty = 916 2/3%o
23 karaty = 958 l/3%o 23 l/2karata = 979 l/6�/oo
23 2/3 karata = 986 l/9�/oo
24 karatów = 1000�/"o
l gren = 3^ /."
l zołotnik = 10L\ �/oo l dola = ^ �/oo = 0,1085 %"
- ilość miejsc dziesiętnych przy poszczególnych monetach należy ograniczyć do stopnia dokładności stosowanego w nowoczesnych ustawach (np. w u-stawie z r. 1924); zbyt mała dokładność zacierałaby natomiast związek pomiędzy jednostkami większymi a mniejszymi;
- siłę nabywczą poszczególnych monet, związanych z sobą systemem pieniężnym, należy podać w takim przeliczeniu, aby przemnożenie jednych monet przez ich wielokrotność (lub przedzielenie) oddawało siłę nabywczą
20
monet wyższego rzędu (względnie niższego); należy przy tym jako podstawową wielkość siły nabywczej przyjąć wielkość zaokrągloną, albowiem wielkość ta ulegała licznym wahaniom; wyjątek stanowić może ścisłe wyliczenie oparte na danych empirycznych, jak podaje np. tabela 21; tabela ta opiera się bowiem na danych J. Pelca i podaje je wiernie tak, jak one wynikają z zawartych tam liczb;
- ułamków okresowych nie należy zaokrąglać w górę, aby nie zacierać ich okresowego charakteru.
Oprócz powszechnie przyjętych skrótów i znaków w opracowaniu niniejszym zastosowano skróty i znaki o następującym znaczeniu:
Ag srebro WN
alp alpaka WNA Au złoto
Cu miedź B
br brąz E
Fe żelazo G
Ni nikiel K
d denar' L
ft funt Lw
'g gram Ł
gd gulden M
gr grosz O
grz grzywna P
zł złoty obecny R złp. złoty polski = 30 gr (od połowy T
XVII w. = 30 gr miedzianych) Tk
BN Biuletyn Numizmatyczny Uj .
Dz. U. Dziennik Ustaw Urz
PN Polska Norma W RPRP Rozporządzenie Prezydenta Rzeczy- Wl
pospolitej Ws VL Volumina Legum
Naukowe odtwarzanie dawnych systemów pieniężnych i danych metrologicznych kształtowało się przeważnie stopniowo w wyniku kontrowersyjnych często względem siebie opracowań poszczególnych autorów. Niejednokrotnie przy tym powtarzano bezkrytycznie błędne poglądy poprzedników. Z drugiej jednak strony dawniejsze opracowania oparte są często na materiale źródłowym i na obszernej literaturze, dotyczącej omawianego tematu. Toteż aby uniknąć tutaj zbędnego powtarzania znanych i przytaczanych przez dawnych autorów dzieł, powołano się w niniejszej pracy przeważnie tylko na te opracowania, których wypowiedzi można uznać za najbardziej miarodajne. Literatura umieszczona na końcu książki jest ułożona w ten sposób, że najpierw zawiera zestawienie pozycji o charakterze ogólnym, a w dalszej kolejności pozycje, odnoszące się do poszczególnych rozdziałów.
Wiadomości Numizmatyczne
Wiadomości Numizmatyczno-Arche-
ologiczne
mennica bydgoska
mennica elbląska
mennica gdańska
mennica krakowska
mennica lubelska
mennica lwowska
mennica lobżenicka
� mennica malborska mennica olkuska
- mennica poznańska mennica ryska mennica toruńska mennica tykocińska mennica ujazdowska mennica urzędowska mennica warszawska x mennica wileńska
mennica wschowska
Rozdział II
CZASY PRZED POWSTANIEM PAŃSTWA POLSKIEGO
2.1. UWAGI OGÓLNE
Okres przed powstaniem państwa polskiego charakteryzuje się przede wszystkim brakiem źródeł pisanych tak dalece, że wiadomości o nim ograniczają się głównie do tego, co dało się wydobyć z materiału archeologicznego i to w pewnych wypadkach dość szczupłego. Pierwsze tysiąclecie n. e. było przy tym na naszym terenie widownią wielu przemian kulturowych, a zapewne także etnicznych, wywołanych przemieszczaniem się różnorodnych grup ludności. Na stosunkowo dość dużym obszarze zagęszczenie ludności było małe, a łączność pomiędzy poszczególnymi rejonami utrudniona przez puszcze i bagniska. Podane więc poniżej szacunki stosunku wartości poszczególnych monet wobec siebie, a także ich siły nabywczej oparte są wyłącznie na analogiach i mają charakter hipotetyczny. Mimo to jednak przyjąć można, że oddają one w pewnym przynajmniej stopniu rząd tych wielkości. Siła nabywcza omawianych monet nie była bowiem prawdopodobnie ani 10 razy wyższa, ani w tym samym stopniu niższa w stosunku do tego, co tutaj podano. Mogła jednak odchylać się od przyjętego szacunku w dość znacznych granicach zarówno w poszczególnych latach, jak i w poszczególnych rejonach. Jeżeli jednak nie da się ustalić ścisłych wielkości dla tych okresów, czyż należy w ogóle zaniechać wszelkich prób takich szacunków? Przecież rozwój nauki dokonuje się często w formie przyjmowania tymczasowych hipotez roboczych. Jeżeli zaś archeolog jest uprawniony do rekonstruowania dawnych stosunków społecznych na podstawie skromnych tylko znalezisk, to ekonomista może czuć się równie uprawniony do stawiania tymczasowych hipotez roboczych na podstawie pewnych analogii.
2.2. CELTOWIE
Najdawniejsze znaleziska monet greckich z VI w. p. n. e. nie wskazują jeszcze na rozpowszechnienie się użycia pieniądza na ziemiach przyszłego państwa polskiego. Rzadko spotykane stanowiły tu zapewne raczej rodzaj towaru, przeznaczonego bądź do przeróbki, bądź do ozdoby, bądź też przypadkowo może nawet do dalszej wymiany. Ludnością natomiast, która
22
posługiwała się już na tutejszym terenie pieniądzem we właściwym tego słowa znaczeniu byli Celtowie. Pojawili się oni tu około 300 r. p.n.e., przychodząc najprawdopodobniej z Czech, na co wskazuje podobieństwo odmian kulturowych, należących do kręgu tzw. kultury lateńskiej, także na odcinku monetarnym. Osiedlili się oni u nas zrazu w okolicach Wrocławia i Raciborza, a później także Małopolski, zwłaszcza Krakowal.
Celtowie osiedleni na poszczególnych obszarach Europy stosowali różnego rodzaju systemy monetarne, natomiast główną cechą charakterystyczną men-nictwa celtyckiego na terenie Czech i Polski jest naśladowanie wzorów men-nictwa greckiego i znaczna ilość monet złotych w stosunku do reszty znalezisk, a także liczne drobne gatunki tych monet. Monety celtyckie przy tym częściowo przynajmniej były produkowane tutaj na miejscu".
Złote monety celtyckie naśladowały w swej podstawie greckie statery, tj. monety o ciężarze 2 drachm attyckich (ok. 8,6 g), stąd i Celtów monety złote oznaczające się podobnym ciężarem, a zarazem kopiujące w dużej mierze greckie wyobrażenia, nazwane są staterami. Monety te występują zresztą w znaleziskach niejednokrotnie zmieszane z monetami greckimi, dzięki czemu widać wyraźnie źródło wpływów na mennictwo celtyckie, a zapewne także na celtycką metrologię.
Stater celtycki, wzorowany głównie na staterach macedońskich Filipa II, ważył podobnie jak tamten ok. 8,6 g, później ciężar jego spadł aż do rzędu 6 g. Sztuki o wadze 1/3 (najczęstsze), 1/8 i 1/24 statera uchodzą za jego frakcje. Znane są też srebrne monety celtyckie o wadze 12,4 g, 6 g, i 5,63 g, a nawet tylko 0,7 g.
Wydaje się jednak, że złoty stater celtycki był zbyt wielką jednostką mone-
. tarną, aby mógł pełnić funkcję podstawowej jednostki pieniężnej. Jednostką
taką mogła natomiast być moneta o ciężarze 0,35 g (1/24 statera), której ciężar
równy 1/12 ciężaru greckiej drachmy srebrnej (4,2 g) pozwala przypuszczać, że
stanowiła ona wybity w złocie odpowiednik tej ostatniej.
Nie sposób dziś określić z całą pewnością siłę nabywczą tych monet, skoro brak jest na ten temat jakichkolwiek informacji pisanych. Można ją tylko porównywać w pewnym stopniu do siły nabywczej odpowiednich monet w państwie rzymskim. Ponieważ zaś l denar miał w tym czasie (I w. n. e.) w państwie rzymskim, zwłaszcza w Italii, siłę nabywczą około 2 trof3, a drachma grecka była nieco tylko cięższa od tego denara, można jego wartość przyjmować za podstawę do oceny siły nabywczej złotej monety celtyckiej wagi
1 Z. Woźniak, Celtowie w Polsce, Kraków 1968.
2 K. Castelin, Złote monety celtyckie w Czechosłowacji i w Polsce, WN 1966, t. X, z. 3, s. 163 i n.; tenże, Keltenmiinzen in Schlesien, Berlin 1976, s. 221 i n.; R. Hachulska-Ledwos, Z. Woźniak, Formy do wyrobu krążków menniczych w I w. p.n.e. z Krakowa-Nowej Huty (Mogila, stan. I), "Materiały Archeologiczne Nowej Huty" 1976, t. V, s. 202 i n.; R. Hachulska-Ledwos, Celtyckie formy do odlewania krążków menniczych z I wieku p.n.e. odkryte w Polsce, WN 1976, t. XX, z. 3, s. 180; Z. Woźniak, Monety celtyckie na ziemiach polskich, WN XI, 1967, t. XI, z. 4, s. 201 i n.
3 Zob. Z. Żabiński, Problem sily nabywczej pieniądza w starożytności, "Eos" 1978, t. LXVI.
23
0,35 g. Nie można oczywiście tej samej siły nabywczej przypisywać wprost monetom celtyckim na terenie ziem polskich, odległych od środka państwa rzymskiego. Prawdopodobnie była ona tutaj znacznie wyższa, dzięki czemu handel z tymi ziemiami był dla Rzymian bardzo zyskowny. Jeżeli się więc przyjmie, że była ona trzykrotnie wyższa niż w Rzymie, co wydaje się dość prawdopodobne (albowiem trudno sobie wyobrazić jeszcze wyższą wartość kruszców na naszym terenie), v takim razie uzyskuje się następujący obraz systemu i siły nabywczej monet celtyckich.
Tabela 5 Table 5
Prawdopodobny system monetarny celtycki na ziemiach polskich The probable Celtic mpnetary system on the Polish territories
Stater = 24 drachm .1/3 statera = 8 drachm 1/8 statera = 3 drachmy 1/24 statera = 1 drachma Obol Trofy

1 3 8 24 144 144
1 2 2/3 8 48 48
1 3 18 18
1 6 6
� 1 1
Odpowiednik obola stanowiła prawdopodobnie moneta srebrna o wadze 0,7 g, tj. dokładnie 1/6 ciężaru srebrnej drachmy greckiej (4,2 g), zaś moneta srebrna o ciężarze 12,4 była zapewne odpowiednikiem złotej monety równej 3 drachmom (tzw. 1/8 statera).
Późniejsza obniżka ciężaru statera była wynikiem zmiany wartości złota względem srebra i dewaluacji rzymskiego aureusa.
2.3. OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH
W okresie od I do V w. Europa znalazła się pod silnym wpływem rzymskim bądź to wchodząc w skład Imperium Rzymskiego, bądź też pozostając z nim w kontakcie handlowym lub wojennym. Wpływy te dotarły także potężną falą na ziemie polskie, niezbyt odległe od granic ekspansji rzymskiej. Warto przypomnieć, że w Trenczynie na Słowacji, położonym nad rzeką Wag u podnóża Karpat w odległości około 90 km od granic Polski, odkryta została inskrypcja wskazująca, że dotąd dotarły wojska rzymskie za czasów Marka Aureliusza (161180 r.). Przez Polskę prowadził też w tym czasie tzw. szlak bursztynowy, wzdłuż którego posuwały się karawany kupców z południa w celu nabycia tego poszukiwanego przez Rzymian minerału. Kupcy ci kupy-wali na naszych ziemiach także inne towary, w szczególności niewolników, futra itp., pozostawiając po sobie wielkie ilości monet rzymskich, które znajdowane zarówno w wielkich skarbach, jak i w licznych luźnych znaleziskach wskazują na znaczne rozpowszechnienie się obrotu pieniężnego wśród tutejszej niezbyt jeszcze licznej ludności.
24
System monetarny rzymski z czasów wczesnego cesarstwa był silnie rozbudowany. Składał się na niego szereg jednostek, a w szczególności: l aureus (złoty) = 25 denarów (srebrnych) = 50 kwinarów = 100 sesterców (mosiężnych) = 200 dupondiów (mosiężnych) = 400 asów (miedzianych) = 1600 kwadransów 4. W skrócie można go zestawić w postaci następującej tabeli.
Tabela 6 Table 6
System monetarny rzymski z czasów Augusta Roman monetary system under Augustus
Aureus Denary Sesterce Asy Kwadransy Trofy
1 25 100 400 1600 50
1 4 16 64 2
1 4 16 1/2
1 4 .1/8
. 1 1/32
l aureus za Augusta zawierał teoretycznie 7,79 g złota; za Nerona 7,28 g, za Karakalli 6,55 g. Natomiast l denar za czasów Augusta miał ważyć 3,89 g, za Nerona 3,41 g, później podlegał stopniowej, a w III w. n. e. już gwałtownej,-dewaluacji. Istniały też w Rzymie różne drobniejsze monety.
Prymitywna ludność ziem polskich widocznie nie bardzo umiała się wyznawać w tym systemie, toteż żądała zapłaty w jednej znanej jej jednostce pieniężnej, tj. denarze. Stąd w znaleziskach denary występują najczęściej. Na tyle jednak ludność ta orientowała się w sytuacji finansowej Imperium Rzymskiego, że przez cały omawiany okres, tj. aż do V w. n. e. domagała się zapłaty w denarach ciężkich i o dobrej zawartości srebra, pochodzących bądź z czasów końca republiki (tych jest jeszcze w znaleziskach mało), bądź z początków cesarstwa, a więc z I i II w. n. e.5 W znaleziskach przeważają zwłaszcza denary cesarzy począwszy od Tracjana aż do Kommodusa (98192 r. n. e.). Znajdują się w nich jednak niekiedy także złote aureusy oraz monety miedziane. Olbrzymia masa znalezisk pochodzących z tego okresu, niekiedy bardzo licznych6, obejmujących w sumie około 100 000 sztuk monet, wskazuje, że obieg pieniądza rzymskiego musiał tu już być w znacznym stopniu rozpowszechniony. Trzeba bowiem brać pod uwagę, że monety pochodzące ze znalezisk stanowią tylko
* A. Kunisz, Recherches sur le monnayage et la circulation monetaire sous le regne d'Auguste, Wrocław 1976, tenże, Mennictwo w Cesarstwie Jłzymskim I w. n. e., Katowice 1978.
5 R. Kiersnowski, Pieniądz kruszcowy w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1960; tenże, Zagadnienie obiegu pieniądza wczesnośredniowiecznego na obszarze Polski pólnocno-wschodniej, Acta Baltica-Slavica 1964, t. I, s. 86; J. Wielowiejski, Wpływ reform monetarnych w latach 65215 na przyjmowanie srebrnych pieniędzy rzymskich przez ludy pólnocne, WN1969, t. XIII, z. 1.
� A. Krzyżanowska, Skarb denarów rzymskich z Drzewicza, Wrocław 1976; S. Kubiak, Znaleziska monet rzymskich z Mazowsza i Podlasia, Wrocław 1979.
25
część, zapewne drobną, ogólnej masy pieniężnej będącej wówczas w obiegu, i że- masa ta odniesiona do małej liczby ludności zamieszkującej te tereny, wynoszącej około l2% ludności dzisiejszej, zdaje się wskazywać na poważne nasycenie rynku pieniądzem i w związku z tym na istnienie tu, w pewnym już stopniu, gospodarki pieniężnej. Toteż jeszcze w okresie aż do rozbiorów wydobyte z ziemi denary pochodzenia rzymskiego znajdowały praktyczne zastosowanie w obiegu pieniężnym pod nazwą pieniążków św. Jana'.
Zaznaczyć przy tym należy, że rozrzut znalezisk nie jest równomierny w całym kraju, lecz że maleje on stopniowo w miarę oddalania się od granic państwa rzymskiego. Tak więc na północy kraju znaleziska ^z tego okresu są mniej liczne, a ponadto zawierają stosunkowo mniej monet wartościowych, zwłaszcza złotych, więcej natomiast występuje w nich monet miedzianych. Dopiero w późniejszych wiekach ilość monet złotych na Pomorzu wyraźnie wzrosła.
Określenie siły nabywczej monet rzymskich w omawianym okresie musi z konieczności być dokonane w ten sam sposób, jak określenie siły nabywczej monet celtyckich. Jeżeli zatem w Rzymie siła nabywcza denara wynosiła około 2 trofy, to na naszym terenie mogła prawdopodobnie wynosić około trzy razy więcej, tj. około 6 trof. Przyjmując tego rodzaju przybliżony szacunek, założyć chyba również należy, że siła nabywcza monet była większa na północy, gdzie docierały one w mniejszej ilości, niż na południu kraju, mającym bliższy kontakt z Rzymianami. Różnica ta prawdopodobnie nie była bardzo duża.
2.4. OKRES WĘDRÓWEK LUDÓW I PRZEDPIASTOWSKI
l
Po ustaniu chaosu, jaki panował w Imperium Rzymskim w III w. n. e. i po unormowaniu się tam stosunków oraz po przeniesieniu ośrodka władzy z Rzymu do Bizancjum, zaznaczył się ponowny napływ na ziemie polskie monet rzymskich, a raczej już bizantyńskich z IV i V w. Wędrówki ludów począwszy od drugiej połowy V w. przerwały jednak kontakt naszych ziem z krajami położonymi nad basenem śródziemnomorskim. Dopiero w IX w. pojawia się znów znaczniejszy napływ monety, początkowo głównie ze Wschodu, bizantyńskiej i arabskiej, później także zachodnioniemieckiej, angielskiej i innej zachodnioeuropejskiej. Z tych czasów zachowały się też pierwsze pisemne informacje o użyciu niemonetarnych płacideł, takich jak chustki, skórki zwierząt (wiewiórek), srebro w złomie, sztabki żelaza, sól, wosk i inne postacie tzw. pieniądza przedmiotowego 8.
System monetarny bizantyński, którego ślady odnajdujemy na ziemiach polskich, wywodził się jeszcze z reformy Konstantyna Wielkiego (311337),
' A. Grabowski, Skarbniczka naszej archeologii, obejmująca średniowiekowe pomniki wojennego budownictwa Polaków. Wiadomości do dziejów sztuk pięknych w Polsce oraz wspomnienia naszej przeszłości itp., Lipsk 1854, s. 193.
8 G. Labuda, Materiały źródłowe dc historii Polski epoki feudalnej [w:] Słowiańszczyzna pierwotna, t. I, Warszawa 1954.
26
stosownie do której prawdopodobnie: ł złoty solidus (grec. nomisma) = 18 srebrnym miliarense (grec. miliaresion) 24 srebrnym silikwom, te zaś zmieniającej się ilości (180360) miedzianych follisów i denarów9.
l solidus (nomisma) ważył pierwotnie ustawowo 4,548 g i utrzymywał się mniej więcej na tym poziomie aż do drugiej połowy X w.10 W Europie zachodniej przyjęła się dla niego także nazwa "bizant" lub "bezant", wskazująca na miejsce jego pochodzenia. Istniały też złote monety frakcyjne solidusa, równe 1/2 i 1/3 jego wagi, a także jego wielokrotności. Przejściowo były wybijane też "lekkie solidy" złote o wadze obniżonej, przeznaczone do obiegu na określonych rynkach.
Miliaresion ważył początkowo tyłe co nomisma (solidus), tj. 1/72 funta rzymskiego (tj. l sextula), silikwa zaś początkowo 3,41 g, tj. 1/96 funta.
Tabela 7 Table 7
System wagowy rzymski Roman weight system
l libra/(funt) = 12 unciae = 72 sextulae = 1728 siliąuae (keratia) (327,45 g) (27,2875 g) (4,548 g) (0,189 g)
l uncia = 6 sextulae = 144 siliquae l sextula = 24 siliąuae
Wyliczony na tej podstawie stosunek cen złota do srebra wynosił w IV w. 18 : 1. W r. 397 wartość miliaresiona została podniesiona do 1/12 nomismy (solida), wybita zaś w tym czasie srebrna silikwa miała już ważyć tylko 2,66 g, bowiem cena srebra już zwyżkowała. Obie te monety srebrne traciły z czasem stopniowo na wadze, m. in. z powodu drożenia srebra w stosunku do złota, przy czym miliaresion ustabilizował się w X w. na poziomie ok. 3 g, reprezentując teoretycznie nadal 1/12 nomismy, choć stosunek ten ulegał zmianom.
/3 X12
Możliwe, że cena srebra wzrosła już do 1/8 ceny złota \-rj- = 8; bo 4,5 g ważyła nomisma. j
Następną jednostką pieniężną bizantyńską był miedziany follis, równy 1/12 silikwy, tj. 1/24 miliaresiona. Tak więc pełny system podstawowych jednostek pieniężnych bizantyńskich w X w. przedstawiał się następująco: l nomisma (solidus) = 12 miliaresion (miliarense) = 24 silikwy = 288 follisów.
Arabski system monetarny wzorował się zasadniczo na bizantyńskim, przy czym zachodziło między nimi wzajemne oddziaływanie. Monetę złotą stanowił tu dinar (od łac. denarius), nieco lżejszy od bizantyńskiej nomismy.
9 P. Grierson, Coinage and money in the Byzantine Empire, "Moneta e scambi nell'alto medievo", Spoleto 1961, s. 424; H. Fengler, G. Gierow, W. Unger, Transpress Lexikon-Nu-mismatik, Berlin 1976; S. Mrozek, Dewaluacja pieniądza w starożytności grecko-rzyniskiej, Wrocław 1978, s. 99; J. Porteous, Coins in history. A surtay of coins from the reform of Diodetian ło the Latin Monetary Union, Londyn 1969, s. 23.
10 R. Kiersnowski, Wielka reforma monetarna XIIIXIV w., cz. I, Warszawa 1969, s. 40.
27
Ciężar jego określa się na około 4,25 g11. Odpowiadał on wartością 10 dirhe-mom (od grec. drachmę) o wadze 7/10 dinara, tj. około 2,97 g12, a więc tyle co ówczesny bizantyński miliaresion. W źródłach pisanych podawane są różne relacje dinara do dirhema, zależnie od zmieniających się stosunków gospodarczych i regionalnych. Stosunek cen złota do srebra kształtowałby się więc tu
jak 7 : l(bo --r$ = ok. 71, a zatem podobnie jak w Bizancjum, gdyż, jak
zaznaczono, oba te rynki na siebie oddziaływały, a zbyt wielkie różnice tego stosunku musiałyby ulec wyrównaniu za pośrednictwem handlu pieniężnego.
Monetą miedzianą był fels, imiennik follisa, którego liczono 48 sztuk na l dirhema. Pełny system arabski obejmował więc: l dinar = 10 dirhemów = = 480 felsów13, od którego zachodziły jednak odchylenia okresowe i regionalne.
W masie monet bizantyńskich i arabskich napływających na ziemie polskie, przeważało srebro 14. Z końcem X w. monety zachodnioeuropejskie wypierają jednak monety bizantyńskie i arabskie na naszym terenie15. Określenie ich siły nabywczej jest o tyle łatwiejsze, że dysponujemy już źródłami pisanymi z tych czasów, informującymi o cenach16. Pierwsze mianowicie zapisy cen na ziemiach, Wprawdzie nie polskich, ale jednak sąsiednich (Czechy, Ruś), pochodzą z X w.
Potwierdzają one przede wszystkim znaczny wzrost ceny srebra, będący zresztą zjawiskiem charakterystycznym dla całej wczesnośredniowiecznej Europy - - zwłaszcza zachodniej. Na podstawie tych notowań można więc próbować wyobrazić sobie siłę nabywczą ówczesnych monet i płacideł w następujący sposób. Ponieważ l trofa w X w. kosztowała w tym rejonie w przybliżeniu zaledwie około 0,1 g srebra17, przeto:
l nomisma bizantyńska lub l dinar = 360 trof l miliaresion bizantyński wagi 3 g =30 trof l dirhem arabski wagi 3 g =30 trof
l dinar zachodnioeuropejski wagi 1,5 g = 15 trof l sztabka żelazna wagi ok. 450 g =9 trof
Ponieważ l denar w Czechach =10 chustek, stąd l chustka =1,5 trofy
Późniejsze notowania potwierdzają ten szacunek, bowiem wskazują na stałą tendencję kształtowania się cen18.
11 Por. ciężar l zołotnika rosyjskiego, który wynosi 4,2657543 g.
12 R. Kiersnowski, Wielka reforma..., s. 50.
13 B. Schrótter, Worterbuch der Miinzkunde, Berlin 1930, s. 139, 145, 192.
14 R. Kiersnowski, Pieniądz kruszcowy..., s. 98, 137 i n.; A. Kmietowicz, W. Kubiak, Wczesnośredniowieczny skarb srebrny z Zalesia, pow. Słupca, Wrocław 1969.
15 R. Kiersnowski, Pieniądz kruszcowy..., s. 152 oraz S. Suchodolski, Denary contra dirhemy (Początki naptywu wczesnośredniowiecznej monety zachodniej do Europy Wschodniej), BN, ,1975 z. 9, s. 161.
16 G. Labuda, Materiały...
17 Z. Żabiński, Próba określenia sily nabywczej żelaznych przedmiotów siekieropodobnych z Zawady Lanckorońskiej, Acta Archaeologica Carpathica 1965, z. l2, s. 145.
18 W stosunku do okresu rzymskiego była to jednak bardzo duża podwyżka ceny srebra, bowiem w okresie rzymskim, licząc według wagi denara, koszt l trofy wynosił na naszym terenie około 0,5 g srebra.
Rozdział III
OKRES DENAROWY
3.1. GENEZA I ROZWÓJ ŚREDNIOWIECZNEGO SYSTEMU DENAROWEGO
Średniowieczny system denarowy wywodził się jeszcze z czasów rzymskich.
System monetarny z czasów wczesnego cesarstwa rozpadł się w III w. n.e. w czasie zamieszek w Cesarstwie Rzymskim i idącej ich śladem wielkiej dewaluacji pieniądza. Reformę monetarną przeprowadził dopiero Dioklecjan (284-305), a przebudował i stworzył podstawy nowego systemu Konstantyn Wielki (311-337). Podstawę tego nowego systemu stanowił mianowicie złoty solidus, wybijany w ilości 72 sztuk z l funta, tj. o nominalnym ciężarze 4,548 g. Na zachodzie Europy poważne znaczenie odegrała także jego trzecia część, triens lub tremissis (l,516 g), a następnie jego 1/24 część, silikwa, bita w srebrze (początkowo 2,66 g, później ok. l g). Ta zaś dzieliła się na miedziaki (nummi, minimi), tj. dawne zdewaluowane denary względnie ich frakcje. Grubszą monetę miedzianą reprezentującą te drobniaki stanowił follis, który, jak wspomniano, równał się 40 drobniakom1. System ten obrazuje tabela 8.
Tabela 8 Table 8
\
System rachunkowo-pieniężny rzymski z V w. Roman monetary accounting system in V century
Solidus Triens Miliarense Siligua Follis Nummus Trofy
1 3 12 24 210 8400 48
1 4 8 70 2800 16
1 2 17 1/2 700 4
1 8 3/4 350 2
1 40 1/4
1 J. Ilik, Wartość follisa w świetle inskrypcji nagrobnych z pierwszej polowy IV w. n.e., WN 1976, t. XX, s. 174 wylicza wartość follisa na 125 denarów. Jednak kurs grubszych monet, wyrażony w miedziakach, ulegał poważnym wahaniom. Zob. S. Mrozek, Dewaluacja pieniądza w starożytności grecko-rzymskiej, Wrocław 1978, s. 102.
29
Relacje podane w tabeli 8 nie zawsze były ściśle przestrzegane, wiadomo nawet, że istniały w tym względzie poważne odstępstwa. Zmuszały do tego wahania cen złota i srebra, a także dewaluacja drobniejszych monet, a nawet odstępstwa od normy samego solida. Mimo to tabela 8 zawiera pewne wskazówki orientacyjne.
Przedstawiony wyżej system obowiązywał przez pewien czas w Cesarstwie Bizantyńskim, na Zachodzie zaś królowie germańscy też nawiązywali do niego przez parę wieków. Zwłaszcza uznaniem cieszyły się złote soi idy, a jeszcze bardziej złote triensy jako monety o niższej wartości, a więc bardziej przydatne do wypłat. Z czasem nawet te ostatnie przyjęły nazwę solidów i stały się podstawą rachunkową systemu pieniężnego. W ogóle monety złote oznaczały się bardziej stałą siłą nabywczą wobec inflacji miedzianej i braku monet srebrnych o stałej zawartości srebra. Siła nabywcza monet złotych była jednak zbyt wielka dla drobnych wypłat codziennych.
Zwyżka ceny srebra na zachodzie Europy doprowadziła później do liczenia solida (tego pierwotnego, cięższego) nie po 24, lecz po 20 silikw, a po wybiciu nowych monet srebrnych, nazywanych niewłaściwie denarami, równych połowie srebrnej silikwy, na 40 nowych denarów2. Oznaczało to, że na l triens szło 131/3 nowego denara. Liczbę tę zaokrąglono w VIII w. do 12 denarów, częściowo pod wpływem dalszego wzrostu cen srebra, i liczono: l solidus (ten nowy lżejszy, tzn. właściwie dawny triens) = 12 denarów. Denar półsilikwowy ważył około 1,2 g, a więc około 240 300 sztuk szło na l funt rzymski, a 12 sztuk, czyli l solid obrachunkowy, odpowiadało około 1,3 g złota, tj. ówczesnemu złotemu triensowi. System ten zreformował i utrwalił Karol Wielki (793/4 r.), ustalając relację: l funt sre-bra,wagi409,31 g, tj. l 1/4 dawnego funta rzymskiego = 20 solidów obrachunkowych = 240 denarów (tych nowych)3.
Tak powstał zachodnioeuropejski system rachunkowo-pieniężny według którego: l funt (libra, livre, lira, pound) = 20 szylingów = 240 denarów (fenigów). System ten przetrwał w Wielkiej Brytanii do r. 1971, a w Polsce znalazł zastosowanie za panowania pierwszych Piastów. Monetą rzeczywiście wybijaną stał się teraz nowy denar o nominalnym przeciętnym ciężarze około 1,7 g4. Monety złote pojawiały się jeszcze tylko sporadycznie z początkiem IX w.
We wczesnym średniowieczu nastąpił masowy odpływ szlachetnych kruszców z Europy, zwłaszcza zachodniej, a zarazem cofnięcie się poziomu życia gospodarczego prawie do granic gospodarki naturalnej. Przejawem
2 Te nowe denary nie miały nic wspólnego, poza nazwą, z dawnymi denarami.
3 Nazwa solidus przyjęła się w języku włoskim jako soldo, francuskim, soi lub sou, niemieckim Schilling, angielskim shilling, w językach skandynawskich � skilling, w polskim szeląg; nazwa zaś denarius w języku włoskim jako denaro, francuskim denier, niemieckim Pfennig, angielskim penny (w liczbie mnogiej pence).
4 S. Suchodolski, Le poids des monnaies de Charłemagne emises apres la reformę, "Bona Numismatica", Hamburg 1965.
30
tego był ogromny wzrost cen kruszców, a co za tym idzie spadek cen artykułów żywnościowych. W okresie reformy Karola Wielkiego (ok. 790 r.) można więc szacować tam koszt l trofy na około 0,2 g srebra, co oznaczałoby siłę nabywczą: l denar = około 8 trof; l solid (szyling) = około 96 trof.
Stopa ustalona przez Karola Wielkiego nie zawsze była ściśle przestrzegana przez wszystkie mennice i ciężar monet ulegał obniżaniu. Poza tym technika bicia była bardzo niska, co przejawiało się w wielkich odchyleniach poszczególnych sztuk od normy w jedną i w drugą stronę. W tym stanie rzeczy szczególne uznanie zdobyły sobie angielskie pensy (denary), dla których Wilhelm I (1066-1087) ustalił wagę 22| grena, tj. 1,458 g, o próbie 11 oz. (uncji) 2 dwt. (pensów) w l funcie, czyli 925%o i normy tej trzymano się przez dwa stulecia. Stąd przyjęła się dla nich nazwa "sterling", co w języku staroangielskim miało oznaczać rzecz silną, mniej więcej podobnie jak po łacinie słowo "solidus"6.
Denar był przez cztery wieki zasadniczo jedyną monetą wybijaną w poszczególnych krajach, przy czym stopa jego podlegała stopniowej, mniej więcej podobnej co do rozmiarów, dewaluacji. Wyjątek stanowiły angielskie ster-lingi, których ciężar dopiero z końcem XII w. doznał nieznacznego zrazu obniżenia, a wyraźniejsze obniżenie zaznaczyło się w drugiej połowie XIV w.6
System monetarny zachodnioeuropejski wywierał stały wpływ na stosunki pieniężne w Polsce średniowiecznej. Początkowo było to spowodowane napływem pieniądza obcego, który stanowił tu główny pieniężny środek płatniczy. Także później emisja monet polskich musiała się stosować do norm silniejszych gospodarczo sąsiadów, których przewaga ekonomiczna narzucała nam konieczność przyjmowania ich stopy menniczej.
3.2. DENARY CIĘŻKIE
t
Rodzima moneta pojawiła się w Polsce dopiero za panowania pierwszych Piastów. Nie odgrywała ona jednak wówczas jeszcze większej roli ekonomicznej, lecz stanowiła raczej wyraz manifestacji własnej państwowości7. Jej udział w znaleziskach ogranicza się zaledwie do około 1% ogólnej masy skarbów pochodzących z tych czasów, resztę stanowią monety zachodnioeuropejskie oraz srebro w złomie i plackach (tj. stopionych bryłkach). Mo-
'J. Porteous, Coins in history, A survay of coins from t hę reform of Diocletian to t hę Latin Monetary Union, Londyn 1975, s. 69. Do tego poglądu przychyla się także P. Grierson, Sterling. Anglo-Saxon Coins, Londyn 1961, s. 266. A. Feavearyear, The Pound Sterling A History of English Money, Oxford 1963, s. 8 podaje natomiast (podobnie zresztą jak P. Grierson) kilka wersji pochodzenia nazwy sterling. Odmienną etymologię podaje też Encyclopaedia Britannica z 1956 r., t. 21, s. 399. Zob. także R. Kieisnowski, Pradzieje grosza, Warszawa 1975, s. 112 l gren ang. (barley grain) = (od r. 1576) 0,0648 g, poprzednio ciężar jego się wahał: wagi podawane u F. Schróttera, Worterbuch der Munzkunde, Berlin 1930, s. 234 i 508 budzą wątpliwości.
6 A. Fea vearyear, op. cit., s. 32, R. Kiersnowski, Wielka reforma monetarna XIIIXIV w., s. 139, J. Porteous, op. cit., s. 126.
' R. Kiersnowski, Pieniądz kruszcowy w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1960, s. 254.
neta polska wyglądem zewnętrznym, jak i stopą menniczą nawiązywała do kursujących wówczas na naszym terenie monet niemieckich, czeskich i częściowo angielskich, charakteryzując się przy tym wielką rozpiętością ciężaru poszczególnych egzemplarzy w obrębie tych samych typów, a ponadto także dość znacznymi różnicami przeciętnych parametrów branych pod uwagę typów tak dalece, że nasuwa się nawet chęć dopatrzenia się w obrębie całej masy tych monet stosowania odmiennych stóp menniczych8.
Tak więc według danych zweryfikowanych ostatnio przez S. Suchodol-skiego na podstawie 51 przebadanych monet Mieszka I ukazuje się następujące wskaźniki:"rozrzut w obrębie wyrazów skrajnych, tj. pomiędzy monetą najlżejszą a najcięższą, rozciąga się pomiędzy 0,63 g a 2,08 g, czyli jak l : 3,3; wyraz środkowy, tj. ciężar monety znajdującej się w środku tego szeregu: Me =1,46 g; wyrazy ćwiartkowe, tj. ciężar monet położonych w środku dolnej połowy i górnej połowy szeregu: Qx = 1,33 g, Q3 = 1,63 g; z czego widać, że ciężar połowy monet mieści się w granicach od 1,33 g do 1,63 g, a więc współczynnik odchylenia ćwiartkowego:
VQ 2 Me
1,631,33 2xl,46~
przy czym największe ich skupienie znajduje się w przedziale pomiędzy l,4 g a 1,5 g, zaś wartość modalna: Mo=l,42g; średnia arytmetyczna ciężaru wszystkich tych monet: Ma = 1,507 g; odchylenie przeciętne od średniej arytmetycznej: d = 0,218 g, a współczynnik odchylenia przeciętnego: Vd=14,5%; odchylenie średnie od średniej arytmetycznej: c = 0,2896 g,, a współczynnik odchylenia średniego: V0 = 19,2%.
Widać z tego, że monety te były bite bardzo niestarannie, że jednak, biorąc je jako całość, stosowano tu najprawdopodobniej stopę 270 denarów z l funta srebra.
O ile monety Mieszka I mogą być traktowane jako pewna całość, o tyle monety Bolesława Chrobrego, liczone w ten sam sposób, dają miary o tak wielkim rozproszeniu, widocznym zwłaszcza na współczynnikach odchyleń od średniej arytmetycznej, że należy je podzielić na kilka odrębnych grup i każdą grupę analizować oddzielnie. Najpierw jednak należy ustalić prawdopodobny ciężar podstawowej jednostki ciężaru, stosowanej przy biciu tych monet.
Otóż najbardziej prawdopodobne wydaje się, że jednostkę tę stanowił jeden funt = 409,31 g10. W oparciu o niego hipotetyczną stopę menniczą tych monet przedstawia tabela 9.
8 Tak np. na Węgrzech wybijano w tym czasie obok denarów także ich połówki, zwane obolami.
* Sposób obliczania tych wskaźników omówiłem szerzej w artykułach pt. Statystyczna analiza wagi denarów Sieciecha, WN 1964, t. VIII,s. 177 i n., oraz Statystyczna analiza wagi denarów Mieszka l i Bolesława Chrobrego, WN 1965, t. IX, s. 105 i n.
10 Funt = 409,31 g równałby się funtowi rzymskiemu o wadze 327,45 g powiększonemu o 1/4 ciężaru, tj. o 81,86 g. Por. funt rosyjski wagi 409,51241 g dzielący się na 96 zołotników.
32
Tabela 9 Tabte 9
Przypuszczalne stopy bicia monet w X i XI wieku Probable rates of minting in the X and Xr centruries
Ilość monet wybija-
Lp. stopy nych z 1 funta = 409, 31 g Nominalny ciężar monety Stosunek ciężaru monety do jednostki podstawowej
menniczej Nr. of the ratę Quantity of the coins minted from Nominał weight of the coin Proportion of the weight of the, coin to the basie unit
Ipound = 409,31 g
1 | 2 3 | 4 | 5
1 240 1,705 1 1 1/8
2 270 1,516 8/9 1
3 300 1,364 4/5 9/10
4 360 1,137 2/3 3/4
5 480 0,853 1/2 9/16
6 540 0,758 4/9 1/2
Z tabeli 9 wynika, że z wyjątkiem stopy menniczej 5 wszystkie inne mają swój daleko idący odpowiednik w rzeczywiście wybijanych w tym czasie monetach. Tak więc stopa l, która odpowiada ciężarowi monet karolińskich po reformie z lat 793/794 jest bliska monetom typu Edelred, Princes IX 14, Gnezdun i Mieszko typ II 2. Stopie 2 odpowiadają monety Mieszka I typ I l i II 3, monety Princes IX 15 oraz monety Inclitus XI 17; stopie 3 monety Mieszka typ III 4, monety Inclitus XI 18-19 oraz monety Rex; stopie 4 -monety Chrobrego z popiersiem na wprost, monety Venciezlavus, Areahlad, Kotizlaus, jednostronne monety Princes, monety Bolesław XIII 21-22 (cyryl.), Scs lohannes; stopie 6 monety Bolesław XIII 23-24 (cyryl.) oraz monety Boli11. Odchylenie od norm teoretycznych łatwo wytłumaczyć małą liczebnością zbiorów, a także niedokładnością techniki menniczej. Jak widać na przykładzie monet Mieszka I, odchylenie ciężaru poszczególnych egzemplarzy tych monet od ciężaru przeciętnego było duże. Także w obrębie poszczególnych typów rozrzut ciężarów jednostkowych wyrażał się odchyleniem średnim a = prawie 20 %. Było to wynikiem bicia monety al marco, tzn. że przestrzegano tylko prawidłowości ciężaru całej przebitej grzywny, a mało się troszczono o ciężar pojedynczych egzemplarzy. Utrudniało to oczywiście w wysokim stopniu obieg pieniężny, skoro poszczególne egzemplarze tego samego typu monet różniły się między sobą niejednokrotnie w stosunku większym nawet niż l : 2.
Pouczające są też kolumny 4 i 5 tabeli 9, które wskazują na stopień odchylenia ciężaru pewnych grup monet od normy pierwotnej. Okazuje się
R. Kiersnowski, Pieniądz kruszcowy..., s. 398, przyjmuje ciężar tego funta w zaokrągleniu na około 408 g. Obszerniejsze rozważania na ten temat przeprowadziłem w artykule: Rozważania nad metrologią monet pierwszych Piastów, WN 1977, t. XXI, z. 2, s. 102. 11 Przyjąłem tu podział przedstawiony przez S. Suchodolskiego.
33
mianowicie, że pierwotna stopa mennicza, według której wybijano 240 denarów z l funta srebra została w tym czasie zastąpiona przeważnie przez stopę wyższą o 1/8, stosownie do której wybijano teraz 270 denarów z l funta srebra. Monety zaś bite według stopy 4 i 6 wykazują uderzający związek z monetami bitymi według stopy 2, wyrażający się stosunkiem 3/4 i 1/2 ciężaru tych poprzednich, co jest tym dziwniejsze, że były wybijane równocześnie z tamtymi. Pewną odrębną grupę stanowią monety bite według stopy 3, wykazujące obniżkę ciężaru tylko o 1/10 w stosunku do monet bitych według stopy 2, do których nawiązują stopy niektórych monet okresu późniejszego.
Oczywiście nie można stanowczo twierdzić, że podane wyżej wielkości były rzeczywiście tak ściśle ustalone i należy je traktować tylko jako hipotetyczne. Są one jednak tak dalece sugestywne, że trudno je pominąć w tego rodzaju opracowaniu. Gdyby się więc uznało, że były one rzeczywiście zamierzone, wskazywałoby to na wysoce rozwiniętą systematykę metrologiczną mennictwa tamtych czasów. Wniosek taki podważa jednak zbyt mała ilość zachowanych egzemplarzy poszczególnych typów oraz wspomniana już różnorodność ciężarów poszczególnych monet w obrębie każdego z tych typów.
Jeśli chodzi o siłę nabywczą denarów pierwszych Piastów, to mimo wszystko trudno przypuszczać, aby była ona inna dla każdego typu monety. Raczej można by się zgodzić, że zależała ona od ciężaru danej sztuki, gdyż odważanie monet nie wyszło jeszcze z użycia. Świadczą o tym m.in. duże ilości złomu srebrnego w znaleziskach. Zakładając jednak siłę nabywczą srebra podobną jak w X stuleciu oraz przeciętny ciężar denara na 1,3 g można przyjąć jego siłę nabywczą na około 13 trof12.
Denary były wybijane teoretycznie rzecz biorąc - - z czystego srebra, przez co rozumiano srebro co najmniej XV-łutowe (937,5%o), gdyż lepszej próby nie umiano uzyskać.
Monetę drobną stanowiły w tym czasie siekance, tj. ułamki monet równe przeważnie połowie lub ćwierci denara. Także i one znajdują się w skarbach
12 Szacunek ten znajduje potwierdzenie w stosunkach przeliczeniowych na Węgrzech w XI w. Tam l młody wół był uznawany za równowartość l złotego solida bizantyńskiego, zwanego też na tamtejszym terenie "penza", lub za 30 denarów srebrnych. Stąd l denar odpowiadał wartości ok. 4,5 kg wołowiny, tj. ok. 9 trof, a więc mamy tu ten sam rząd wielkości jak w Polsce. Pewna różnica jest usprawiedliwiona tym, że siła nabywcza pieniądza była zapewne w Polsce wyższa niż na Węgrzech, bogatszych w szlachetne kruszce i położonych bliżej bardziej rozwiniętych gospodarczo ośrodków. Przy okazji można wyliczyć stosunek cen złota do srebra, który wynosi 11,5 : 1. Na Węgrzech bowiem l funt srebra (ok. 408 g) = 20 szylingów srebrnych = 240 denarów (po ok. 1,7 g) lub = 8 złotych solidów = 240 denarów. Jak już zaznaczono, na Węgrzech wybijano oprócz denarów także w większej ilości ich połówki zwane obolami. Stopa tych oboli jednak rosła. Tak więc już za Stefana I (9971038) wzrosła z 480 do 510 z l funta, a później aż do 880 oboli z l funta. W ślad za tym cena penzy (już obrachunkowej) ustaliła się około 1060 r. na 40 denarów albo 80 oboli. Relacja ta utrzymała się aż do XIII w. Penza dała początek jednostce obrachunkowej, zwanej na Słowacji "złotym". Zob. J. Hlinka, Ś. Kazimir, E. Kolonikova, Peniaze w naśich dejindch, Bratislava, 1976, s. 140 i n. j Systemy pieniężne ...
34
i można się zastanawiać, czy w pewnej mierze ich istnienie nie potwierdzałoby ewentualnej hipotezy o pełnieniu przez niektóre typy monet funkcji ułamków denara.
W dalszym ciągu używano też pieniądza przedmiotowego (chustki itp.).
3.3. DENARY LEKKIE .
t
Zgodnie z ustaleniami R. Kiersnowskiego i S. Suchodolskiego13 w połowie XI w. nastąpiła około 50-letnia przerwa w polskiej produkcji menniczej (1020-1069). Produkcję tę podjął na nowo dopiero Bolesław Śmiały (1058-1079). Zastosował on początkowo stopę, odpowiadającą w przybliżeniu stopie 5, a następnie stopie 6 (patrz tabela 9). Władysław Herman (1079-1102) podniósł natomiast ciężar denarów, wybijając ich około 500 z l funta, a jeszcze bardziej podniósł ją Sieciech, palatyn Władysława Hermana, wybijając ich już tylko około 440 z l funta, co zbliżało je do stopy węgierskiej14. Bolesław Krzywousty (1102-1138) przeszedł do stopy 7, wybijając ponadto monety lżejsze o przeciętnym ciężarze 0,437 g. Denary lekkie wybijał jeszcze Władysław II Wygnaniec (1138-1146, stopa 8) i Bolesław Kędzierzawy (1146-1173, stopa 9-10). Także i tu podane wyżej wielkości należy traktować z dużą ostrożnością15. Wiek XII charakteryzował się więc postępującą dewaluacją monety, którą obrazuje tabela 10. Podobna zresztą dewaluacja następowała w tym czasie także w Czechach i, choć może nie w tym stopniu, także w Niemczech. Polska nie mogła więc utrzymywać u .siebie monety cięższej niż u sąsiadów, albowiem moneta taka zaraz by od nas odpłynęła.
W okresie tym nie pojawia się już równolegle kilka stóp menniczych, jak to ewentualnie mogło mieć miejsce za Bolesława Chrobrego, widoczne są natomiast w dalszym ciągu liczne odstępstwa od nominalnej, jak się wydaje, stopy, przy przeważającej tendencji do dewaluowania monety. Jednolitość stopy menniczej, polegająca na wzmiankowanym zaniechaniu ewentualnego równoczesnego bicia monety według kilku stóp, wiązać chyba można z obniżeniem ciężaru monet, a więc ze sprowadzeniem ich siły nabywczej do wielkości drobniejszych wypłat. Poza tym w omawianym okresie widoczna jest już poprawa standardu monet, co przejawia się w mniejszym, niż miało to miejsce w okresie poprzednim, odchyleniu się od ich wielkości przeciętnej. Zaznacza się to wyraźnie na przykładzie przeanalizowanych statystycznie 140 egzemplarzach monet Sieciecha, które dają następujące wskaźniki:
13 R. Kiersnowski, Pieniądz kruszcowy ... s. 297; S. Suchodolski, Mennictwo polskie w XI i XII wieku, Wrocław 1973 s. 9 oraz s. 32.
14 Dla porównania podać można, że na Węgrzech za panowania Władysława I (1077-1095), wybijano 470 denarów z funta, co odpowiada stopie 5 z tabeli 10, Zob. J. Hlinka, Ś. Kazimir E. Kolnikova, op. cit., s. 141.
15 S. Suchodolski, Mennictwo polskie XI i XII wieku, s. 54.
35
Tabela 10 Table 10
Przypuszczalne.stopy bicia monet w Xl i XII wieku Próbable rates of minting in the XI and XII conturies
Stosunek ]
Stosunek
Ilość monet Ilość monet ciężaru mo- ciężaru mo- �/0 dewalua- Okres wybi-
Lp. Stopy men- wybijanych z 1 funta = 409,31 g wybijanych z 1 grzywny = 204,65 g Nominalny ciężar monety nety do jednostki pod- nety do jednostki poprzedniej cji w stosunku do stopy poprzedniej jania (wg S. Suchodolskiego)
niczej Nr. of the ratę Qantity of coints mint-ed from Quantity of coins minted from 1 mark Nominał weight of the coin Proportion of the weight wielkości Proportion of the weight �/" of deva-luation in proportion Period of minting (according
1 pound = = 204,65 the ba ic of the co i n to the fore- to S. Sucho-
409,31 g unit to the fore- going ratę dolski)
going value
1 J 3 4 5 6 7 8
5 480 240 0,853 1 1 ____ 1069-1113
.6 540 270 0,758 8/9 8/9 11,1 1076-1079
7 600 300 0,682 4/5 9/10 10, 1113-1140
8 720 360 0,568 2/3 5/6 . 16,6 1140-1157
9 960 480 0,426 , 1/2 3/4 25 1157-1160
10 1080 540 0,379 4/9 8/9 11,1 1160?
rozrzut w obrębie wyrazów skrajnych rozciąga się pomiędzy 0,70 g a 1,27 g czyli jak l : 1,8; wyraz środkowy: Me = 0,97 g; wyrazy ćwiartkowe: Qx 0,89g, Q3 = 1,05 g, połowa więc monet mieści się w tych granicach, a współczynnik odchylenia ćwiartkowego: VQ=8,25%; największe skupienie znajduje się w przedziale pomiędzy 0,9 g a l g, zaś wartość modalna: Mo = 0,9793 g; średnia arytmetyczna ciężaru wszystkich monet: Ma = 0,964 g; odchylenie przeciętne od średniej arytmetycznej: d = 0,0907 g, a współczynnik odchylenia przeciętnego: Vd = 9,4%; odchylenie średnie od średniej arytmetycznej: o =0,1134 g, a współczynnik odchylenia średniego: Va= 11,8%.
Tabela 10 nie odbiega zasadniczo od sugestii S. Suchodolskiego, z tym że dla utrzymania ciągłości i porównywalności z okresem poprzednim podano w niej stopę menniczą zarówno w funtach, jak i w rozpowszechniających się już wówczas grzywnach16, licząc 2 grzywny na l funt i zakładając, że wielkość funta nie uległa w tym czasie zmianie w stosunku do okresu poprzedzającego. Żadne zresztą dane nie wskazują na taką zmianę w tym okresie.
Obniżenie przeciętnego ciężaru denara w tym okresie do około 0,7 g przy wzroście cen żywności do około 0,2 g za l trofę przemawia za przyjęciem jego siły nabywczej na około 31/2 trofy17, a grzywny obrachunkowej (liczonej po 288 denarów) na około 1000 trof (por. wykres 1).
10 Zob. J. Sztetyłlo, Multy i talenty [w:] Cultus et ccgnitio studia z dziejów średniowiecznej kultury, Warszawa 1976, s. 565 i n.
17 Wniosek ten potwierdza podana przez J. A. Szwagrzjka cena krowy, ustalona na 90 denarów. Zob. J. A., Szwagrzyk, Pieniądz na ziemiach polskich XXX w., Wrocław 1973, s. 31.
36
3.4. BRAKTEATY
Do znamiennych cech obrotu pieniężnego drugiej połowy XII w. i całego XIII w. w Polsce, podobnie zresztą jak i w innych krajach Europy Środkowej, należą:
1) produkcja monet w postaci jednostronnych denarów (fenigów), zwanych później brakteatami, których ciężar waha się pomiędzy O, l g a 0,8 g, w większości beznapisowych. Pierwsze brakteaty w Polsce pojawiają się jeszcze za Bolesława Krzywoustego i odpowiadają ciężarem jego denarom dwustronnym, następnie wybijali je prawie wszyscy książęta, jednakże ich bezna-pisowość uniemożliwia często ustalenie ich pochodzenia. Przypuszcza się, że pierwotną przyczyną powstania monety w tej postaci była chęć uzyskania większej powierzchni do przedstawienia wizerunku na monecie, później zaś obniżający się ciężar monety zmuszał do wykorzystania tej formy ze względów technicznych;
2) gospodarka nabiera już w pewnym stopniu charakteru pieniężnego, czego wyrazem była m. in. często dokonywana wymiana monety dawnej na monetę nową (renovatio monetae), która przy braku tego typu gospodarki byłaby niemożliwa do przeprowadzenia;
3) wprowadzenie zasady walutowości, tj. przymusowego kursu monet krajowych przy dążności do eliminacji monet obcych;
4) daleko idące rozdrobnienie obszarów, przewidzianych dla obiegu monet danego zwierzchnika menniczego.
Brakteaty emitowała, jak zaznaczono, większość księżąt dzielnicowych. Ogromna różnorodność typów brakteatów oraz częsta ich beznapisowość sprawiły, że nauka dotąd nie dopracowała się pełnej ich chronologizacji, a często nawet powiązania ich z miejscem produkcji. Dlatego trudno jest nawet dopatrzeć się w tym okresie, w sposób dość jasny, jakiejś określonej stopy menniczej.
Wspomniana wyżej dewaluacja postępowała dość szybko w ciągu XII w. Tak więc o ile za Władysława Wygnańca (1138-1146) denary (jeszcze dwustronne) miały przeciętny ciężar około 0,5 g, to za Bolesława Kędzierzawego (1146-1173) już tylko około 0,4 g, a za Mieszka Starego (1173-1202) spadły do rzędu 0,2 g18 i utrzymywały się na tym poziomie przez pewien czas, aby w połowie XIII w. zejść do poziomu około 0,15 g. Później stają się znowu cięższe, pogorszeniu ulega natomiast ich próba. Mieszko Stary bije już prawie wyłącznie jednostronne brakteaty, które utrzymają się jako jedyne prawie monety przez cały następny wiek. Denary dwustronne z tego okresu są bowiem niezmiernie rzadkie. Podane wyżej wielkości można oczywiście' traktować tylko jako grube przybliżenia, bowiem przez cały okres brakteatowy widać znaczne wahania ciężaru nawet tego samego typu monety.
18 J. Piniński, Brakteaty gnieźnieńskie Mieszka Starego z lat 1173-1177, WN 1965, t. IX, s. 85 i n.
37
Zgodnie z opracowanien pod kou-nsburga dotyczącym Śląska, a w tym czasie Śląsk stanowił jeszcze "*4 g do r; -zęść polityczną państwa polskiego, brakteaty w XIII w. można po._ : lekkie o wadze 0,11-0,26 g, przeciętnie 0,175 g i ciężkie wagi 0,34-0,82 g, przeciętnie 0,54 g. Próba ich wahała się wówczas od XIV-XV łutów, później spadała niżej. F. Friedensburg sugeruje więc, że wśród brakteatów wyróżnić można całe fenigi (denary), ich połówki (obułoś, Scherf), a może nawet ćwiartki19. Jest to jednak teza
dyskusyjna.
Jednostkami obrachunkowymi wyższego rzędu, również zgodnie z F. Frie-densburgiem, były początkowo: l funt (libra, talentum) = 20 solidi po 12 denarii (nummi) = 240 denarów, a później; l grzywna (marca, Mark) = 8 uncji po 2 łuty po 4 kwinty (ąuentinum, Quentschen) po 4 denary = 256 denarów; lub l grzywna obrachunkowa po 4 wiardunki (ferto, Yierdung) po 6 skojcy (scotus, Skot) po 4 kwarty (c.uarta) = 96 kwart po 3 denary, tj. =
288 denarów.
Wydaje się jednak, że podane wyżej wielkości przeciętne można z pewnym prawdopodobieństwem przyjąć jako średnie za podstawę do określenia siły nabywczej brakteatów w XII i XIII w.
Według badań zachodnioeuropejskich ceny żywności w ciągu tego okresu wzrosły tam trzykrotnie20. Zapewne wzrost ten musiał się odbić także na Polsce, gdyż mimo wszystko istniały tu jakieś powiązania gospodarcze z Zachodem. Ceny te spadły następnie w ciągu XIV w. o około 1/321. Zakładając ciągły przebieg tych zmian, co jest dość prawdopodobne, przyjąć można, że koszt l trofy wynosił22:
w 1. pół. XII w. około 0,2 g srebra
w 2. " XII w. " 0,3 g "
'w 1. " XIII w. " 0,4 g "
w 2. " XIII w. " 0,5 g "
w 1. " XIV w. " 0,6 g "
w 2. " XIV w. " 0,4 g "
W tym stanie rzeczy siła nabywcza monety kształtowała się z grubsza biorąc na poziomie:
19 F. Friedensburg, Schlesiens Miinzgeschichte im Mittelalter, cz. I, Wrocław 1887, s. 17. Podobną hipotezę przyjmuje E. Jędrysek-Migdalska, Skarb brakteatów z Radzanowa nad Wkrą, "Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku", z. 8 1976.
20 Oznaczało to tempo wzrostu rocznego zaledwie o ok. 0,55%.
'sl B. A. Slicher van Bath, The Agrarian History of Western Europę A. D. 500 1850,
London 1963, s, 133 i 138.
*8 Stan ten znajduje potwierdzenie we fragmentarycznych wzmiankach o cenach, zawartych w książce J. A. Szwagrzyka, op. cit. Zgadza się to również w pewnym stopniu z zestawieniem zmian cen pszenicy w Anglii, zawartym u A. Smitha, Badania nad naturą i przyczynami bogactw narodów, t. I, tłum. polskie, Warszawa 1927. Także: F. Friedensburg, op. cit., cz. II, s. 30 podaje, że w r. 1260 przeciętna cena zboża wynosiła 10 denarów za l korczyk, tj. około 4 kg za l de-> nara, stąd denar = około l trofy. Rząd wielkości pozostaje więc ten sam.
38
w 1. pół. XII w. przy wadze ok. 0,5 g ŁTEATY w 2. " XII w. " " " 0,4 g -w 1. " XIII w. " " " 0,2 g- 1/2 " w 2. " XIII w. " " " 0,2 g 2/5 "
Brakteat nie był więc tak małą jednostką pieniężną, jak się to często przyjmuje, sądząc po jego zewnętrznym wyglądzie i małym ciężarze. Niewygórowana zaś jego wielkość ułatwiała w dużym stopniu codzienny, drobny obrót pieniężny, a skutkiem tego przyczyniała się do rozwoju gospodarki pieniężnej i eliminowała pieniądz przedmiotowy.
Siła nabywcza grzywny wagowej przy tych założeniach wynosiłaby, prawdopodobnie, w oparciu o przeciętne wagi brutto:
w 1. poi. XII w. (= 400 d) 1000 trof w 2. ." XII w. (= 500 d) 625 " w 1. " XIII w. (= 1000 d) 500 " w 2. " XIII w. (= 1000 d) 400 "
Wielkość tej grzywny też nie jest pewna. F. Friedensburg utrzymuje np., że w XIII w. stosunek grzywny polskiej do grzywny kolońskiej wynosił 27 : 40 i na tej podstawie wylicza jej ciężar na 158,853 g. Inne jego wyliczenia dają jednak odmienne wyniki. Tak więc przyjmuje on, że 1080 fenigów (denarów) o przeciętnym ciężarze 0,175 g szło na l grzywnę, z czego wynika, że ciężar jej wynosił 189 g. Do podobnej wielkości dochodzi się przez dokonanie porównania ciężaru innych denarów podanych przez niego. Dla r. 1310 przyjmuje on natomiast ciężar grzywny na 187,023 g, a więc trzecią już wielkość. Wobec braku ścisłych-danych ofaz informacji o zmianie wielkości grzywny krakowskiej w następnym okresie przyjąłem tu do dalszych obliczeń ciężar rzędu 197 g, potwierdzony obliczeniami R. Kiersnowskiego dla czasów
0,6 0.5 0,4 0,3 0,2 0,1
Wykres 1. Trend kosztu l trofy liczonej w gramach srebra w ciągu XI-X1V w. Trend of the cost of l trophe calculated in grams of silver during the XI-XIV centuries
Kazimierza Wielkiego, a możliwy do ścisłego ustalenia na podstawie danych dla początku XVI w.
39
Zdaje się bowiem, że już pod koniec tego okresu grzywna krakowska uległa zmniejszeniu z rzędu 204 g do rzędu 197 g, na północy zaś, m.in. u Krzyżaków, stosowana była grzywna chełmińska około 191 g.
Grzywna wagowa przedstawiała w każdym razie bardziej stałą wartość niż denar i grzywna obrachunkowa. Ta ostatnia bowiem równała się, jak zaznaczono, 288 denarom, a wobec tego jej wartość wynosiła:
w 1. pół. XII w. 720 trof w 2. " XII w. - 360 " w 1. " XIII w. - 144 " w 2. " XIII w. 115 "
Rozdział IV
OKRES GROSZOWY
4.1. REFORMA WACŁAWA CZESKIEGO
Ożywienie handlu Europy Zachodniej z Bliskim Wschodem, rozwój miast i ogólne podniesienie się zamożności w XII i XIII w. znalazły odbicie w poważnym rozwoju gospodarki pieniężnej. Monarchowie w coraz wyższym stopniu zaczęli ściągać podatki w pieniądzu, a na pokrycie nadzwyczajnych wydatków zaciągali znaczne pożyczki u bankierów, których znaczenie w gospodarce krajów i w polityce wyraźnie się już zaznaczało. Rozwinęły się nowe formy rozliczeń pieniężnych, a w obrocie pomiędzy odległymi miastami pojawiły się i ukształtowały weksle. W tym stanie rzeczy drobne brakteaty, przydatne do obrotu codziennego, okazały się niewystarczające dla większych płatności, toteż życie domagało się obok monety drobnej, także jednostek monetarnych większych, bardziej dostosowanych do poważnych operacji finansowych. Z tych powodów w drugiej połowie XIII w. przystąpiono w Europie Zachodniej do bicia nowych jednostek monetarnych, a mianowicie złotych florenów (początkowo we Florencji od r. 1252), złotych dukatów (w Wenecji od r. 1284) oraz nowych większych monet srebrnych, które ostatecznie przybrały postać groszy (grosze turońskie we Francji od r. 1266, nie licząc prób wcześniejszych w różnych krajach)1.
Dla Polski szczególne znaczenie miała reforma monetarna przeprowadzona w Czechach w-r. 1300 przez króla Wacława II, raz dlatego, że Wacław był już w tym czasie także królem polskim i narzucał tutaj czeski system administracyjny i pieniężny, a z drugiej strony ze względu na ożywione związki gospodarcze z naszym południowym sąsiadem. Wpływ reformy Wacława na polski system pieniężny okazał się więc decydujący, a grosz praski przez długi czas stanowił u nas jednostkę faktycznie używaną w płatnościach. Reformę Wacława uzupełniło zaprowadzenie w Czechach w r. 1325 monety złotej według stopy florena. Obie te reformy zostaną omównione wspólnie.
Podstawową jednostką pieniężną w tym czasie stał się grosz, którego pierwotnie miano wybijać 64 sztuki z l ciężkiej grzywny praskiej równej
1 Zob. R. Kiersnowski, Wielka reforma monetarna XIIXIV w. Warszawa 1969: tenże, Pradzieje grosza, Warszawa 1975.
41
249,485 g, albo 56 sztuk z l grzywny lekkiej, równej 218,3 g2, z czego by wynikało, że jego ciężar nominalny powinien był wynosić 3,898 g. W rzeczywistości jednak już od początku dobrze zachowane egzemplarze groszy Wacława wykazują wagę nieco mniejszą, wynoszącą przeciętnie około 3,78 g (66 z l grzywny?). Przewidywana dla nich próba srebra winna była wynosić XV-łutów (937,5�/oo)- Nazwa grosz pochodziła od określenia "denarius grossus", oznaczającego grubego denara. Ponieważ grosz stanowił równowartość 12 denarów, był on zarazem zmaterializowanym po raz pierwszy srebrnym solidem, czyli szylingiem (szelągiem), który stanowił dotąd jednostkę tylko obrachunkową w zachodnioeuropejskim, karolińskim z pochodzenia, systemie pieniężnym.
Grosz praski dzielił się na 12 małych denarów (parvi denarii), zwanych też od napisu widniejącego na nich parwusami. Zastąpiły one dawne denary (brakteaty). Parwusów wybijano 480 z l grzywny praskiej, stąd ich ciężar nominalny = 0,520 g, próba zaś VIII 3/4 łutów = 546 7/8%". Zawartość zatem czystego srebra powinna była wynosić w nich 0,284 g, a więc nieco mniej niż 1/12 zawartości srebra w groszu a mniej więcej tyle, ile zawierał go dobry brakteat czeski z końca KIII^w. Od r. 1384 szło jednak już na grosz
14 halerzy (denarów) albo 7 fenigów praskich (nummi).
Jednostką obrachunkową wyższego rzędu stała się dość szybko kopa (sexagena) groszy, licząca 60 sztuk, która zastąpiła, przynajmniej częściowo, dawną grzywnę obrachunkową, liczącą 64 sztuki.
Nominalny natomiast ciężar florena winien był wynosić 3,537 g (rzeczywisty ok. 3,50 g) przy próbie 23 9/12 karata (989 7/12%o)- Był on więc bity z prawie czystego złota i utrzymywał się przez parę wieków na ogół na niezmienionym poziomie zarówno co do ciężaru, jak i co do próby3.
Stosunek wartości monet złotych do monet srebrnych nie był ustalony w sposób sztywny, lecz wahał się w zależności od zmian ceny tych kruszców. Nie był to więc bimetalizm, lecz tzw. paralelizm. W chwili wprowadzenia florena wynosił on około 12 groszy za l florena, nieco później wzrósł do
15 groszy, a później jeszcze wyżej. Zmniejszyła się bowiem ilość srebra w groszu a stosunek cen obu kruszców ulegał zmianom.
2 Opieram się tu na wyliczeniach I. Panka. Zob. też E. Nohejlova Pratova, Grossi Pragenses, Numismaticky sbornik XII, 1971/72, s. 104.
3 Nazwa floren wywodzi się od wzorca monet bitych z prawie czystego złota We Florencji (począwszy od r. 1252) o wadze nieco powyżej 3,5 g. Na jednej stronie monety wyobrażony był rvf'.:nek stylizowanego kwiatu lilii (stąd nazwa "fiorini"), a z odwrotnej strony postaci św. Jana. Nieco później, bo od r. 1284 Wenecja podjęła emisję podobnych monet jednakże o odmiennym rysunku stempli, dla których przyjęła się nazwa dukatów względnie cekinów. Na terenie Czech i Węgier oraz Śląska, a w ślad za tym także Polski przyjęła się zrazu dla monet złotych wagi około 3,5 g i wysokiej próby nazwa florenów, gdyż monety czeskie, węgierskie i śląskie naśladowały w tym czasie typ florenów florenckich. Po odejściu od. wzorca stempla typu florenckiego (Czechy i Węgry już od połowy XIV w.) zaczęła się. upowszechniać nazwa dukata. Mimo to określenie "floren" utrzymywało się jeszcze przez długi czas, a nawet przeszło w Polsce na oznaczenie jednostki obrachunkowej równej 30 groszom, czyli złotemu polskiemu (florenus polonicus).
42
Tabela 11 Table 11
System monetarny czeski z około r. 1325 Bohemian monetary system of 1325
Kopa groszy Floreny. Grosze Denary Trofy
1 4 60 720 360
1 15 180 90
\ 1 12 6
1 0,5
Grosz praski, bo taka była jego nazwa wypisana na monecie (grossus Pragensis), miał być w swym założeniu monetą o trwałej'zawartości kruszcu (moneta perpetua). Sytuacja jednak finansowa Królestwa Czeskiego zmusiła następnych władców do odstępstwa od tej zasady i wkrótce już rozpoczęła się jego dewaluacja, którą obrazuje tabela 124. Na przebieg jej należy zwrócić uwagę ze względu na wpływ, jaki grosze praskie wywierały na polski system pieniężny. Zaznaczyć jednak również należy, że ceny żywności w ciągu XIV w. początkowo spadły (zób. wykres 1), toteż grosz pomimo obniżki zawartości srebra nie tracił na ogół na sile nabywczej. Sytuacja uległa dopiero zmianie pod koniec tego stulecia.
Także na Węgrzech bicie florenów (węg. forint) rozpoczęto w r. 1325, a groszy w r. 1329. Ciężar l florena wypadał tu na 3,548 g (69 z l grzywny budzińskiej), co przy próbie 23 3/4 karata (989 7/12 %o) dawało 3,5 g czystego złota. Grosz węgierski ważył zaś 3,410 g (72 z l grzywny budzińskiej), a wybijany o próbie XV-łutowej (937 1/2 %o) zawierał 3,19 g czystego srebra, czyli podobnie jak współczesny mu grosz czeski Jana Luksemburskiego (zob. tabela 12). Na grosz przypadało jednak na Węgrzech tylko 6 denarów, gdyż denary węgierskie nie uległy takiej dewaluacji jak czeskie i polskie, cena zaś florena została ustanowiona na 14 groszy (84 denary), choć w praktyce zwyżkowała, podobnie jak w Czechach, do 15 groszy (90 denarów). Wartość florena utożsamiano z wiardunkiem (ferto; 1/4 grzywny).
Za panowania Zygmunta Luksemburskiego (1387-1437) cena efektywnego dukata węgierskiego (florena) wzrosła do 100 denarów, aby po przejściowej zniżce wartości drobnych monet w latach 1441-1482 wrócić do tego poziomu. Denary wybijano ze srebra VIII-łutowego (500%o) w ilości 832 sztuk z l grzywny budzińskiej czystego srebra, tj. o zawartości 0,295 g czystego kruszcu. Nowo wybijane po dłuższej przerwie grosze równały się teraz wartością 5 denarom. Ustalony więc stosunek wartości jednostek pieniężnych wynosił: l dukat = 20 groszy = 100 denarów = 200 oboli; l penza (obrachunkowa) = 40 denarów == 80 oboli.
4 Zestawiona na podstawie pracy J. Pośvafa, Mina v Cechach, na Moraw a ve Slezsku, Praha 1977.
Tabela 12 Table 12


Sztuk z 1 grz Próba Fineness % srebra w stos.
Okres Period Nazwa monety Name of the coin praskiej = 249, 485 g Pieces from 1 mark of Ciężar Weight łutów , lots �/00 srebra g Content of sil-ver g % of silver in proportion to 1300
Prague 8
1 2 grosz parwus grosz ?> 3 64 480 69 70 71 74 71 4 3,898 0,520 3,615 3,564 3,514 3,371 3,514 5 XV VIII -J XV XIV| XIV XIV XV 6 937 1 546 1 937 \ 906 \ 875 Ś75 937 \ 546-1 3,654 0,284 3,390 3,230 3,075 2,950 3,294 0,262 100, 100, 92,8 88,4 84,2 80,7 90,1 92,3
Wacław H 1300-1305 Jan Luksemburski 1311-1327 1327-1340 1340-1345 Karol IV 1346-1360 1351 1377
1378' . Wacław IV 1378-1379 1379 1383 halerz grosz halerz grosz 520 70 840 70 87 1 3,546 , 0,297 3,564 2,851 XIVr52 < xiv Ą xiv ł XIII X11 901 i 901 h 890 { &n\ 661 f, 3,211 0,268 3,174 2,317 1,754 87,9 94,4 86,9 63,4 48
1383 1407 ,, 95 A16 V3- 359 - 0,128 45,
halerz . 700 V 4 1,600 43,8
1407-1419 Jerzy 1469 grosz fenig halerz 95 90 720 1400 2,626 2,772 0,347 0,178 lxi X vi t IV 625 406* 250 1,733 0,141 0,045 1,683 47,4-46,1

Władysław II 1471-1484 Władysław II 1485-1526 grosz 87 2,868 VII 437 1 1,255 34,3
i Ludwik 11
44
Później równowartość 100 denarów przyjęła także i tu (Słowacja) nazwę "złotego" (Gulden, forint) jako jednostki obrachunkowej5.
Dukat węgierski odegrał poważną rolę w polskim systemie pieniężnym, a pozostałe monety węgierskie na polskim Spiszu6.
4.2. OSTATNI PIASTOWIE l ANDEGAWENOW1E
Reforma Wacława Czeskiego wywarła wielki wpływ na system pieniężny polski, bowiem pieniądz czeski, a zwłaszcza grosz, obiegał także w Polsce. Grosz stanowił także jednostkę pieniężną obrachunkową, równą 12 denarom i realizowaną często w denarach. Jednostkami pieniężnymi obrachunkowymi były także nadal grzywny, liczone po 48 groszy (na Kujawach i Mazowszu po 36 lub po 30 groszy), a ponadto wiardunki, zwane też w dokumentach solidarni równały się bowiem 12 groszom, oraz skojce i kwarty.
Toteż Władysław Łokietek (1306-1333) na początku swych rządów zastał taki właśnie stan faktyczny i nawet w swej reformie monetarnej z r. 1315 dostosował do niego system polski, wybijając denary, odpowiadające zasadniczo czeskim parwusom, przy czym szło ich 12 na l grosz (tylko obrachunkowy, czeski). W tym też czasie stosowana już była grzywna krakowska, której ścisłe wyliczenie na początek XVI w. ustala wielkość na 197,684 g. Empiryczne wyliczenia R. Kiersnowskiego7 dają jej wagę o około l % mniejszą. Ponieważ jednak, jak już zaznaczono, nie ma danych, które wskazywałyby/ że wielkość tej grzywny uległa zmianie pomiędzy XIV a początkiem XVI w., przeto do dalszych obliczeń przyjmuję wielkość grzywny z początku XVI w., tj. 197,684 g.
Z przyjęcia tej podstawy wynika, że skoro z l grzywny wybijano w r. 1315 576 denarów jako odpowiednik 48 groszy po 12 denarów3, ciężar l denara wypadał na 0,343 g, co przy próbie XIV łutów dawało 0,300 g czystego srebra w denarze, a 3,6 g czystego srebra przypadało na l grosz, czyli tak jak za Wacława II, a nieco więcej, niż za Jana Luksemburskiego (1310-1346).
5 Zob. J. Hlinka, Ś. Kazimir, E. Ko!niko.va, Pemaze w naśich dejinacli, Bratislava 1976, s. 133, 146, 177.
6 Zob. A. Mikołajczyk, Obieg pieniężny na Spiszu w XV-XVIII w., BN, 1978, nr l, s. l i n.
7 R. Kiersnowski; Data i ksztalt reform monetarnych Kazimierza Wielkiego, WN 1968, t. XII. Stanowisko moje nie podważa prawidłowości obliczeń R. Kiersnowskiego. Autor ten przedstawił bowiem swoje obliczenia tak, jak mu one wypadły z rachunku. Nie całkiem natomiast pewna jest podstawa jego wyliczeń, albowiem wielkość ówczesnych jednostek ciężaru nie miała tak ścisłych wzorców, jakimi dysponujemy obecnie (zob. s. 17). Tak więc różnica pomiędzy wyliczeniami R. Kiersnowskiego a moimi ustaleniami albo w rzeczywistości całkiem nie zachodziła, albo też grzywna krakowska, a właściwie jej wzorce, ulegały stopniowo nieznacznemu zwiększaniu, tak że doszły z początkiem XVI w. do wielkości przyjętej przeze mnie. W tym stanie rzeczy można stać na stanowisku, że obie te wielkości praktycznie rzecz biorąc się pokrywają.
8 R. Kiersnowski, Pradzieje grosza, s. 176.
45
W tym stanie rzeczy pełny polski system rachunkowo-pieniężny z r. 1315 można przedstawić w formie tabeli 139.
Tabela 13 Table 13
System rachunkowo-pieniężny Władysława Łokietka z r. 1315 Monetary accounting system under Wladislaw Łokietek of 1315
Grzywna mark Wiardunki Skojce ' Grosze Kwarty Denary Trofy
1 4 24 48 96 576 288
1 6 12 24 144 72
1 2 4 24 12
1 2 12 6
� 1 6 3
1 0,5
Denar uległ jednak wkrótce dewaluacji, tak że w latach 1316-1320 ważył już tylko około 0,257 g przy próbie XII łutów (750), tj. zawierał już tylko 0,193 g czystego srebra, a w latach 1320-1333 przy tym samym ciężarze spadł do próby VII łutów (437x/2 �/oo), tj. do zawartości 0,112 g czystego srebra. Ciężar 0,257 odpowiada ściśle biciu 768 sztuk z l grzywny, a stosunek 576 : 768 odpowiada ściśle stosunkowi 12 : 16. Skoro później za Kazimierza Wielkiego obowiązywał stosunek przeliczeniowy 16 denarów za l grosz, to wobec takiej zbieżności liczb przyjąć należy, że został on już wprowadzony za Władysława Łokietka począwszy od r. 131610. Jeżeli tak było w rzeczywistości, to obniżenie próby denara do XII łutów dawałoby 3,088 g czystego srebra na l grosz, czyli tylko 11% mniej, niż powinien był zawierać ówczesny grosz praski. Związek denara polskiego ze współczesnym groszem praskim został więc w r. 1316 nadal zachowany, gdyż, jak zaznaczono, nawet w Czechach denary (parwusy) były nieco podwartościowe w stosunku do groszy. Próba VII-łutowa z r. 1320 stanowiła natomiast już niezaprzeczalnie znaczną dewaluację.
Ponieważ w obiegu znajdowały się równocześnie monety pochodzące z różnych emisji, a ponadto także monety lokalne na Śląsku i na Mazowszu oraz krzyżackie w północnych dzielnicach państwa, nie licząc innych obcych
9 Ceny podane przez D Brauna, Ausfiihrlich Historischer Bericht vom Pohlnlsch undPreits-sischen Miinzen� Wesen, Elbląg 1722, s. 18, potwierdzają tę siłę nabywczą monet, gdyż według nich wartość l grosza w r. 1333 wypada na około 51/2 trofy.
10 R. Kiersnowski, op, cit., s. 215, zwraca uwagę, że l grosz jako odpowiednik 16 denarów zjawia się w dokumentach dopiero od r. 1334, i z tą datą wiąże on zmianę systemu rachunkowego, podczas gdy poprzednio grosz miał stanowić równowartość 12 denarów; zachodzić tu miała wiec dwoistość systemu rachunkowo-pieniężnego, uchylona dopiero w r. 1334. Można jednak zakwestionować ten pogląd i nie dopatrywać się żadnej dwoistości, jeżeli się weźmie pod uwagę, o jakie denary mogło chodzić w dokumentach. Możliwie jest bowiem, że kolektorzy świętopietrza, od których pochodzi wspomniana przez R. Kiersnowskiego informacja, liczyli najpierw w denarach lepszych, które jeszcze były w obiegu, a w r. 1334 przeszli na rachubę w nowych, gorszych, których obieg znacznie się już rozpowszechnił.
46
monet, przeto wszystkie przytoczone tutaj tabele należy traktować jako zestawienia przeciętnych tylko wielkości. Równoczesny obieg denarów z lepszego i gorszego srebra znajduje odbicie w źródłach pisanych pod nazwami "argentum purum vel album" (srebro czyste czyli białe) i "argentum nigrum" (srebro czarne).
Niezależnie od tego na Kujawach i na Mazowszu stosowany był pod wpływem krzyżackim odmienny system rachunkowo-pieniężny11, przedstawiony w tabeli 14.
Tabela 14 Table 14
System rachunkowo-pieniężny na Kujawach i Mazowszu za Władysława Łokietka Monetary accounting system in Kuiavy and Mazovia under Wladislas Łokietek
Grzywna mark Wiardunki Skojce . Grosze Kwarty Denary drobne Trofy
1 3 18 136 72 720 216
1 6 12 24 , 240 72
1 2 4 40 12
� 1 2 20 6
1 10 3
1 0,3
Grubsze monety srebrne nie były za czasów Władysława Łokietka wybijane, a słynny jego dukat (aureus), wybity prawdopodobnie około 1330 r.12 stanowił zapewne jakiś akt o charakterze manifestacyjnym, który nie odegrał większej roli w obrocie pieniężnym. Złotymi monetami, które mogły mieć szersze praktyczne zastosowanie w Polsce były dukaty węgierskie i czeskie, zwane w ówczesnych źródłach florenami lub aureusami. Stosując analogię do systemu monetarnego czeskiego można ich siłę nabywczą określić następująco: l dukat = 15 groszy = 240 denarów (już pomniejszonych) = 90 trof.
Na Kujawach i Mazowszu l dukat musiał w takim układzie kosztować 300 denarów, co zapewne odpowiadało także wartości 90 trof, albowiem grosz (obrachunkowy) w tym przypadku przedstawiał najprawdopodobniej taką samą wartość, a tylko poszczególne typy denarów różniły się od siebie.
Okres panowania Kazimierza Wielkiego (1333-1370) jest co do polityki monetarnej rozmaicie oceniany przez historyków. Czasami oskarża się króla o "psucie" pieniądza, a czasem stara się go bronić. Otóż faktem jest, że wartość denara w tym czasie spadła, czego początek widać było już
11 R. Kiersnowski, Wstęp do numizmatyki polskiej wieków średnich, Warszawa 1964, s. 156, zwraca przy tym uwagę, że okresowo stosunek ten przedstawiał się odmiennie, niż to podano w tabeli 14, a mianowicie, że: l grzywna = 30 groszy (rachuby krakowskiej) po 24 denary = 720 denarów.
12 Zob. R. Kiersnowski, Dukaty Władysława Łokietka, WN 1964. Przyjmowane dawniej datowanie go na r. 1320 w związku z koronacją Łokietka wydaje się nieprawdopodobne zwłaszcza z lego powodu, że emisja taka wyprzedzałaby analogiczne emisje czeskie i węgierskie.
47
za Łokietka. Stąd np. l obrachunkową krakowską grzywnę groszy praskich, tj. 48 sztuk, lic/ono w r. 1336 już po 62 grosze w półgroszkach (= 124 pół-groszki), a w latach 1340-1342 po 72 grosze w półgroszkach (= 144 groszki). Denary, bite w Krakowie, Kaliszu i Poznaniu, także ulegały dewaluacji za Kazimierza Wielkiego. Ale jego grosz krakowski stanowił wyraźną próbę podniesienia wartości monety, pomimo że o około 20% ustępował współczesnemu mu groszowi praskiemu. Niepowodzenie jego emisji było zapewne skutkiem tej właśnie wysokiej jego wartości w stosunku do ówczesnych denarów, których, jak zaznaczono, liczono wówczas 16 na l grosz. Warunki rynkowe zmuszały więc do" emitowania monet grubszych, bardziej odpowiadających co do zawartości srebra denarom, tj. kwartników.
Kwartniki (łac. denari ąuartenses lub wprost ąuartenses) pojawiły się początkowo na Śląsku i stąd przeszły do Królestwa Polskiego,-w którym zadomowiły się na długie wieki już jako półgroszki. Nazwa ich pochodzi stad, że stanowiły one początkowo zmaterializowaną kwartę, czyli 1/4 skojca, gdyż nie było jeszcze groszy, później dopiero jako równoważniki połowy grosza stały się półgroszkami.
Wybite za Kazimierza Wielkiego ćwierćgrosze znalazły mniejsze rozpowszechnienie i zostały zmienione za czasów Władysława Jagiełły w tzw. ternary. Denar był nadal wybijany przez długi jeszcze czas jako drobna moneta życia codziennego. -Dukaty natomiast były nadal obcego pochodzenia, głównie węgierskiego i czeskiego, i nadawały się tylko do wielkich płatności.
Jednostkami obrachunkowymi za Kazimierza Wielkiego były nadal grzywny (łac. marca), wiardunki (łac. ferto, zwane też solidarni) i skojce (łac. scotus). Groszami obiegowymi, a częściowo także obrachunkowymi, były zasadniczo grosze praskie, gdyż grosze krakowskie nie odegrały większej roli.
Na osobną uwagę zasługuje mennictwo Kazimierza Wielkiego na Rusi Czerwonej (Lwów). Monety tam bite (kwartniki) różniły się od krakowskich wysoką próbą i wyższą zawartością czystego srebra. Specyficzną jednostkę pieniężną stanowiły tam tzw. puły, tj. drobne monety miedziane wagi około l g. I. G. Spasski13 przypuszcza, że szło ich 60 lub 72 na l diengę. A że l dienga srebrna ważyła około l g, czyli 2/3 kwartnika ruskiego, stąd wartość l puły można przyjmować na około 0,025 trofy.
Skoro zaś mówi się o dewaluacji pieniądza za czasów, ostatnich Piastów, nie należy zapominać, że za Łokietka, ktoś przecież musiał zapłacić za koszty jednoczenia państwa i koszty wojny z Krzyżakami, a za Kazimierza Wielkiego za olbrzymie koszty inwestycji (budowa zamków itp.), niezbędnych dla utrwalenia państwa. Działalność ta dała zresztą ewidentne wyniki w XV w. Kazimierz Wielki dokonał poza tym w Statucie Wiślickim z r. 1347 unifikacji monety na obszarze całego państwa1*.
13 I. G. Spasski, Russkaja monietnaja sistiema, Leningrad 1962, s. 85. 11 VL I, wyd. Pijarów z r. 1732, s. 43: "[...] statuimus [...], quod una moneta in toto Regno nostro, debeat haberi, quae debet esse perpetua & bona in valore & pondere [...]".
48
Tabela 15 Table 15
System rachunkowo-pieniężny za Kazimierza Wielkiego Monetary accounting system under Casimir the Great
Grzywna mark Dukaty Wiar-dunki Skojce Grosze Kwart-niki Ćwierć-grosze Denary Trofy
1 3 4 24 48 96 192 768 288
1 1 1/3 | 8 16 32 64 256 96
1 6 12 24 48 192 72
1 2 4 8 32 12
1 2 4 16 6
1 2 8 3
1 4 | 1,5
1 3/8
Datę wprowadzenia reformy groszowej przyjmuję zgodnie z opinią R. Kiersnowskiego na koniec panowania Kazimierza Wielkiego. Za tym poglądem znajduje się też przemawiać zawartość srebra w tym groszu15.
Wiek XIV zaznaczył się, zwłaszcza w pierwszej a częściowo także w drugiej połowie, spadkiem cen, toteż dewaluacja monet do pewnego stopnia towarzyszyła temu spadkowi, tak że ceny wyrażone w groszach na ogół utrzymywały się na niezmienionym poziomie. Wartość dukata natomiast wzrosła pod koniec rządów Kazimierza Wielkiego do około 16 groszy, tj. 96 trof.
Panowanie Ludwika Węgierskiego (1370-1382) i Jadwigi (1384-1386) cechowała mniejsza już aktywność mennicza. Za Ludwika wybijano głównie denary (Kraków, Poznań) oraz kwartniki (Kraków), także ćwierćgrosze i kwartniki ruskie oraz puły, a za Jadwigi głównie tylko denary (Kraków, Poznań). Monety z tych czasów uległy pewnemu dalszemu pogorszeniu, pomimo że ceny żywności zaczęły już zwyżkować.
Z tych czasów zachowały się także zidentyfikowane już materialne ślady odrębnego mennictwa książąt mazowieckich, a to denar i kwartalnik Sie-mowita III Trojdenowicza (1341-1381) i ternar Siemowita IV (1381-1426), choć zapewne także ich poprzednicy emitowali monety, trudne jednak do zidentyfikowania, gdyż były to brakteaty beznapisowe (z wyjątkiem chyba brakteatu Konrada I). Mała ilość zachowanych egzemplarzy nie pozwala
15 M. Gumowski, Dzieje mennicy krakowskiej, Poznań 1927, s. 29, datuje ją już na r. 1338, 2 grosze z łanu, do których ograniczył podatki szlachty przywilej koszycki z r. 1374 przedstawiały zatem wartość około 12 trof, tj. około 480 zł. Licząc łan po około 40 ha, podatek ten wynosił zaledwie około 12 zł z l ha. Dla porównania warto zaznaczyć, że w r. 1972 podatek gruntowy wynosił w Polsce średnio 588 zł z l ha. Uwzględniając nawet dziesięciokrotnie niższą wydajność ziemi w tamtych czasach, a także fakt, że dochód z ziemi dzielił się częściowo pomiędzy chłopów i szlachtę oraz mały udział pieniądza w gospodarce wiejskiej, był to podatek bardzo niski. Później w miarę dewaluacji grosza podatek ten tracił coraz bardziej na znaczeniu. Odnośnie do dzisiejszego podatku ścisłe dane podaje B. Milewski, Reforma podatku gruntowego 1971/72 roku, Kraków 1972, s. 103rozprawa magisterska w maszynopisie.
1 tfl . | " Tabela 16 Table 16
(D <<: " Stopa mennicza polska w latach 1315-1386
"S- Polish monetary ratę in 1315-1386
(D 3 .. ----------------- _ Próba Zawartość Ag
Sztuk
N-S (ł Okres Period Nazwa monety Name of Ilość na 1 gr Pieces to z 1 grz = 197,684 g Pieces Ciężar Weight Fineness ; Zawartość Ag Content of pure silver na 1 gr Content of pure silver to 1 gros Trofy Trophes
łutów 01 /oo
the coin 1 gros from 1 mark V lots m
i 3 4 5 6 7 8 9 s\j
1 Ł, 12 16 16 \ 576 768 768 64 0,343 0,257 0,257 3,089 XIV XII VII XIII 1/2 875 750 437 1/2 843 3/4 0,300 0,193 0,112 2,606 3,600 3,088 1,792 2,606 0,5 0,375 0,375 5 __ .
Władysław Łokietek 1315 1316-1320 1320-1333 denar
Kazimierz Wielki grosz 1
kwartnik
kwartnik ruski 2 128 1,544 XIV 875 1,351 2,702 2,50
kwartnik koronny ćwierćgrosz 2 4 16 128 256 764 1,544 0,772 0,257 X IX VI 1/2 625 562 1/2 406 1/4 0,965 0,434 0,104 1,930 1,736 1,664 2,50 1,25 0,31
denar
Ludwik Węgierski 1370-1378 1378-1382 Jadwiga 1384-1386 kwartnik ruski denar " 2 2 � 16 16 160 192 768 768 1,236 1,030 0,257 0,257 XIV XIV VI VI /2 875 875 375 343 3/4 1,081 0,901 0,096 0,088 2,162 1,802 1,536 1,408 2,40 2,40 0,30 0,28
50
na ścisłe określenie ich stopy, która najprawdopodobniej odpowiadała stopie polskiej. Grzywnę na Mazowszu liczono w tym czasie po 30 groszy16.
Odrębną stopę monet wielkopolskich, nie wiadomo jaką, zrównał Kazimierz Wielki ze stopą małopolską w statucie wiślickim.
4.3. PIERWSI JAGIELLONOWIE
Monety Władysława Jagiełły (1386-1434) i Władysława Warneńczyka (1434-1444) przebadała starannie S. Kubiakowa17. Monety natomiast Kazimierza Jagiellończyka (1447-1492), Jana Olbrachta (l 492-1501), Aleksandra (1501-1506) nie są dotąd naukowo opracowane. Rozprawa Kubiakowej wykazała, że nie zachowały się również dokumenty, określające zasady ordynacji menniczej z tych czasów, a badania empiryczne dotyczące ciężaru i próby dowodzą ciągle jeszcze niskiej techniki bicia, wyrażającej się w poważnym rozproszeniu tych wielkości w poszczególnych egzemplarzach. W tym stanie rzeczy nadal jest niezwykle trudno ściśle określić obowiązującą stopę menniczą, i można tylko snuć na ten temat przypuszczenia. Zgrupowanie jednak danych empirycznych, uzyskanych przez S. Kubiakowa, i wyciągnięcie z nich średnich pozwala na wyprowadzenie pewnych wniosków.
Tak więc Władysław Jagiełło podjął na nowo bicie grubszych monet, tym razem na dość znaczną, skalę. Jego półgroszki można zgrupować w trzech przedziałach czasowych, czemu odpowiada drobna wprawdzie różnica stopy (ciężaru), ale dość poważna różnica próby. Tak więc półgroszki z lat 1386-1406 są dość ciężkie, ich przeciętna waga pozwala przyjąć, że bito ich 116 sztuk z l grzywny. Stosunkowo dość dobra jeszcze ich próba waha się około VI 1/2 łuta. Po 10-łetniej przerwie emitowano drugą serię, która wydaje się lżejsza, jak gdyby wybijano 124 sztuki z l grzywny, a próba uległa znacznej obniżce, bo aż do V 1/2 łuta. Trzecia emisja z lat 1431-1434 jest analogiczna do poprzedniej.
Odmienną pod względem numizmatycznym serię monet stanowią kwartniki ruskie, bite dla Rusi Czerwonej w latach 1388-1394, oraz półgrosze lwowskie z lat 1394-1414. Jedne i drugie zawartością srebra odpowiadają zasadniczo półgroszkom koronnym i potwierdzają tendencję do dewaluacji półgrosza. Cechą kwartników ruskich była przy tym nadal wysoka ich próba (XII łutów) przy niższym ciężarze, niż u półgroszków koronnych.
Drugim rodzajem monet były tzw. kwartniki małe, które wybite w latach. 1393-1398 pełniły funkcję ćwierćgroszków. W r. 1396 kurs ich obniżono do 1/6 grosza, gdyż zawartością srebra odpowiadały prawie zupełnie ściśle 1/3 półgroszka. Ponieważ począwszy od r. 1398 ustalono ich wartość na 3 denary, stąd przyjęła się dla nich późniejsza nazwa trzeciaków albo ternarów. Nowa emisja z lat 1406-1407 nie pogorszyła ich wagi ani próby.
16 E. Piekosiński, O monecie i stopie menniczej w Polsce w XIV i XV w., Kraków 1878, s. 187 i 191.
17 S. Kubiak, Monety pierwszych Jagiellonów (13861444), Wrocław 1970.
51
Ciężar i próba denara utrzymywały się przez całe panowanie Władysława Jagiełły na niezmienionym poziomie. W stosunku do czasów Jadwigi znacznie jednak obniżono ich próbę, podnosząc natomiast ich ciężar. Zawartość srebra była w nich znacznie niższa od pozostałych monet, tak że podniesienie ceny grosza z 16 na 18 denarów, dokonane w r, 1398, nie wymagało zmiany ich stopy, ułatwiło natomiast sposób przeliczeń, albowiem: l grosz = 6 ternarów po 3 denary =18 denarów.
Grzywna i wiardunek pozostały za czasów Władysława Jagiełły nadal jednostkami obrachunkowymi, grosza zaś zastępował w obiegu w. dużej
Tabela 17 Table 17
Porównanie wartości dukata i grosza w Czechach i w Polsce
Comparison of the value of the ducat and the gros in Bohemia
and in Poland
Zawartość czys- Stosunek zawar- Cena dukała w groszach Stosunek cen złota do srebra
tego srebra tości srebra Price of the ducat in Proportion of the prices of gold
w groszu w groszu pra- groses to the silver
skim do grosza
Okres Period Content of pure si!ver in gros polskiego Proportion of w Czechach in Bohemia w Polsce i n Poland w Czechach in Bohemia w Polsce in Poland
| the content of
w Cze- w Pol- silver in the
chach sce Bohemian gros
in in to the Polish
Bohemia Poland gros '
i 2 3 4 5 6 7 8
� 1300-1310 3,65 3,65 1:1 12 12 1:12,5 1:12,5
1311-1320 3,39 3,60 1 :0,94 13 12 1:12,5 1:12,3
1321-1330 3,39 1,80 1:1,88 16 15 1:15,5 1: 7,7
1331-1340 3,07 1,80 1:1,70 13 1:11,4
1341-1350 3,07 1,80 1:1,70 13 1:11,4
1351-1360 3,29 1,80 1:1,83 14 1:13,2
1361-1370 3,29 1,93 1:1,70 15 16 1:14,1 1 . O O l . 0,0
1371-1380 3,29 1,54 1 :2,14 17 1:16
1381-1390 2,31 1,41 1:1,64 20 22 1:13,2 1: 8,9
1391-1400 1,75 1,38 1: ,27 20 24 1:10, 1: 9,5
1401-1410 1,75 1,38 1: ,27 23 26 1:11,5 1 :10,3
1411-1420 1,60 1,25 1: ,28 24 j 32 1:11 1:11,4
1421-1430 1,60 1,10 | 1: ,45 25 32 1:11,4 1:10,1
1431-1440 1,60 1,10 1: ,45 28 40 1:12,8 1:12,6
1441-1450 1,60 1,10 1: ,45 28 41 1:12,8 1:12,9
1451-1460 1,60 1,20 1:1,20 31 32 1:14,2 1:11-
1461-1470 1,67 1,20 1:1,39 30 34 1:14,5 1:11,7
1471-1480 1,59 0,98 1:1,62 28 32 1:12,7 1: 9
1481-1490 1,26 0,67 1:1,88 28 30 1 :10, 1: 5,7
1491-1500 1,26 0,77 1:1,77 30 30 1:10,8 1: 6,6
1501-1510 1,26 0,77 1:1,77 33 34 1:11,9 1: 7,5
1511-1520 1,26 0,77 1:1,77 34 38 1:12,2 1: 8,4
1521-1530 1,18 0,77 1:1,53 35 42 1:11,9 1: 9,2

s
Stopa mennicza za pierwszych Jagiellonów
Tabela 18 Table 18
Lp. Nr. 1 ---------- ____ Okres Period 2 Władysław 1386-1406 Jagiełło 1388-1394 1394-1400 1393-1398 1389-1395 1398-1414 1406-1407 1401-1414 1416-1434 1431-1434 Władysław 1434-1444 Warneńczyk ------------ � � -------------- ----- � ----- . ----------- Nazwa monety Nameofthe coin ------------ Ilość na 1 gr Pieces to 1 gros -------------------- - --------- Sztuk z 1 grz = 197,684; Pieces from 1 mark �� ------------ . J Ciężar Weight ---------------- - ---------- 6 " ' ------- - ----- ' -------------- Próba Fineness ------ � ----------------------- ------- __ Zawartoś ć Ag na 1 gr Content of silver to 1 gros i ć Trofy Trophes � ---------- - 11 � ----------- Mennice Mints 12
łutów lots o/ /co - Zawartoś Ag Content of silyer
3 4 5 6 7 8 9 10 11 � ------------- -------- 3 - ------------- __ półgrosz koronny kwartnik ruski półgrosz ruski ćwierćgrosz denar denar ternar półgrosz lwowski półgrosz koronny denar denar ---------------- , 4 ---------- _ 2 2 2 4 16 18 6 2 2 18 18 5 ----- - ------- 116 208 124 300 540 720 300 132 124 540 540 ---------------- . ------- 7 8 9 10
1,704 0,950 1,594 0,659 0,366 0,275 0,659 1,498 1,594 0,366 0,366 VI 1/2 XII VI 2/3 V 1/2 II 1/4 II 1/4 V 1/2 VI 2/3 V 1/2 II 1/4 II 1/4 ----------- 406 1/2 750 416 2/3 343 3/4 140 5/8 140 5/8 343 3/4 416 2/3 343 3/4 140 5/8 140 5/8 1 ------- ------ - ------- - --------- 0,692 0,713 0,664 0,226 0,051 0,039 0,226 0,624 0,548 0,051 0,051 -------- - ------------------ , 1,384 1,426 1,328 0,904 0,816 0,624 1,356 1,248 1,096 0,816 0,816 ----- ------ 1,75 1,75 1,75 0,875 0,22 0,17 0,5 2, 1,5 0,17 0,17 K Lw Lw K K K Ws P K Lw K Ws K K
c.d. Tabeli 18 - continued Table 18
125
375
9 0,598 10 | 1,196 11 12
! .1,50 K
0,051 0,488 0,816 0,976 0,17 1,80 K Ws K
0,337 0,674 2,25 K
0,337 0,674 2 __ K
0,386 0,772 9 A K
0,046 0,386 0,476 0,772 0,22 1,60 K K
54
mierze grosz praski. Grosz ten był jednak lepszy od grosza polskiego liczonego jako 2 półgrosze, toteż przy przeliczeniach wymagano dopłaty. Tabela 17 przedstawia rozwój wartości dukata i grosza w Czechach i w Polsce. Okazuje się z niej, że: dewaluacja grosza polskiego postępowała innymi etapami, niż dewaluacja grosza praskiego, jednakże w ogólnej tendencji stosunek utrzymywał się na podobnym poziomie i począwszy od r. 1320 aż do r. 1530 wahał się przeciętnie około l : 1,7 na korzyść grosza praskiego; wahania ceny dukata były okresami bardzo podobne w obu krajach. W pierwszej połowie XV w. jest jednak widoczna wyraźna zwyżka ceny dukata w Polsce w stosunku do jego ceny w Czechach. Wynikiem tych wahań były dość znaczne różnice stosunku ceny złota do srebra, liczonego w groszach praskich i w polskich półgroszkach. Wydaje się jednak, że różnice te są w dużej mierze pozorne. Jak. długo bowiem grosz praski był praktycznie rzecz biorąc czynnikiem decydującym w większych płatnościach, on narzucał cenę dukata, która kształtowała się w obu krajach według niego. Tak działo się w XIV w. i zapewne częściowo w XV w. Obfita emisja półgroszy przez Władysława Jagiełłę spowodowała jednak nowe ukształtowanie się ceny dukata, tym razem wyrażonej według półgroszków, a wynikiem tego było ustalenie się stosunku cen złota do srebra na tym samym poziomie w obu krajach. Ewentualne różnice niwelowały wspomniane już dopłaty. Dopiero ponowna dewaluacja za Kazimierza Jagieł Jończyka (piorunki) jeszcze raz zmieniła ten stosunek na korzyść srebra, fjdy więc stosunki pieniężne były w Polsce uporządkowane, stosunek cen obu kruszców kształtował się w obu krajach bardzo podobnie. Należy też wziąć pod uwagę, że tabelę 17 sporządzono na podstawie stóp menniczych z danych lat. Tymczasem w obiegu znajdowała się masa pieniężna dawna, zmieszana z nową. Ponieważ ceny kształtowały się według przeciętnej zawartości kruszcu w monecie, różnice te także z tego powodu w dużym stopniu się wyrównywały.
Udział obcego pieniądza w obiegu musiał więc być w Polsce w tym czasie znaczny18. Duża zresztą ilość znalezisk groszy praskich w Polsce potwierdza ten stan rzeczy.
Wahania cen żywności w ciągu XV w. były na ogół niezbyt znaczne. Do r. 1440 miały one na ogół tendencję lekko zwyżkową, później wolno opadały, aby osiągnąć dno około r. 1490, tj. w przededniu wielkich odkryć geograficznych. Później dopiero rozpoczął się ostry wzrost cen trwający przez cały wiek XVI i wynoszący średnio 1,65% rocznie. Kształtowanie się tych cen obrazuje wykres 2, a tabela 18 zmiany stopy menniczej19.
Tabela 19 obrazuje system rachunkowo-pieniężny Władysława Jagiełły
18 Mówi o tym wyraźnie J. L. Decjusz w Traktacie o biciu monety, zamieszczonym w pracy J. Dmocho.wskiego, Mikołaja Kopernika rozprawy o monecie i inne pisma ekonomiczne, Warszawa 1923, s. 143.
19 Z. Żabiński, Zastosowanie linii trendu... Było to zresztą zgodne z ogólną tendencją ruchu cen na zachodzie Europy. Zob. też J. S. L e wiń s k i, Pieniądz, kredyt i ceny, Warszawa 1932, s. 134in. i zawarte tam tabele na s. 479 i n., a także prace E. J. Hamiltona.
55
1380 1390 1400 1410 1420 1130
1UO 1450 1460 1470 1480 1490 1500 1310 1520 1530 1540 1550 1560
Wykres 2. Trend kosztu l trofy liczonej w gramach srebra w ciągu XV-XVI w. Trend of the cost of l trophe calculated in grams of silver during the XV-XVI centuries
po r. 1398. System ten obowiązywał zasadniczo przez cały wiek XV, z tym oczywiście, że siła nabywcza monet uległa zmianom wyżej opisanym20. Większym zmianom podlegała siła nabywcza dukata, którego wahania były m. in. wynikiem wahań cen złota. Tabela 20 obrazuje stan tego systemu w okresie największego spadku cen w r. 1490, a tabela 21 ogólny przebieg zmian cen w omawianym okresie.
Za czasów Władysława Jagiełły były nadal bite w Krakowie i we Lwowie monety dla Rusi Czerwonej. Poza tym prawo wybijania własnej monety ponownie przyznano Wschowie (1404) i Poznaniowi (1410). Monety tych miast miały odpowiadać stopie polskiej, przy czym denary bite w Poznaniu były lżejsze, ale za to odznaczały się lepszą próbą, podobnie jak w miastach pruskich21. Miało to niewątpliwie związek z handlem Poznania z tymi miastami.
20 Tak więc 100000 kóp groszy praskich, które Jagiełło otrzymał od Krzyżaków na podstawie pokoju toruńskiego z r. 1411 po bitwie pod Grunwaldem, stanowiło odpowiednik 21 milionów trof, tj. 63 milionów dolarów względnie 840 milionów dzisiejszych złotych. Z sumy tej Jagiełło pożyczył Zygmuntowi Luksemburskiemu 40 000 kóp groszy praskich (ok. 336 milionów dzisiejszych złotych) pod zastaw części Spiszą, który odtąd wchodził w skład Państwa Polskiego, aż do r. 1769. Spisz, otoczony ze wszystkich stron terytorium węgierskim, stal się naturalnym pomostem wymiany pomiędzy Polską a Węgrami. Toteż, mimo że oficjalnie obowiązywał tu system pieniężny polski, w obiegu znajdowała się także znaczna masa pieniądza węgierskiego.
21 S. Kubiak, Monety pierwszych Jagiellonów.... s. 116 n.
56
Tabela 19 Table 19
System rachunkowo-pienieżny Władysława Jagiełły po r. 1398 Monetary accounting system under Wladislas Jagiełło after 1398
Kopa Grzy- Duka- Wiar-
Sexa- wna ty dunki Skojce Grosze Półgrosze Ternary Denary Trofy
gena Mark
1 1 1/4 2 1/2 5 30 60 120 360 1080 210,
1 2 4 24 48 $6 288 864 168,
1 2 12 24 48 144 432 84,
1 6 12 24 72 216 42,
1 2 4 12 36 7,
1 2 6 18 3,50
1 3 9 1,75
1 3 0,60
L _______ ----------------------------- . 1 0,20 -------------------- � � -------------------- _
Tabela 20 Table 20
System rachunkowo-pienieżny z r. 1490 Monetary accounting system of 1490
Grzywna Dukaty Grosze Półgrosze Denary Trofy
1 1,6 48 96 864 216, .
1 30- 60 540 135,
1 2 18 4,50
1 9 2,25
1 0,25
Tabela 21 Table 21
Siła nabywcza grosza i dukata w latach 1381-1530 (liczona w trofach) Purchasing power of the gros and the ducat (reckened in trophes)
Okres 1 grosz 1 dukat _ ______ . _______ Okres ------------------ . 1 grosz ------------------------- -- ------------- 1 dukat
1381-1390 4,54 99,88 1461-1470 3,40 115,60
1391-1400 3,38 81,12 1471-1480 3,50 112,-
1401-1410 3,05 79,30 1481-1490 4,50 135,
1411-1420 2,83 90,56 1491-1500 3,87 116,10
1421-1430 2,74 87,68 1501-1510 3,17 107,78
1431-1440 2,71 108,40 1511-1520 2,99 113,62
1441-1450 2,76 113,16 1521-1530 2,31 97,02
1451-1460 ---------- - ---------- _ 2,91 - -------- - 93,12 - --------------------- ---------------- � ----------- --------------------- ------------- _ --- --- - --------
57
Władysław Warneńczyk (1434-1444) wybijał w Polsce denary według stopy z czasów swojego ojca. Znane są także jego monety jako króla węgierskiego, a w szczególności dukaty, denary i obole22.
Półgroszki i denary bił następnie Kazimierz Jagiellończyk (1447-1492). Z początkiem jego panowania zaznacza się troska o poprawę monety, toteż podnosi się w nich nieznacznie zawartość srebra. Ponowne załamanie nastąpiło, gdy zarząd finansami państwa objął nowy podskarbi koronny Piotr Kurozwęcki (1479-1498). Zdewaluował on znacznie zwłaszcza półgroszki. Półgroszki pochodzące z jego emisji ludność zwała piorunkami. Działalność ta była zapewne spowodowana koniecznością opłacenia kosztów zakończonej niedawno wojny z Krzyżakami, albowiem Kurozwęcki został później rehabilitowany, skonfiskowany zaś majątek został po jego śmierci już po dwóch latach zwrócony rodzinie. Także denary uległy około 10% dewaluacji. Przypomnieć jednak należy, że ceny żywności w tym okresie spadały, że obniżce zawartości srebra w monecie nie towarzyszył znaczny spadek jej siły nabywczej. Jest przy tym zjawiskiem charakterystycznym, na co już zwracano uwagę, że o ile za Jagiełły dewaluacja polegała głównie na obniżaniu próby przy zachowaniu stałego ciężaru monety, o tyle za Kazimierza Jagiellończyka próba utrzymywała się przez cały okres jego panowania zasadniczo stała, a obniżeniu ulegał ciężar monety, co jednak było bardziej widoczne dla ludności.
Do mennictwa Kazimierza Jagiellończyka zaliczyć należy ponadto szelągi, bite w Toruniu, Gdańsku i Elblągu w czasie wojny z Krzyżakami, omówione w ustępie 4.5.
Za Jana Olbrachta (1492-1501) podjęto pewną próbę ustabilizowania stosunków pieniężnych, a Sejm Piotrkowski z r. 1496 uchwalił cenę maksymalną dukata równą 30 groszom23. Uchwała ta nie mogła jednak zapobiec skutkom zmian cen złota i srebra na rynkach światowych i ich reperkusji w Polsce, dlatego też nie spowodowała innego skutku poza tym, że dała początek nowej obrachunkowej jednostce pieniężnej, którą stał się złoty polski (florenus polonicus, aureus polonicus) równy 30 groszom srebrnym, jako przeciwstawienie złotemu czerwonemu czyli dukatowi. Już jednak w r. 1505 kurs urzędowy dukata został podniesiony do 32 groszy24, albowiem rynek rządził się własnymi prawami25. Poza tym za panowania Jana Olbrachta zadecydowano poprawę stopy półgroszków koronnych, ustalając, że z 40 hitów
n Na Węgrzech w tym czasie dukat liczony był zasadniczo po 100 denarów, l denar węgierski odpowiadał więc w przybliżeniu 6-7 denarom polskim. W okresie panowania Władysława Warneńczyka na Węgrzech obiegały jednak dawniejsze pogorszone denary, których liczono nawet 300 za dukata. J. Hlinka, Ś. Kazimir, E. Kolnikova, op. cit., s. 148.
23 VL I, wyd. Pijarów z 1732 r., s. 266. Jeszcze L. J. Decjusz wspomina o cenie 28 groszy polskich za dukata płaconych za jego pamięci. Zob. J. Dmochowski, Mikołaja Kopernika rozprawy o monecie..., s. 177. W tym bowiem czasie cena srebra znacznie zwyżkowała w stosunku do ceny złota, o czym będzie mowa w ustępie 5.1.
24 VL I, j.w., s. 306.
25 Wspomina o tym już L. J. Decjusz, op. cit., s. 180.
58
stopu, tj. z 2 1/2 grzywien, zawierających 15 łutów czystego srebra i 25 łutów miedzi, a więc o próbie VI-łutowej (375%o)> będzie się wybijać 480 półgro-szków, czyli 192 półgroszki z l grzywny. Stopa ta potwierdzona przez Aleksandra (1501-1506)26 została następnie przyjęta przez Zygmunta Starego w r. 1526 za podstawę jego reformy monetarnej.
Za Aleksandra wybito też ponownie dukaty, także i teraz w niewielkiej ilości i o charakterze raczej manifestacyjnym niż obiegowym27.
4.4. SYSTEM GROSZOWY NA ŚLĄSKU
Od powstania państwa polskiego Śląsk był ziemią rdzennie polską. Na Śląsku obowiązywał więc system rachunkowo-pieniężny polski. Jeszcze w XIV w. był on taki sam, jak w Królestwie Polskim, z tym że książęta dzielnicowi bili własną monetę, podobnie zresztą jak w pozostałych dzielnicach polskich przed ponownym ich zjednoczeniem przez Władysława Łokietka. Zhołdowanie w latach 1327-1331 księstw śląskich przez króla czeskiego Jana Luksemburskiego, Niemca, nie przerwało wspólnoty narodowej, a na długi czas także gospodarczej, z macierzą. Śląsk zachował też do końca swoją odrębność w ramach przymusowej przynależności do Korony Czeskiej. Jednak rozdrobnienie dzielnicowe Śląska, a także odmienne losy poszczególnych dzielnic spowodowały ogromne zróżnicowanie monetarne na tej polskiej ziemi. W samym bowiem tylko XII i XIII w. czynnych tu było aż trzydzieści kilka mennic, wybijających denary względnie brakteaty, a później doszły jeszcze dalsze mennice28.
Denary (i brakteaty) odpowiadały zasadniczo współczesnej im stopie polskiej, o ile w tym czasie można o takiej mówić z całą ścisłością. Mimo to pewien zasadniczy system rachunkowo-pieniężny nadal obowiązywał na całym Śląsku. Specyficzną natomiast cechą systemu pieniężnego Śląska było wczesne pojawienie się monet grubszych, którymi były srebrne kwartniki, a nieco później nawet złote floreny, bite ze złota, pochodzącego z tamtejszych złóż.
26 Zob. K. Stecki, O monetach Aleksandra Jagiellończyka, BN, 1969, s.758 in.
27 Zob. R. Kiersnowski, Aleksandra Jagiellończyka królewskie dukaty [w:l Cultus et cognitio. Studia z dziejów średniowieczne] kultury, Warszawa 1976. Tam też zebrano literaturę dotyczącą tych dukatów.
28 M. Gumowski, Moneta na Śląsku do końca XIV w. [w:] Historia Śląska, t. III, Kraków 1936, na s. 683 i w innych miejscach wymienia następujące mennice śląskie: 1) księstwo wrocławskie: Wrocław; 2) księstwo legnickie: Legnica, Brzeg, Oława, Kluczbork, Chojnów, Lewin Brzeski; 3) księstwo głogowskie: Głogów, Żagań, Krosno Odrzańskie, Ścinawa, Szprotawa, Babimost, Góra, Wschowa, Poznań (przejściowo), Grodzisk Wielkopolski (przejściowo); 4) księstwo oleśnickie: Oleśnica, Trzebnica, Żmigród (nie Smogorzewo! ), Namysłów, Wołów, Syców, Wińsko (nie Więcyk! ); 5) księstwo świdnickie: Świdnica, Ząbkowice Śląskie, Lwówek, Jawor; Przełęk, Ziębice, Kłodzko! (w następnych wiekach); 6) księstwo nyskie: Nysa, Widnawa; 7) księstwo górnośląskie: Bytom, Cieszyn, Racibórz, Toszek, Sławięcice, Koźle, Karniów, Opawa. Podziały księstw, a także przesunięcia graniczne'powodowały, że wymienione miejscowości wchodziły okresowo w skład innych organizmów państwowych.
59
Nie jest dotąd w pełni rozstrzygnięty problem genezy i ścisłej daty pojawienia się kwartników. Działo się to około r. 1300, a więc mniej więcej równolegle (a nawet z pewnym .wyprzedzeniem) do reformy groszowej w Czechach, choć prawdopodobnie od niej niezależnie. Nazwa kwartnik (denarius ąuartensis) oznaczała, jak zaznaczono, kwartę czyli czwartą część skojca. Toteż rachunkowo szło ich 96 na l grzywnę obrachunkową, choć nie odpowiadało to ich ciężarowi, który wynosił przeciętnie około l ,70 g29, a wobec tego stanowił prawdopodobnie30 1/116 część wagi grzywny31, co przy próbie XIV 1/2 łuta dawałoby zawartość 1,544 g czystego srebra i byłoby zgodne z teoretyczną zawartością srebra w denarach (0,257x6= 1,542 g). Próba kwartników z tego okresu waha się bowiem w granicach XIVXV łutów, a więc zbliża się do ówczesnej próby groszy praskich. Ze względu na swą wartość, odpowiadającą połowie grosza, kwartniki stały się później, po rozpowszechnieniu się groszy, półgroszkami. Monetę groszową reprezentowały natomiast grosze praskie, a może i miśnieńskie32.
Rozpowszechnienie się groszy spowodowało zaniechanie bicia kwartni-
29 Por. M. Haising, Najstarszy kwartnik śląski, "Wiadomości Numizmatyczne" X, 1966 oraz R. Kiersnowski, Waga i próba kwartników śląskich, "Wiadomości Numizmatyczne" XIII, 1969. Według zawartego tam zestawienia średnia arytmetyczna 436 sztuk: Ma = 1,677 g, a wartość środkowa: Me = 1,675, wartość zaś najczęstsza: Mo mieści się w przedziale między 1,71-1,75 g. Ciężar ich jest więc nieznacznie mniejszy od połowy rzeczywistego ciężaru pierwszych groszy praskich. Ilość 96 kwartników na l grzywnę obrachunkową odpowiada 48 groszom na 1 grzywnę, 2 kwartniki odpowiadały zatem l groszowi.
30 Należy uwzględnić pewien stopień zniszczenia zachowanych egzemplarzy.
31 Autorzy niemieccy wiążą grzywnę śląską z grzywną kolońską. Grzywna (marka) kolońska nie stanowiła jednak w tym czasie jednostki ciężaru całkowicie jednolitej, lecz różniła się dość znacznie w poszczególnych miastach. Jak już wspomniano A. Luschin v. Ebengreuth wymienia różne wielkości tej marki. Jedną z nich jest marka norymberska z r. 1340 rzędu 237 g. W tym stanie rzeczy można dopatrywać się związku grzywny na Śląsku (ok. 189 g) z grzywną norymberską jako 4/5 tej ostatniej, choć ścisłej zgodności wzajemnych przeliczeń trudno w takich warunkach wymagać. W cytowanym miejscu Luschin określa też, odmiennie niż F. Friedens-burg, średniowieczną grzywnę wrocławską na 203,96 g, co odpowiadałoby dość ściśle wielkości grzywny polskiej z poprzedniego okresu. Grzywnę krakowską podaje Luschin w tym czasie na 195,662 g, czyli w wielkości podobnej do wyliczeń R. Kiersnowskiego. Nie można jednak mieć całkowitej pewności co do zgodności danych Luschina z rzeczywistością. F. Friedens-burg, Schlesische Miinzgeschichte im Mittelalter, cz. II, Wrocław 1888, s. 177 podaje bowiem,
280,536X48 że grzywnę wiedeńską wagi 280,536 g liczono początkowo po 72 grosze śląskie, stąd--------------=
= 187,024 g. Na s. 59 zaś podaje, że kiedy w połowie XV w. czystą grzywnę wrocławską liczono
236x54
po 54 grosze, to kolońską na 68 groszy, stąd - - = 187,412 g. Następnie na s. 61 podaje,
68
249,485 x 48
że grzywna czeska jest liczona w XIV w. po 64 grosze, stąd - - = 187,114 g. Zgodnie
64
jednak z ustaleniami R. Kiersnowskiego, Wstęp do numizmatyki polskiej wieków średnich, s. 155, grzywna na Śląsku była równa grzywnie polskiej, a więc przyjmuję jej wielkość na 197,684 g. 38 Grosze miśnieńskie bite od r. 1338 przez margrabiów miśnieńskich (Saksonia) były początkowo równe groszom praskim. Później ulegały one częstemu psuciu, tak że ich wartość spadała znacznie poniżej tych ostatnich. Zob. W. Haupt, op. cit., s. 67.
60
ków. Możliwe jest też, że wiązało się to z poddaniem książąt śląskich władzy króla czeskiego, który zmonopolizował bicie grubszej monety srebrnej w całym swoim państwie. Własne złoża złota pozwoliły natomiast książętom śląskim na wybijanie florenów (Legnica ok. r. 1345, Świdnica od r. 1351, a może także Wrocław). Znamy kilka typów i jeszcze więcej odmian tych monet, których egzemplarze pochodzą głównie z Europy zachodniej33.
Jako jednostkę obrachunkową, oprócz grzywny (polskiej)34, wiardunku i skojca, używano także "szeląga groszy", liczonego po 12 sztuk, czyli tyle co wiardunek, a także "łuta groszy" liczonego po 3 grosze. Później rozpowszechniło się liczenie na kopy (sexagena, Schock) po 60 sztuk.
Zaprzestaniu bicia kwartników towarzyszyło podjęcie bicia nowych dwustronnych denarów, zwanych początkowo podobnie jak w Czechach -małymi denarami (parvi denarii), później pod wpływem niemieckim i czeskim przyjęła się dla nich nazwa fenigów lub halerzy. Miało ich początkowo iść 576 na l grzywnę, czyli 12 na l grosz, tzn. powinny były ważyć 0,343 g o próbie XII łutów (750%0) i zawierać 0,257 g czystego srebra. W stosunku do współczesnych im czeskich parwusów były one lżejsze, ale miały wyższą próbę, tak że zawartość czystego srebra wypadała w nich prawie taka sama jak w tamtych. W rzeczywistości jednak ich waga wynosiła przeciętnie około 0,25 g, co przy próbie 750%o odpowiadało normom Władysława Łokietka.
Tabela 22 Table 22
System rachunkowo-pieniężny śląski w XIV w. Silesian monetary accounting system in the XIV century
Grzywna Mark Floreny Wiardunki Skojce Grosze Kwartniki Denary Trofy
1 3 4 24 48 96 576 288
1 1 1/3 8 16 32 192 96
1 6 12 24 144 72
1 2 4 24 12
1 2 12 6
1 6 3
1 0,5
Poważnym ośrodkiem gospodarczym, narzucającym swym znaczeniem stopę menniczą, był przeważnie Wrocław, okresowo jednak środek ciężkości przesuwał się do innych księstw. Tak więc w połowie XIV w. do poważnego
33 R. Kiersnowski, Floreny śląskie z XIV w. i ich obieg w Europie, WN 1976, t. XX, s. 70.
34 F. Friedensburg, op. cit., s. 60 pisze, że w XIV w. notowano na Śląsku także grzywnę głogowską, legnicką i żagańską. Wydaje się, że nie oznacza to, iż grzywny te musiały się różnić w założeniu od grzywny wrocławskiej, lecz że mogła to być lokalna nazwa tej samej jednostki ciężaru. Według W. Haupta, op. cit., s. 83, grzywna wrocławska była mniejsza od krakowskiej o 1,237%0. Różnicę tę można śmiało przypisać niedokładności odważników. Podobne odchylenie zachodziło także później.
61
znaczenia na Śląskti urósł książę świdnicki Bolko II (1331-1368), do czego zapewne przyczyniło się także wygaśnięcie Piastów wrocławskich (1335). Około r. 1351 rozpoczął Bolko bicie złotych florenów, a następnie w większej ilości halerzy i półhalerzy (Helbinge), których szło zrazu 10 względnie 20 na l grosz, bowiem grosz praski uległ już pewnej dewaluacji (zob. tabela 12). Halerze te początkowo były bite jeszcze ze srebra XII-łutowego (750�/oo) w liczbie 576 z l grzywny wrocławskiej. W r. 1352 Bolko obniżył jednak ich próbę do X 2/3 łuta (666 2/3�/00) i ustalił kurs na 1/12 grosza, a połówek na 1/24 grosza. W późniejszych latach ulegały one dalszej. dewaluacji, tak że według F. Friedensburga zawierały w latach 1371-1389 już tylko próbę IX 1/7-łutową (571 3/7%"), w latach 1399-1414 VIII-łutową (500%"), w latach 1447-1455 IV-łutową (250�/00), a w r. 1460 III 1/2-łutową
(218 3/4�/oo)35.
Tabela 23 Table 23
Dewaluacja halerzy świdnickich Devaluation of hellers of Svidnica
w ----------------- � ---------- - -------- | Próba Fineness j Zawartość '
łutów ., /oo i czystego
Okres Period Ciężar Weight lots Ag Content | of pure
silver
, _________ - ---------------- 1 2 3 __ ------------------------- 5
; _________________ -1351 1352-1361 1371-1389 1399-1414 1447-1455 1460- j 0,343 0,343 0,343 0,343 0,343 0,343 XII X 2/3 | IX 1/7 j VIII IV III 1/2 750 666 2/3 571 3/7 500 250 218 3/4 0,257 j 0,228 1 0,196 0,171 0,085 j 0,075
l
% zawartości
Ag w stosun- Zawartość Ag1
- l �r
ku do parwu-sa z r. 1300 _ of silver to Bohemian l parvus
na l gr
Content of
silver to
l gros
% w stosunku do gr czeskiego
% m pro-portion to the Bohemian gros
Tabela 23 w porównaniu z tabelą 12 wskazuje, że dewaluacja halerzy świdnickich w XIV w. postępowała mniej więcej równolegle do dewaluacji groszy czeskich, a odchylenia można tłumaczyć wpływem gorszych rodzajów fenigów czeskich oraz faktem, że w obiegu znajdowała się równocześnie masa starszych i nowszych groszy i halerzy. Różnice te w pewnym stopniu się wyrównywały. Podane tu wyliczenia dotyczą bowiem wielkości nominalnych z okresu emisji danych monet. Dopiero w XV w. w związku z wojnami husyckimi i ich następstwami dewaluacja ta przybrała poważniejsze rozmiary, powodując zróżnicowanie wielkości groszy i halerzy czeskich i śląskich w poważniejszym stopniu.
35 F. Friedensburg, op. cit., cz. II, s. 53.
62
Stopniowe obniżanie próby halerzy spowodowało, że także na Śląsku mówiono o srebrze białym i czarnym oraz o białych i czarnych fenigach. Nazwa halerzy wiązała się z tymi ostatnimi36. Halerze liczono na grosze obrachunkowe po 12 sztuk, zwane też tuzinami (duodena) lub szylingami halerzy, oraz na kopy po 60 sztuk (== 5 gr).
Okres wojen husyckich (1419-1436) na Śląsku odbił się, jak zaznaczono fatalnie, w postaci zniszczeń, walk wewnętrznych, a także zalewu pogorszonym pieniądzem. Rządy Habsburgów Albrechta II (1438-1439) i Władysława Pogrobowca (1440-1457) nie usunęły zamieszania na Śląsku, toteż cena groszy praskich wzrosła tak, że umowa zawarta dnia 30 I 1455 r. pomiędzy biskupem wrocławskim, księciem głogowskim i innymi jej uczestnikami ustaliła kurs grosza czeskiego na 17 halerzy, a kurs dukata węgierskiego na 28 groszy czeskich lub na 40 szylingów halerzy, tj. na 480 halerzy37. W Polsce tymczasem liczono dukata po 32 grosze, grosza po 18 denarów, mniej jednak wartych niż halerze śląskie. Cena dukata wypadała więc u nas na 576 denarów, tzn. że l halerz śląski odpowiadał 1/2 denara polskiego.
Tabela 24 Table 24
' System rachunkowo-pieniężny śląski z r. 1455 Silesian monetary accounting system of 1455
Grzywna Mark Złote węgierskie Grosze czeskie Szelągi halerzy Halerze śląskie Trpfy
1 1,7 48 68 816 163,
1 28 40 480 96,
1 1,417 17 3,40
1 12 2,40
�i 1 0,20

Nie przyniosły pełnego uspokojenia na Śląsku także rządy króla czeskiego Jerzego z Podiebradu (14571471). W r. 1469 zaś wkroczył na Śląsk na czele wojsk węgierskich król Maciej Korwin Hunyady i zajmował ten kraj do końca swego życia (1490). Dążąc do trwałego złączenia go z Królestwem Węgierskim starał się on również upodobnić w pewnym stopniu system monetarny śląski do węgierskiego. Ordynacją z dnia 13 X 1470 r. ustalił więc, że: l dukat węgierski = 40 groszy śląskich po 12 halerzy.
Nowych groszy śląskich miało być bitych 120 z l grzywny wiedeńskiej V-łutowej, tzn. o ciężarze 2,34 g i zawartości czystego srebra 0,73 g, a więc nawet nieco mniej, niż wówczas w Polsce. Odpowiadały one natomiast dość ściśle wartości 21/2 denara węgierskiego, których na dukata szło 100. Związek obu systemów pieniężnych był więc wyraźny. O połowę mniejsze od groszy
36 Nazwa "halerze" wywodzi się od fenigów bitych, począwszy od XIII w., w Schwabisch. -Hali (Wirtembergia).
37 Nie był to rachunek całkowicie ścisły, albowiem 28x17 = 476, a nie 480.
miały być półgrosze, natomiast halerzy miało być bitych 1080 (=90 szylingów), z l grzywny wiedeńskiej o próbie III 1/2 łuta. Grosz śląski różnił się więc już wyraźnie od grosza czeskiego, których wówczas liczono na Śląsku 24 na dukata. *
Tabela 25 - Table 25,
Stopa mennicza Macieja Korwina Hunyady'ego na Śląsku z r. 1470 Minting ratę in Silesia under Mathias Hunyady.
1 [Nazwa mone- Sztuk z 1 grz. wied.
Lp. Nr. ty Name of the Pieces from ł mark o f
coin
. Yienna
1 grosz 120
2 półgrosz 240
3 halerz 1080
grz. rom : of la Ciężar Weight Próba Fineness
łutów lots �/ /oo
) ) 3 2,34 1,17 0,26 V V m 3/4 312 1/2 312 1/2 234 3/8
Zawartość czyst. Ag Content of pure silver
0,730 0,365 0,061
Tabela 26 Table 26
System rachunkowo-pieniężny na Śląsku z r. 1470 Silesian monetary accounting system of 1470
Grzywna śląska Dukaty węgierskie Libry (talenty) Grosze czeskie Grosze śląskie Półgrosze Denary węgierskie Halerze ' � 1 Trofy
Mark �
1 1,2 2,4 28,8 48 96 120 576 134,40
2 24 40 80 100 480 112,
1 12 20 40 50 240 56,
1 1 2/3 3 1/3 4 1/6 200 4,66
1 2 2 1/2 12 2,80
1 1 1/4 6 1,40
1 4 4/5 1,12
t 0,23
Po śmierci Macieja Korwina Śląsk przeszedł pod panowanie Władysława Jagiellończyka, króla Czech i Węgier. Władysław do końca swych rządów (1516) nie rozstrzygnął ostatecznie przynależności tego kraju do jednego z tych swoich królestw, podobnie też rzecz się miała za jego syna Ludwika II (1516-1526). Wpływy czeskie jednak w tym kraju się umacniały, tak że po śmierci ostatniego z Jagiellonów czesko-węgierskich Śląsk pozostał przy Czechach.
W roku 1491 jednak Władysław Jagiellończyk oddał księstwo głogowskie we władanie swemu bratu Janowi Olbrachtowi, który w r. 1492 wstąpił także na tron polski. W r. 1499 przelał on z kolei swe prawa do Śląska Głogowskiego na rzecz swego brata Zygmunta, późniejszego króla polskiego. Zy-
64
gmunt rozszerzył nawet swe rządy na cały Śląsk, mianowany tam namiestnikiem przez króla Władysława. Kiedy jednak został powołany na tron polski (1506), zwrócił Śląsk bratu Władysławowi, królowi Czech i Węgier.
Rządy Zygmunta na Śląsku uchodzą za świetne38. Nas interesuje zwłaszcza jego reforma monetarna przeprowadzona dnia 19 IV 1505 r., która ustaliła, że: l złoty (dukat) węgierski = 36 nowych, lepszych groszy śląskich, liczonych po 2 półgrosze lub po 12 halerzy, tj. po 432 halerze (108 trof).
W tym stanie rzeczy l grzywna obrachunkowa wypadała teraz na l 1/3 dukata.
Groszy miało być bitych 90 z l grzywny wrocławskiej o próbie VI-łuto-wej39, halerzy zaś 672 (= 56 szylingów halerzy) o próbie VI 1/2-łutowej. Równocześnie ustalono kurs dawnych halerzy, zrównując halerze opawskie, cieszyńskie, raciborskie i zgorzeleckie z nowymi halerzami, innych zaś 5 starych halerzy miało być wymienione na 3 nowe40. Była to więc wyraźna poprawa monety.
Według tej samej stopy wybijał monety także Fryderyk II legnicki.
Tabela 27 Table 27
Stopa mennicza Zygmunta Starego na Śląsku z r. 1505 Minting ratę of Sigismund the Old in Silesia of 1505
Nazwa mo- Sztuk z 1 grz. wrocł. Próba Fineness Zawartość
i
Lp. Nr. nety � Name of the Pieces from 1 mark of Ciężar Weight łutów lots o/ ;oo czyst. Ag Content Trofy Trophes
Breslau = of pure

197,684 g
1 grosz 90 2,196 VI 375 0,823 3 __
2 półgrosz 180 1,098 VI 375 0,412 1,50
3 halerz 672 0,294 IV 1/2 281 3/4 0,083 0,25
W roku 1511 książęta śląscy przeprowadzili zmianę tej reformy wybijając 540 halerzy z l grzywny wrocławskiej, ale o próbie III-łutowej, tj. o ciężarze 0,366 g i zawartości czystego srebra 0,069 g, tak że odtąd szło 14 halerzy na l grosz czeski, a 12 na l nowy grosz śląski. Obniżenie zawartości
38 K. Piwarski, Historia Śląska, Katowice 1947, s. 146.
* 39 Warto zauważyć, że stopa 90 groszy z l grzywny o wadze 187 g(zob. przypis 31) odpowiada prawie zupełnie ściśle stopie groszy koronnych Zygmunta Starego: 96 sztuk z l grzywny krakowskiej wagi około 197 g daje ten sam ciężar. Uwzględniając przy tym tę samą próbę tych monet (VI łutów) wartość obu tych monet byłaby prawie identyczna. Można by więc przypuszczać, że Zygmunt zaprowadził na Śląsku stopę polską, tj. stopę polskich półgroszków, którą rozszerzył także na grosze, najpierw na Śląsku, później także w Koronie. Ciężar grzywien byłby w takim wypadku różny w obu krajach. Wskaźniki dotyczące późniejszych półgroszków świdnickich temu jednak przeczą.
40 F. Friedensburg, op. cit., cz. I, s. 22. Zob. też M. Gumowski, Fryderyk U legnicki i jego monety, WN 1961, t. V.
65
srebra w halerzu było tym uzasadnione, że zawartość srebra w halerzu Zygmunta Starego wynosiła w rzeczywistości 1/10 zawartości srebra w groszu, a nie 1/12 jak to by wynikało z ustalonego dla nich kursu. Bite też na Śląsku fenigi czeskie zostały uznane za równe 2 halerzom śląskim, l grzywna obrachunkowa miała się odtąd równać 40 nowym groszom śląskim.
Tabela 28 Table 28
System rachunkowo-pienieżny śląski z r. 1511 Silesian monetary accounting system of 1511
Grzywna obrachunkowa Grosze czeskie Grosze śląskie Fenigi czeskie Halerze śląskie Trofy
1 34 2/3 40 240 480 120,
1 1 1/6 7 14 3,50
1 6 12 3,
1 2 0,50
1 0,25
I ta reforma nie okazała się w pełni trwała. Już bowiem w r. 1514 rada miasta Wrocławia skarżyła się, że l grosz kosztuje 18 nowych halerzy, podobnie zresztą jak w Polsce polski grosz kosztował 18 denarów. Wynikało to zresztą z zawartości srebra w halerzach, gdyż kurs 14 halerzy za l grosz czeski nie był usprawiedliwiony zawartością srebra w halerzach.
W roku 1517 za zgodą króla Ludwika II rozpoczęło się masowe bicie nieco lżejszych półgroszków świdnickich, choć o dobrej próbie. Były one w zasadzie zgodne z dotychczasowymi groszami śląskimi, liczonymi w halerzach (względnie w tzw. szylingach halerzy), ciągle jednak lepsze jeszcze od półgroszków polskich. Mimo to wywołały wiele niezadowolenia zarówno na Śląsku, jak i w Polsce, toteż wkrótce ich obieg został zakazany w Polsce, a na Śląsku zaprzestano ich bicia41.
Tymczasem zarządzeniem margrabiego brandenburskiego Jerzego, namiestnika króla czeskiego na Śląsku, wydanym w r. 1522, zostały wprowadzone dla Górnego Śląska nowe halerze bite w ilości 756 sztuk (63 szylingi) z l grzywny III l/2-łutowej. Oznaczało to ich wagę 0,261 g, a zawartość czystego srebra 0,057 g. Grzywna obrachunkowa miała ponownie liczyć 48 groszy po 12 takich halerzy, tj. 576 halerzy, co oznaczało dalszą dewaluację zarówno tych ostatnich, jak i groszy śląskich, tym razem już poniżej poziomu groszy polskich. Wartość grzywny pozostała bez zmian.
41 Średnio ważyły one 0,865 g, tj. mniej niż w Polsce, ale przy próbie 455%o (VII 1/4 łuta?) dawało to 0,393 g czystego srebra. Zob. U. Zgorzelska, Rola półgroszków świdnickich w reformie monetarnej z lat 1526-1528... Z tabeli 18 wynika, że zawierały one nawet nieco więcej czystego srebra niż współczesne im półgroszki polskie. Co prawda F. Friedensburg, np. cit., tab. IV podaje, że ważyły one 0,93 g, a przy próbie V-łutowej (312 l/2�/l)o) musiałyby zawierać tylko 0,292 g czystego srebra. W takim wypadku narzekania na nie byłyby uzasadnione. Potwierdzałoby to wyniki analiz podane przez A. Miko łajczy ka, Obieg pieniężny..., s. 51. 5 Systemy pieniężne ...
66
Tabela 29-Table 29
Porównanie rzeczywistej wartości groszy polskich, śląskich i czeskich w latach 1447-1522 Comparison of the real value of the Polish, Silesian and Bohemian groses in 1447-1522
Grosze Grosze śląskie Grosze czeskie
Okres Period polskie, zawartość zawartość groszy groszy zawartość groszy
czyst. Ag czyst. Ag koronnych czeskich czyst. Ag śląskich *
1447 1,195 1,020 0,854 0,637 1,600 1,568
1455 1,196 0,900 0,752 0,562 1,600 1,777
1470 0,816 0,730 0,895 0,436 1,674 2,293
1505 0,772 0,823 1,066 0,655 1,255 1,525
1511 0,772 0,823 1,066 0,655 1,255 1,525
1517 0,772 0,786 1,018 0,623 1,255 1,604
1522 0,772 0,687 0,890 0,557 1,232 1,793
Tabela 29 wskazuje m. in.: 1) na pewien stopień dewaluacji półgroszków świdnickich w stosunku do dawniejszych monet śląskich, choć wydaje się, że były one lepsze od półgroszków polskich; 2) na dość znaczne już odchylenia urzędowego kursu monet od ich wartości kruszcowej, co przejawia się np. w zbyt wysokim kursie halerza z r. 1511, ustalonym na 1/14 grosza czeskiego, podczas gdy w rzeczywistości wartość kruszcowa tych halerzy wynosiła 1/18 grosza, do czego rynek sprowadził w praktyce ten kurs.
4.5. PAŃSTWO KRZYŻACKIE I ZIEMIE PRUSKIE
Sprowadzeni do Polski w r. 1228 przez Konrada I Mazowieckiego Krzyżacy już w r. 1233 uregulowali swój system bicia monety. Znalazło to miejsce w przywileju lokacyjnym Chełmna i Torunia, pierwszych twierdz krzyżackich na naszej ziemi.
Podstawową jednostkę ciężaru stanowiła tu tzw. grzywna chełmińska, równa 5/6 jednej z wielu wielkości marki kolońskiej. Najściślej jej wielkość określa D. Braun42, według którego wynosiła ona 124 engle i 12 asów, co czyni 191,291735 g. W zaokrągleniu można ją więc przyjąć na 191,29 g43. Z grzywny tej miano wybijać 720 denarów (fenigów, brakteatów) o wadze 0,265 g i próbie XIV łutów (875%o)> tj. o zawartości czystego srebra 0,232 g. Stopa ta odpowiadała zasadniczo wielkością ówczesnym brakteatom książąt polskich. Pełny system rachuby krzyżackiej stanowił połączenie polskiego systemu rachunkowo-pieniężnego z liczeniem na szelągi (Schilling), będące odpowiednikami zachodnioeuropejskich solidów jako równowartości 12 de-
42 D. Braun, Ausfuhrlich-Historischer Bericht vom Pohlnisch undPreussischen Miinzen-Wesen, Elbląg 1722, s. 8.
43 Wielkość tę przyjmuje również M. Gumowski, Numizmatyka litewska wieków średnich, Kraków 1920, s. 25; E. Waschinski, Die Miinz- und Wahrungspolitik des deutschen Ordens in Preussen, Gottingen 1952, s. 50, zaokrągla ją na 190 g.
67
narów. Tak więc w sumie na system ten składały się: l grzywna (Mark) = 4 wiardunkom (Yierdung) = 24 skojcom (Skot) = 60 szelągom (Schilling) = 720 denarom (Denar, Pfennig).
Tabela 30 Table 30
System rachunkowo-pieniężny krzyżacki z r. 1233 Teutonic Khights' monetary accounting system of 1233
Grzywna Wiardunki Skojce Szelągi Fenigi Trofy
1 4 24 60 720 540
1 6 15 180 135
1 2 1/2 30 22,50
ł 12 9,
1 0,75
Brakteaty, zwane oficjalnie denarami lub fenigami, były jedyną monetą krzyżacką aż do drugiej połowy XIV w., tj. do reformy przeprowadzonej przez wielkiego mistrza Winricha von Kniprode (13511382). Podlegały one jednak stopniowemu psuciu, tak że rzeczywisty ich ciężar spadł nawet do około 0,12 g, a próba do VI łutów. Przeciętnie w rachunkach przyjmowano, że ich wartość spadła do połowy44. Ponieważ grzywnę przy zapłatach liczono stale po 720 fenigów, nastąpiło więc i tutaj rozdwojenie tego pojęcia, polegające na odróżnieniu grzywny obrachunkowej od grzywny wagowej.
Reforma Winricha von Kniprode, którą przeprowadził on pod koniec swych rządów, pqlegała przede wszystkim na wprowadzeniu do obiegu monet cięższych, tj. półskojców (Halbschoter), szelągów (Schilling) i kwartni-ków (Yierchen). Reforma ta nastąpiła więc z przeszło półwiecznym opóźnieniem w stosunku do innych krajów sąsiednich. Przy jej przeprowadzaniu zmieniono również sposób bicia monet, zastępując brakteaty monetami dwustronnymi, a zarazem określono prawnie wygląd monet oraz stosunek sowych monet do dawnych.
Półskojce były bite tylko przejściowo. Szło ich 45 sztuk na l grzywnę, a nie 48, jak by to powinno wynikać z rachunku. Stanowiły one odpowiednik groszy, mając z jednej strony powiązanie z ówczesnym polskim systemem pieniężnym (=16 denarom), z drugiejz dotychczasowym krzyżackim brakteatem (denarem, fenigiem). Ich liczba 45 na l grzywnę dość dobrze wiązała się z szelągiem, stanowiącym, jak zaznaczono, od dawna już jednostkę obrachunkową u Krzyżaków. Równocześnie wybite kwartniki odpowiadały
44 E. Waschinski, op. cit., s. 234, podaje następujące dane dotyczące tych denarów: 1235-1245 720 szt. z l grz = 0,26 g o próbie 845%o = 0,22 g czyś. Ag
1245-1290 864 1290-1393 950 1392-1407 870 1416 950
= 0,22 " = 0,20 " = 0,22 " = 0,20 "
625%o = 0,14 , 500%o = 0,10, 4Z7/oo = 0,09 , 250%o = 0,05 ,
68
z kolei wielkością ćwierćgroszom Kazimierza Wielkiego. Nową natomiast i charakterystyczną zarazem dla mennictwa krzyżackiego monetą był szeląg (Schilling, solidus), równy 12 denarom (fenigom), który utrzymywał się tu przez długi okres czasu, a nawet przeszedł później do polskiego systemu monetarnego. Szelągów bito z reguły 112 sztuk z l grzywny chełmińskiej, przy czym początkowo stosowano próbę XI 2/3 łuta (729 l/6%o), a później gorszą. W okresie pomiędzy reformą Winricha von Kniprode a bitwą pod Grunwaldem (1410) Zakon Krzyżacki przeżywał okres szczytowej potęgi, a w ślad za tym jego system monetarny utrzymywał się przez cały czas w normie. Z okresu tego wiadomo również, że Krzyżacy podjęli nawet bicie złotych dukatów w mennicy gdańskiej za rządów Konrada von Jungingen (l 3931407). Dukaty te nie dochowały się jednak do naszych czasów i znane są tylko z opisów. Ponowił przejściowo ich bicie Henryk Plauen (1410-1413) na opłacenie kosztów przegranej wojny z Polską. W obiegu znajdowały się też sztabki złota.
Tabela 31 Table 31
System rachunkowo-pieniężny Krzyżaków z końca XIV w. Teutonic Knights' monetary accounting system, at the end of the XIV century
Grzywna Wiar-dunki Skojce Półskojce Szelągi Kwartniki Fenigi Trofy
1 4 24 45 60 180 720 180,
1 6 11 1/4 15 45 180 45,
1 1 7/8 2 1/2 7 1/2 30 7,50
1 1 1/3 4 16 4,
1 3 12 3,
1 4 1,
j 0,25
Wstrząsy wywołane wojnami z Polską w XV w. odbiły się dotkliwie na finansach Zakonu, który szukał źródeł dochodu m. in. w dość gwałtownym psuciu monety. Przebieg tej dewaluacji obrazuje tabela 3745. Zwrócić w niej zwłaszcza należy uwagę na pogorszenie monety za rządów Michała Kuchmei-stra (1414-1422), który przejściowo obniżył zawartość srebra w szelągu do połowy. Później próbowano powrócić do pierwotnej normy. Wywołało to jednak chaos pieniężny, w wyniku którego ustaliły się ceny dwupoziomowo, tj. w starych gorszych szelągach, liczonych po 6 fenigów oraz nowych, lepszych, nazwanych początkowo skojcami, później groszami, cenionych na 12 fenigów. Niezgodność zawartości srebra w tych -monetach, która nie odpowiadała ich wycenie w fenigach, spowodowała przeszacowanie tych "groszy" na 3 szelągi, co z kolei również nie odpowiadało zawartości srebra w monetach, lecz w odwrotnym stosunku. Wywołane tym zamieszanie opisał dość szczegółowo Mikołaj Kopernik48.
45 Tabela 37 oparta jest głównie na danych E. Waschinskiego.
46 Zob. J. Dmochowski, Mikołaja Kopernika rozprawy o monecie.
i
69
Zamieszanie to znalazło odbicie w cenach dukata i guldena, które musiały podlegać znacznym fluktuacjom, skoro ceny podane przez Waschin-skiego47 dla r. 1456 nie wykazują wzajemnych powiązań. Waschinski podaje w szczególności, że:
l dukat węgierski = l Vs grzywny pruskiej (tj. 90 szelągów),
l kopa groszy czeskich = 4 grzywny pruskie (tj. 240 szelągów),
l gulden reński = 5 wiardunków (tj. 75 szelągów),
l grzywna dobrego srebra łutowego = 4 guldeny (jakie?),
l kopa groszy czeskich = 2 dukaty węgierskie,
4 guldeny reńskie = 3 dukaty węgierskie.
Możliwe jest też, że Waschinski podaje te dane nieściśle, mieszając z sobą niektóre jednostki. Na podstawie podanych przez-.niego danych można jednak wypośrodkować następujący (tabela 32) stosunek wzajemny poszczególnych jednostek rachunkowo-pieniężnych u Krzyżaków w tym czasie, dokonując tylko pewnych sprostowań do wielkości najbardziej prawdopodobnych.
Tabela 32 Table 32
System rachunkowopieniężny Krzyżaków w r. 1456 Teutonic Knights' monetary accounting system in 1456
Grzy-
wna dobre- Kopy gr czeskich Dukaty węgierskie Guldeny reńskie Grzywny pruskie Grosze czeskie Szelągi Fenigi Trofy
go Ag
1 l'/, 3 4 . 6 90 360 2160 270,
1 2 � 2 2/3 4 60 240 1440 180,
1 1 1/3 2 30 120 720 90,
1 1 1/2 22 1/2 90 540 66,66
1 15 60 360 45,
1 4 24 3
1 6 0,75
1 0,125
Dość liczne dane dotyczące cen u Krzyżaków podane przez Waschinskiego pozwalają też na wyliczenie trofy dla lat 1399-1409 oraz następnie dla r. 1417.
W zaokrągleniu można więc przyjąć trofę dla tego okresu na 6 fenigów, z czego wynika, że ceny te były znacznie wyższe od krakowskich, jeśli się liczy w gramach srebra, natomiast fenig odpowiadał dość ściśle polskiemu denarowi. Dewaluacja i drożyzna z czasów wojny z Polską w latach 1414-1422 spowodowały, że ceny z r. 1417 były u Krzyżaków przeważnie dwukrotnie wyższe.
Bicie monety dla ziem pruskich podjął też Kazimierz Jagiellończyk z chwilą .rozpoczęcia wojny z Krzyżakami w r. 1454. Początkowo wybił on w Toru-
47 E. Waschinski, op. cit., s. 142.
70
Tabela 33 Table 33
Trofa u Krzyżaków w latach 1399-1409 Trophe at the Teutonic Knights in 1399-1409
Rodzaj produktu Węglowodany Tłuszcze Białka Cena w fenigach
360 g żyta = 270 g mąki żytniej =
378 g chleba żytniego 187,5 1,9 23, 0,8
500 g mąki pszennej 262,8 3,5 35, 1,8
100 g wieprzowiny 22,6 17,2 0,8
1 jajo 0,3 7,2 7,5 0,5
80 g masła (= cenie 2 jaj) > 65,6 1,
Razem 450,6 100,8 82,7 4,9
Razy współczynnik kaloryczności 4 9 4
Razem kalorii 3041,2 1803,2 907,2 330,8
20% dodatek 1,0
Trofa 5,9
niu dobre szelągi, które jednak szybko znikły z obiegu wyparte przez dawne krzyżackie duże grosze. Toteż niebawem trzeba było powrócić do stopy krzyżackiej, bo tylko ta mogła się utrzymać.
Reformę monetarną w państwie krzyżackim przeprowadził dopiero Johann von Tiefen (1489-1497), jedyny wielki mistrz krzyżacki, który dość lojalnie współpracował z królem polskim48. Wprowadził on też nowe grosze równe 3 szelągom po 6 fenigów. System ten przyjął się później także w Polsce.
Tabela 34 Table 34
System rachunkowo-pieniężny Jana von Tiefena Monetary accounting system under Johann von Tiefen

Grzywna Grosze Szelągi Fenigi Trofy
1 20 60 360 60,
1 3 18 �! Jł
1 6 1, --
� 1 0,16
Następca Jana von Tiefena-Fryderyk Saski (14981510) rozpoczął bicie na wzór saski złotych guldenów oraz szerokich groszy (po ok.- 3,6 g). Guldeny te znane są tylko z opisów, szerokich groszy zaś zachowało się zaledwie kilka sztuk.
Złoty gulden był monetą rozpowszechnioną w zachodnich Niemczech, lżejszą nieco od dukata i o niższej próbie, stąd wartość jego była niższa od
48 Zób. E. Waschinski, op. cit., s. 151.
71
Tabela 35 Table 35
System rachunkowo-pieniężny Fryderyka Saskiego Monetary accounting system under Friedrich von Sachsen
Złoty gulden Szerokie grosze � Grosze Szelągi Fenigi Trofy
1 3 15 45 270 96,
1 5 15 90 32
1 3 18 6,40
1 6 2,13
1 0,36
dukata. Ale to już należy właściwie do następnego okresu. Zostało tu jednak wspomniane, gdyż w r. 1525 kończy się państwo krzyżackie.
System Fryderyka Saskiego przyjął i rozbudował Albrecht Brandenburski (1511-1525), ostatni wielki mistrz krzyżacki, wprowadzając do obiegu: l złoty gulden podwójny = 2 złote guldeny = 2 srebrne talary = 4 półta-lary = 8 ćwierćtalarów = 64 grosze =192 szelągi (stare i jeszcze pogorszone) = 1152 fenigi, l grosz = 3 szelągi po 6 fenigów.
W czasie wojny z Polską (1520-1525) wybijał on jednak bardzo pod-
wartościowe monety, tak że później przerachowano 2 grosze za l nowy
szeląg, a więc w 1/6 wartości nominalnej. Ten fakt tłumaczy również różnicę
ceny guldena wyrażonej w groszach za Fryderyka Saskiego a za Albrechta
.Brandenburskiego (tabele 35 i 36).
Tabela 36 Table 36
System rachunkowo-pieniężny Albrechta Brandenburskiego Monetary accounting system under Albrecht von Brandenburg
Podwójny gul den Guldeny Talary Póltalary Ćwierć-talary � Grosze Szelągi Fenigi Trofy
1 2 2 "4 o 0 64 192 1152 192,-
1 1 2 4 32 96 576 96,
1 2 16 48 288 48,
1 8 24 144 24,
1 3 18 3 __
1 6 j __
1 0,16
Ścisłe ustalenie stopy menniczej Krzyżaków nastręcza poważne trudności. Poszczególni autorzy podają bowiem w tym względzie rozbieżne informacje, które często zawierają nawet wewnętrzne sprzeczności, ujawniające się przy przemnażaniu ilości wybijanych monet przez próbę (m. in. np. Bahrfeldt, Waschinski). Tabela 37 podaje zatem wielkości tylko wypośrodkowane i najbardziej prawdopodobne.


Stopa mennicza u Krzyżaków
Tabela 37 Table 37
----------------- ....... = v. isuiumi; ivmgnts
Sztuk Próba Fineness ------------------- - "
Lp. Nr. Okres Period Nazwa monety Name at the coin Ilość fenigów Quantity ofpennies z 1 grz = = 191,29$ Pieces from Ciężar Weight łutów lots �/ /oo Zawartość Ag Contcnt of silver Trofy Trophes
i 1 mark
2 3 -------- - ---------------- 4 5 6 7 8 9 10
2 1233-1245 1246-1290 fenig 1 720 0,265 XIV 875 0,232 0,75
3 1290-1393 M 1 864 0,221 X 625 0,138 0,275
4 ' 5 Winrich v. Kniprode 1370-1382 ł) pófskojec 1 16 950 62 0,200 3,085 VIII xv, 500 631 /i 0,100 1,945 0,25 4 __
6 7 8 Konrad Zollner 1382-1390 Konrad v. Jungingen 1393-1407 szeląg kwartnik szeląg 12 4 12 112 254 112 1,708 0,753 1,708 xrav, xv. xra/, 833 '/, 638 '/, 833 /. 1,423 0,481 1,423 3 __ i *� 2,40
9 , " . 12 112 1,708 . XII 750 1,281 2
10 11 Ulrich v. Jungingen 1407-1410 Heinrich \. Plauen 1410-1411 fenig szeląg 1 12 870 115 0,220 1,663 VI/i Vi 427 /" 708 V, 0,094 1,178 0,16 2,
12 1411-1413 " 12 122 1,568 vii Y* 468 /. 0,735 2,-
13 Hermann Gans 1413-1414 )> 12 122 1,568 vi V, 416 �/, 0,653 2
14 Michael Kuchmeister 1414 * 12 118 1,621 vn/, 479 V. 0,777 2 __
15 1414-1416 s) 12 114 1,678 VII 437 '/, 0,734 2-
16 1417-1422 6 126 1,518 iv v, 262 '/, 0,398 I,
17 18 19 20 1416 1416 Paul v. Russdorf 1426-1436 1437-1441 M półskojec fenig szeląg , 12 16 1 12 12 112 72 950 '113 118 1,708 2,567 0,200 1,693 1,621 vmy, ix V, IV vm�/i viii �/, 531 Vi 583 V, 250 541 �/, 513 �/. 0,907 1,550 0,050 0,917 0,832 1,50 2,-0,16 1,80 1,80
�i 4 1 s "l p 6 1 ~T~T 8 | 9 | 10
1 1 2 --------------- ----- ----------- -------------- CIA r- / 0 835 1,80
21 22 Konrad v. Ehrlichshausen 1441-1449 Ludwig v. EhrLichshausen 1450-1454 1454-1467 zeląg 12 6 6 117 126 132 1,635 1,518 1,449 viii v� v/. IV D1U /ia 343 3/4 250 0,522 0,362 0,90 0,90
. . ________ ____ ---------------- � ------ ------------ . ------------------- V[f 750 1,237 1,80
I 11 Kazimierz Jagielloóczyk 1454-1456 1457 szeląg enig 12 6. 1 116 135 930 ,o4V 1,417 0,206 m 25/39 n 230 "/,, 125 0,327 0,026 0,90 0,15
24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 "ifeir^Reuss 1467-1470 Heinrich Reffle 1470-1477 Martin Truchsess 1477-1489 Johann v. Tiefen 1492-1497 Fryderyk Saski 1498-1510 1508 1510 Albrecht Brandenburski 1513-1514 1515-1520 1520-1521 1521-1525 1520 szeląg grosz > szeroki grosz fenig grosz ?> talar póttalar ćwierćtalar 6 6 6 6 18 18 90 1 18 18 18 ,18 576 288 144 141 135 142 142 120 131 52,5 885 129 129 131 129 ?'/� 15 31 1,357 1,417 1,347 1,347 1,594 1,460 3,643 0,216 1,483 1,483 1,460 1,483 25,504 12,752 6,170 IV IH7/9 mv. HIV. VHP/. VIII XV III VIII Vll*/i V VH2/3 IX IX IX 250 236 V, 201 '/is 201 '/w 520 5/o 500 937 >/ ' 187 '/, 500 484 3/8 312 J/a 479 V. 562 '/, 562 Va 562 V, 0,339 0,334 0,271 0,271 0,830 0,730 3,416 0,040 0,741 0,718 0,456 0,710 14,346 7,173 3,471 2 __ . ł, 1, 1-3 __ 3, 15-0,16 2 1,50 1,50 1,50 48,-24,-12,-
38 -
74
4.6. ROZWÓJ SYSTEMU MONETARNEGO NA POMORZU ZACHODNIM
Na wstępie zaznaczyć należy, że dane dotyczące mennictwa zachodniopomorskiego są w literaturze rozproszone, zawierają poważne luki i nie podają w wystarczający sposób informacji metrologicznych. Dlatego też omówienie systemów monetarnych tej dzielnicy musi z konieczności w większej niż gdzie indziej mierze operować wielkościami tylko rekonstruowanymi, a więc przybliżonymi i nie całkiem pewnymi. System pieniężny Pomorza Zachodniego różnił się przy tym znacznie od systemu obowiązującego w pozostałych dzielnicach Polski, gdyż pozostawał pod przemożnym wpływem kręgu nadbałtyckiego i północnoniemieckiego.
Pomorze Zachodnie, które do r. 1181 wchodziło w skład Państwa Polskiego w charakterze lenna, wyodrębniło się pod względem monetarnym już około r. 1170, odkąd książęta zaczęli samodzielnie wybijać denary na większą skalę. Poprzednie bowiem próby miały charakter wybitnie efemeryczny.
Pierwsze denary zachodniopomorskie były zrazu stosunkowo dość ciężkie, później wzorem sąsiadów rozpowszechniło się także tutaj bicie brakteatów. H. Dannenberg49 wyróżnia trzy podokresy denarowe, a mianowicie:
1) lata 1170-1200 denary ciężkie,
2) lata 1200-1250 brakteaty większe,
3) lata 1250-1325 brakteaty rnałe obok występujących znów denarów dwustronnych. J. Piniński próbuje podać bardziej szczegółową chronologię.
Ad 1) Denary te ważyły od 0,7 do l g50, mieszcząc się przeważnie w tych granicach (270 z l grzywny kolońskiej ? skąd wynikałby ich ciężar nominalny 0,87 g). Próba ich była prawdopodobnie dość różna, jedyny zaś zbadany przez H. Dannenberga egzemplarz miał próbę 540%o (VIII 1/2 łuta?).
Ad 2) Ciężar tych brakteatów od dość wysokiego (ok. 0,9 g, a więc podobnie jak poprzednio) opada do około 0,5 g, czyli do połowy. J. Piniński wyróżnia w związku z tym dwa dalsze podokresy, tj. wcześniejszy o brakteatach cięższych i późniejszy o brakteatach lżejszych.
' Ad 3) Tutaj ciężar skupia się głównie w granicach 0,20,5 g, choć w poszczególnych wypadkach odchyla się znacznie zarówno w dół, jak i w górę. O próbie trudno coś pewnego powiedzieć, wydaje się, że wahała się ona w dość znacznych granicach od 400%" do 800%0. Zdaje się więc, że jako normę stanowić mogła próba X-łutowa (625%0). Denary biskupów kamieńskich z tych czasów mają jednak próbę o połowę niższą51.
" H. Dannenberg, Pommerns Miinzen im Mittelalter, Berlin 1864; tenże, Munzgeschichte Pommerns im Mittelalter, Berlin 1893; J. Piniński, Pierwsze denary pomorskie, BN, 1968, s. 646 i n. tenże, Mennictwo zachodniopomorskie XIII w. BN, 1970, s. l i n. tenże, Dzieje pieniądza zachodniopomorskiego, Szczecin 1976.
50 Pór. R. Kiersnowski, Denary zachodniopomorskie z drugiej polowy XII wieku, WN 1960, t. IV; tenże, Materiały do inwentaryzacji denarów zachodniopomorskich z XII wieku, WN 1969, t. XIII.
61 R. fjLiersnowski, Monety biskupów kamieńskich z XIII i XIV wieku, WN 1962, t. VI.
75
' Około r. 1325 nastąpiło wzmożenie mennictwa dwustronnego (denary) o stopie podobnej do poprzedniej. Na zachód od Odry przeważały przy tym przez cały czas brakteaty, na wschód denary dwustronne, a na pograniczu krzyżackim znowu brakteaty.
Można zatem chyba przyjąć, że denary (i brakteaty) zachodniopomorskie były w XII i XIII w. przeciętnie około dwukrotnie cięższe od polskich, w ciągu XIV i XV w. podległy jednak znacznej dewaluacji, najmniejsze z nich nosiły popularną nazwę "Vinkenaugen" lub "Finkenaugen" (Vincones, oczy zięby). W wyniku tej dewaluacji doszło do zróżnicowania wielkości i wartości denarów, z których największe, znajdujące się w licznym obiegu, lu-beckie, równały się 2 denarom strzałowskim (Stralsund) względnie 2 2/3
"Vinkenaugen".
Mennictwo zachodniopomorskie było bardzo urozmaicone. Prawa mennicze przysługiwały nie tylko książętom, ale także przez okres jednego wieku biskupom kamieńskim, a poza tym dwudziestu kilku miastom5'-.
Zaprowadzenie nowej cięższej monety wiązało się na Pomorzu Zachodnim z emisją witenów czyli witów (albus, Veerling), tj. białych (stąd nazwa) ciężkich denarów, odpowiadających początkowo 4 fenigom. Pierwsze wi-teny powstały w Lubece w drugiej ćwierci XIV w. Ważyły one wówczas około 1,32 g (176 sztuk z l grzywny kolońskiej) i zawierały próbę XV łutów, a od r. 1379 już tylko XIII 1/2 łuta, później jeszcze mniej. Na Pomorzu pojawiły się one po raz pierwszy w mieście Tąglimie (Anklam) na zachód od Odry. Ich wartość została w r. 1411 obniżona do 3 fenigów lubeckich53.
Inną grubszą monetę zachodniopomorską stanowiły grube denary (grossi denari, Grosspfennige), bite pierwotnie również w Tąglimie i w miastach na zachód od Odry, począwszy od r. 1395. Szło ich 144 sztuki na l grzywnę kolóńską, tak że ciężar l sztuki powinien był wynosić 1,62 g, co przy próbie XII łutów (750�/00) oznaczało zawartość 1,215 g czystego srebra. Wartość . ich odpowiadała 6 denarom lubeckim, tj. początkowo l 1/2, a później 2 wi-tenom, a zarazem dobrym szelągom krzyżackim, lub 12 denarom krzyżackim albo strzałowskim (stąd wartość l denara strzałowskiego wypada na ok.>0,l g czystego srebra). Stanowiły więc one realizację szeląga pomorskiego54. W roku 1428 na mocy układu księcia szczecińskiego Kazimierza VI, książąt wołogoskich Warcisława IX i Barnima VII oraz miast Tąglima, Dymina, Gryfu, Szczecina i Strzałowa podniesiono ich ciężar do około 2,2 g, ustalając stopę menniczą na 106 sztuk z l grzywny kolońskiej, obniżając przy
52 Były to: Bardo, Dębie, Dymin, Gardziec, Goleniów, Gryfia (Greifswald), Kołobrzeg, Koszalin, Maszewo, Pozdawilk (Pasewald), Pyrzyce, Słupsk, Stargard, Strzałów (Stralsund), Szczecin, Tąglim, Trzebiatów, Uznani, Wkra, Wolin, Wologoszcz. Zob. też: J. Piniński, Monety bite na terenie Kamienia Pomorskiego i menniclwo biskupów kamieńskich, "Materiały
Zachodniopomorskie", t. XX, 1974.
' 53 R. Kiersnowski, Wstęp do numizmatyki polskiej.., s. 135; tenże, Wielka reforma monetarna, s. 168; F. Schrótt.er, op. cit., s. 749; A. Suhle, op. cit., s. 180.
54 J. Piniński, Dzieje pieniądza zachodniopomorskiego..., s. 18; F. Schrotter, op. cit., s. 242.
76
tym próbę do VIII 1/4 łuta, tak że zawartość czystego srebra wypadała teraz na 1,13 g w jednej sztuce55.
W XV wieku pojawił się na Pomorzu jeszcze jeden nowy rodzaj monety, tj. kwartniki (quadrini, Vierchen, Vierken) równe 1/4 szeląga, tj. 3 fenigom (denarom) strzałowskim, względnie 4 "Vinkenaugen". Były one zatem odpowiednikami późniejszych greszli na Śląsku. Prawo ich bicia otrzymał (jako pierwsze miasto) Szczecin w r. 1408, później były one bite także w innych miastach. Ważyły przeciętnie około 0,46 g przy próbie IV 1/2 łuta (281 l/4%o)> skąd można wnioskować, że zawartość w nich czystego srebra wynosi około 0,13 g. Podawane odnośnie do nich dane w literaturze nasuwają jednak poważne zastrzeżenia, albowiem ich parametry odbiegają w rażący sposób od innych monet wartościowo z nimi związanych.
Tabela 38 Table 38
System pieniężny Pomorza Zachodniego w r. 1428 West-Pomeranian monetary system in 1428
Gruby denar Witeny Kwartniki Denary lubeckie Denary strzałowskie Denary "Yinkenaugen" Trofy
1 2 1 4 2 1 t 6 3 1 1/2 1 12 6 3 2 1 16 8 4 2 2/3 1 1/2 1 2 __ ł, 0,50 0,33 0,17 0,12
Omawiając w dalszym ciągu system rachunkowo-pienięźny zachodniopomorski należy zwrócić uwagę na rozbicia, jakie tu nastąpiły. A mianowicie obok- systemu rachunkowo-pienieżnego lubeckiego, w którym l marka (później talar) dzieliła się na 32 szylingi (szelągi) utrzymywał się tu także system strzałowski (Sundische względnie Stralsundische Wahrung), który był o połowę lżejszy od lubeckiego56, a jeszcze lżejsze były denary (fenigi) "Vinkenaugen" oraz ich wielokrotności (szelągi, grzywny). Monety zachodniopomorskie uległy przy tym w ciągu XV wieku dalszej dewaluacji w ślad za dewaluacją pieniądza na zachodzie Europy. Tak więc witeny podległy obniżce zarówno co do ciężaru (do ok. 0,8 g), jak i co do próby (do ok. V łutów), wobec czego zawartość czystego srebra spadła w nich do około 0,26 g (3/4 trofy).
Reformę monetarną systemu zachodniopomorskiego przeprowadził Bogusław X (1474-1523) w roku 1489 i w latach następnych po r. 1500, ustalając stopę menniczą i zaprowadzając nowe jednostki monetarne. Postanowiono więc wówczas, że z l grzywny kolońskiej będzie się wybijało 176 sze-
56 R. Kiersnowski, Wstęp do numizmatyki polskiej..., s. 136; J. Piniński, Słownik monet polskich (VII), BN, 19,67; tenże, Dzieje pieniądza zachodniopomorskiego..., s. 18. *6 F. Schrótter, op. cit., s. 731.
Tabela 39 - Table 39
_ ---------- . ------------ Lp. Nr. 1 2 3 4 5 6 __ ----------- Czas wprowadzenia Time of in-troduction Próba rekonstrukcji stopy Trial of reconstruction of West- menniczej zad Pomeranian m _ ------ - -------- Sztuk slgrzkoloń-skiej Pieces from 1 mark of Cologne wdniopomorskicj XII-XV w. inting ratę inJiejaijtVcentune^^
Trofy Trophes 10
Próba F neness Zawartość Ag Content of silver
Nazwa monety Name of the coin 3 Wartość denarów Yalue in pennes
0/oo
Ciężar Weight łutów lots
4 5 ------ ---------- 270 270 �540 720 240 144 6 7 8 ---------- � ------ 9 ------- - - -------- 0,460 0,460 0,230 0,203 0,820 1,215 2,50 2,50 1 "~ 0,62 1,60 2,40
2 ---------------- - ok. 1170 ok. 1200 ok. 1230 ok. 1250 1381 1395 ----------- -- 0,865 0,865 0,460 0,323 0,975 1,620 VIII 1/2 VIII 1/2 VIII 1/2 X XIII 1/2 XII 531 1/4 531 1/4 , 531 1/2 � 625 843 3/4 750
---------------- denar " (brakteat) ! " >! " witen gruby denar kwartnik witen gruby denar denar strzalowski --------------- ; ' ~~ 1 1 1 4 6
3 6 12 1 - ------- 540 270 106 720 0,460 0,865 2,200 0,323 IV 1/2? XI VIII 1/4 IV 1/2 ------ ~ 281 1/4 687 1/2 515 5/8 281 1/4 . ------ - ----------- 0,129? 0,595 1,135 0,091 0,50 1,
7 8 9 10 1408 1411 1428 ? --------- _ ------------------------- ' 2, 0,17



�-J
00
Stopa mennicza Bogusława X Minting ratę under Bogusław X
Tabela 4Q Table 40
Lp. Nr. 1 Data ordynacji Datę of the regulation 2 Nazwa monety Name of the coin 3 Metal Metal 4
Wartość fenigów Value in pennies 5 Sztuk z 1 grz Pieces from 1 mark Ciężar Weight Próba - Fineness Zawartość Au/Ag Content of Au/Ag Trofy Trophes
karatów łutów carats lots 1 ot im
4 5 6 7 8 9 10 11 1489 1492 przed 1500 1500 1505 1511 __ szeląg fenig (denar) bogusław = '/a marki gulden (złoty) gulden , bogusław szeląg witen fenig (denar) fenig 2 szelągi Ag Ag Au Au Ag Ag Ag Ag Ag Ag 12 1 96 576 576 96 12 6 1 1 24 176 720 ? 51 71 71 48 176 271 1/4? 720 ? 864? ok. 100 - 7 1,323 0,323 4,568 3,281 3,281 4,854 1,323 0,859 0,323 0,269 ok. 2,300 8 ok.YI 1/2 ir ? XV 1/9 181/2 181/4 XIV 1/8 ok. VI 1/2 V II ? II ? VII 1/2 9 405,53 125 ? 944 4/9 770 5/6 760 5/12 882 13/16 405,53 312 1/2 125 ? 125 ? 468 3/4 10 0,536 0,040 4,315 2,529 2,495 4,285 0,536 0,268 0,040 0,033 1,072 11 A 0,17 16, 96, 96, 16 2 __ 1, 0,17 0,17 4,
- - ------------- .
Tabela 41 Table 41
System rachunkowo-pieniężny Pomorza Zachodniego z r. 1500 * West-Pomeranian monetary accounting system of 1500
Gulden Marki lubeckie Marki strza-łowskie Marki Yinken-augen Bogusławy (=4Mk) Grosze Szelągi strza-łowskie Szelągi Yinken-augen Witeny Kwart-niki Fenigi strza-łowskie Fenigi Yinken-augen Trofy Wartość g czystego Ag
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
1 1 1/2 3 4 6 32 48 64 96 192 576 768 96, 27,411
1 2 2 2/3 4 21 1/3 32 42 2/3 64 128 384 512 64, 18,274
1 1 1/3 2 10 2/3 16 21 1/3 32 64 192 256 32, 9,137
. 1 1 1/2 8 12 16 24 48 144 192 24, 6,852
1 5 1/3 8 10 2/3 16 32 96 128 16, 4,568
1 1 1/2 2 3 6 18 24 3 0,856
1 1 1/3 2 4 12 16 2 __ 0,571
1 1 1/2 3 9 12 1,50 0,428
1 2 6 8 1, 0,285
1 3 4 0,50 0,142
1 13/4 0,17 0,047
\ ł 0,12 0,035
* Według H. Dannenbergaj Pommerns Miinzen im Mittelalter, s. 35.
80
lągów (tj. po 1,32 g, czyli tyle, ile dawniej witenów), a 434 z l marki czystego srebra. Oznaczało to próbę VI 1/2 łuta (ściślej 405,53�/00), a zawartość czystego srebra w monecie 0,54 g. Szelągi te dzieliły się na 12 fenigów o ciężarze około 0,3 g i próbie II łutów (zawartość czystego srebra ok. 0,04 g). 16 szelągów tworzyło markę (grzywnę obrachunkową), a 3 marki stanowiły równowartość l złotego guldena reńskiego. Bogusław X rozpoczął też wybijanie grubszych monet srebrnych, a mianowicie, tzw. bogusławów, równych 1/6 guldena czyli 1/2 marki (grzywny obrachunkowej), oraz złotych guldenów po 71 sztuk z l grzywny kolońskiej. Tabela 40 zawiera zestawienie stóp menniczych poszczególnych monet Bogusława X57, niektóre jednak podane tam wielkości nie są zupełnie pewne, bowiem dane dotyczące odnośnych ordynacji menniczych nie są całkowicie jasne.
Z grubszych monet obiegały w tym czasie na Pomorzu Zachodnim także guldeny reńskie i niderlandzkie, floreny, noble oraz franki czyli korony francuskie58. Podstawową jednostkę pieniężną stanowił jednak nadal denar (fenig) i w nim była wyceniana wartość monet grubszych.
I
4.7. SYSTEM GROSZOWY NA LITWIE
Na uwagę zasługuje związany z Polską system rachunkowo-pieniężny litewski59.
Na Litwie używano początkowo pieniądza przedmiotowego, w postaci różnych towarów, zwłaszcza powszechnie skór i futer. Stąd nawet wywodzi się nazwa jednostek obrachunkowych: grzywny, kuny i wiewiórki, podobnie zresztą jak dawniej w Polsce. Z futrami jako zapłatą spotyka się tu jeszcze nawet w XVI w. Poza tym zapłat dokonywano przy pomocy różnych obcych monet, m. in. groszy praskich, a także odlewanych sztabek srebra
0 rozmaitym kształcie, zwanych nieco później rublami, odkąd przyjęły one kształt palcowały o przekroju zbliżonym do trójkąta. Znajdowały się często na nich nacięcia ułatwiające ich złamanie i dzielenie w ten sposób na części (połówki, ćwiartki). Rubel taki ważył 100-200 g i odznaczał się wysoką próbą XV-XV 1/2 łuta. W XV w. ustaliła się waga rubla mniej więcej na poziomie
1 grzywny, którą była w tym czasie na Litwie przyjęta od Krzyżaków grzywna chełmińska = 191,29 g.
57 Tabela ta oparta jest na pracy H. Dannenberga, Munzgeschichte Pommerns im Mit-telalter..., s. 138. Tabela 39 opiera się natomiast na tegoż autora, Pommerns Munzen im Mit-telalter..., s. 35, przy czym wartości wyrażone w gramach czystego srebra, zawarte w kolumnie 16, nie podają rzeczywistej zawartości srebra w tych monetach, lecz wielkości przeliczeniowe ustalone przez H. Dannenberga.
58 Noble były to złote monety angielskie ważące początkowo (1344) 8,86 g o próbie 995�/00, których waga spadła w XV w. do około 7,78 g, a nawet niżej. Naśladowane były we Flandrii i Szkocji. Frank złoty, zwany też koroną francuską, ustanowiony w r. 1361, ważył 3,88 g prawie czystego złota, później jego ciężar i próba zostały nieco obniżone.
69 M. Gumowski, Numizmatyka litewska wieków średnich...
>Q m
K
Nazwa monety Name of the coin
grosz
półgrosz
denar
Ilość z
l grz =
191,29 g
Ouantity
from l mark
64 154 576
Tabela 42 Table 42
Prawdopodobna stopa mennicza litewska za Aleksandra Jagiellończyka Probable Lithuanian minting ratę under Alextinder Jagellon
Sztuk na
l gr Pieces to
l gros
l
2
10
Ciężar Weight
2,989
1,242 0,332
Próba Fineness
łutów lots �/oo
VI VI IV 375 375 250
Zawartość Zawartość Ag na 1 gr Wartość gr polskich Stosunek do jednostek pieniężnych
Ag Content of Value in polskich
Content Polish Proportion
of silver 1 Lithuanian groses to Polish
monetary units

1,121 1,452 1 :1,45
0,466 0,083 0,932 0,830 0,604 0,107 1:1,21 1:1,80
00
82
Jednostkę pieniężną mniejszą stanowiły na Litwie począwszy od XIV w. \ przeważnie grosze praskie60, które liczono na kopy po 60 sztuk, utożsamiając je czasem z wartością rubla. W wyniku dewaluacji grosza praskiego wartość rubla wzrosła do 96 albo 100 groszy, tj. do 2 polskich grzywien obrachunkowych. Wśród innych monet obcych, znajdujących się w obiegu, na uwagę zasługują kontrasygnowane monety tatarskie. Pojawiły się też złote dukaty.
Za najstarsze monety litewskie uchodzą denary, zwane pieniędzmi (pieniaz), bite przez Jagiełłę, Witolda i innych książąt już po wprowadzeniu chrześcijaństwa w r. 1387. Szło ich 10 na l grosz praski. Ważyły tyle co polskie denary Jagiełły, tj. około 0,30 g, miały jednak wyższą próbę (ok. 490%o).
Drugi rodzaj monet stanowiły półgroszki litewskie z napisem cyrylicą "peczat", bite z prawie czystego srebra, ważące przeciętnie około 0,76 g i odpowiadające wartością 5 pieniądzom (denarom litewskim). Stopa ich odpowiadała zatem 250 sztukom z l grzywny litewskiej. Po r. 1400 wprowadzono ponadto monety dwudenarowe.
Z drugiej połowy XV w. brak jest śladów bicia monety na Litwie, aż do czasów Aleksandra Jagiellończyka (1492-1506).
Ceny różnych monet, a między nimi dukata i grosza polskiego ulegały, podobnie zresztą jak gdzie indziej, zmianom. W r. 1499 liczono: ł złoty polski = 30 groszy polskich = 22 grosze litewskie. Znaczyło to, że l grosz polski równał się w tym czasie 7 1/3 pieniądza, tzn. l grosz litewski = l 12/33 = 1,3636 grosza polskiego.
W roku 1501 Aleksander Jagiellończyk rozpoczął wybijanie w mennicy wileńskiej monet Wielkiego Księstwa Litewskiego według wzoru polskiego. Z monet tych znany jest l grosz (tylko w l egzemplarzu) o wadze 3,01 g (64 sztuki z l grzywny litewskiej ?, z czego by wynikała jego waga normatywna 2,989 g), o próbie prawdopodobnie VI-łutowej (375%o)> co oznaczałoby z kolei zawartość czystego srebra o ciężarze l,120 g. Aleksander wybijał także półgroszki o przeciętnej wadze 1,242 g (tj. 154 sztuki z l grzywny litewskiej) 'i próbie także VI-łutowej oraz denary o wadze 0,332 g (tj. 576 z l grzywny) o próbie IV-łutowej. Próbę rekonstrukcji stopy menniczej tych monet obrazuje tabela 42.
Z tabeli tej widać, że grosz litewski uległ mniejszej dewaluacji, niż grosz polski. Jednak litewski system pieniężny nie był uporządkowany, albowiem poszczególne rodzaje monet różniły się znacznie od siebie zawartością srebra przypadającą na grosz. Sama groszówka odchylała się znacznie w górę, natomiast pozostałe monety odchylały się w dół. Żadna zaś z nich nie odpowiada stosunkowi rachunkowemu grosza litewskiego do grosza polskiego, który, jak zaznaczono, wynosił 22 : 30 czyli l : 1,3636. Wzajemne przeliczenia między monetami polskimi a litewskimi, licząc według stosunku groszy do siebie, były także bardzo zawiłe (tabela 43).
N. A. Sobolewa, Grosze praskie w Wielkim Księstwie Litewski.ni...
83
Tabela 43 Table 43
System rachunkowo-pienieżny litewski z ok. r. 1500 w powiązaniu z systemem polskim Lithuanian monetary accounting system of about 1500 in connection with the Polish system
Rubel Kopy Dukaty Złote Grosze litewskie Grosze polskie Półgrosze polskie Pieniądze Denary Trofy
1 W. 4,01 46/u 100 136 �/u 272 �/u 1000 2454 "/u 436,36
1 2,406 2 Vii 60 81 Vii 163 '/u 600 1472 /u 261,82
1 1,133 24,933 34 68 249 3/9 612 108,80
1 22 . 30 60 220 540 96,
1 !4/u 28/ 10 24 �/u 4,36
1 2 7V. 18 3,20
1 ?./� 9 1,60
� 1 2Vu 0,44
| 1 0,18'

Rozdział V
OKRES ZŁOTOWO-TALAROWY
5.1. GENEZA SYSTEMU ZŁOTOWO-TALAROWEGO
W metodyce badań nad systemami pieniężnymi, jak już zaznaczono, następuje począwszy od XVI w. zasadnicza zmiana. Rekonstrukcja dotychczasowych systemów pieniężnych opierała się w przeważającej mierze na hipotezach opartych na niezbyt jednorodnych, a często szczupłych materiałach empirycznych. Począwszy od XVI w. operujemy już dość obszernymi i dość dokładnymi źródłami pisanymi. Tak więc począwszy od XVI w. dochowały się do naszych czasów: pełne teksty przynajmniej podstawowych ordynacji menniczych; opracowania, zawierające przeliczenia porównawcze jednostek ciężaru różnych krajów, a te z kolei są później wyrażane w jednostkach metrycznych, tak że choćby pośrednio istnieje możność ścisłego ustalenia ich wielkości; dość liczne informacje o cenach, pozwalające na prawie pełną rekonstrukcję siły nabywczej pieniądza.
Te dane, choć i one zawierają luki i nieścisłości, pozwalają nie tylko na bardziej precyzyjne i bardziej pewne ustalenie wielkości pieniężnych z tych czasów, ale także, w niejakim przynajmniej stopniu, nawet na weryfikację niektórych hipotetycznych ustaleń dotyczących poprzedzających je okresów.
Wielka reforma monetarna z XIV w., która wprowadziła do obiegu grubszą monetę srebrną, tj. grosze i ich odpowiedniki oraz monety złote (floreny, dukaty), znalazła swój wyraz także w Niemczech. Jak liczni jego poprzednicy, również i grosz uległ z czasem dewaluacji, co już widoczne było w poprzednim okresie. Floreny natomiast i dukaty utrzymywały się przeważnie w stałej wartości. Ich odpowiednik jednak, złoty gulden, emitowany w niektórych państewkach niemieckich, zwłaszcza nadreńskich, uległ pewnej deprecjacji zarówno co do ciężaru, jak i co do próby. W połowie XVI w. odchylił się on od swego pierwowzoru, tj. dukata, już o około 1/4 wartości. Tak powstał jako nowa jednostka pieniężna, złoty gulden reński. Był on przy tym ciągle jeszcze monetą złotą (Goldgulden).
Pod koniec XV w. odkryto bowiem w Europie (Tyrol, Czechy) nowe bogate złoża srebra1, ale równocześnie zaznaczyło się też wzmożone zapo-
1 J. Kuliszer, Powszechna historia gospodarcza średniowieczna i czasów nowożytnych, Warszawa 1961; A. Mikołajczyk, Reforma talarowa w Polsce, Warszawa 1978.
85
trzebowanie na ten kruszec. Wynika z tego, że stosunek cen złota do srebra obniżył się wówczas przejściowo nawet do około 8 : 1. W tych warunkach zastąpienie monety złotej przez srebrną stało się ułatwione, toteż pojawiły się próby ukazania odpowiedniego złotego dukata, a raczej guldena w srebrze. Stosunek cen obu szlachetnych kruszców zdeterminował przy tym wielkość nowej monety srebrnej, która przyjąć miała ciężar l uncji (ok.29 g). Pierwszą tego typu monetę polecił wybić w r. 1479 z okazji swojego wesela arcyksiążę austriacki Maksymilian, późniejszy cesarz. Wartość jej oznaczono na 20 groszy srebrnych względnie 60 krajcarów po 4 fenigi2. Taką samą monetę wybił w r. 1484 w Tyrolu arcyksiążę Zygmunt, a począwszy od r. 1500 zaczęli ją wybijać u siebie elektorzy sascy jako tzw. Guldengroschen3. Wszystkie one stanowiły odpowiednik złotego guldena reńskiego4. Po podjęciu w r. 1522 bicia takich monet na wielką skalę w Jachimowie (Joachimstal) w Czechach przez hrabiów Schlick (po czesku Slik) moneta ta przyjęła nazwę Joachimstaler Munze (po czesku jachimtalsky gros), czyli krótko talar (Taler). Nowa moneta zrobiła w świecie karierę, gdyż zaczęto ją naśladować we wszystkich prawie krajach. Dała ona początek nie tylko różnym talarom (dolarom), ale także pesu w Hiszpanii i w różnych krajach Ameryki Łacińskiej, srebrnej koronie angielskiej, srebrnemu ecu francuskiemu, scudo włoskiemu, piastrom wschodnim, a nawet nowemu rublowi rosyjskiemu.
Hr. Schlick, otrzymując prawo bicia tej monety, zobowiązał się do przestrzegania stopy saskiej, stosownie do której l talar powinien był ważyć l uncję kolońską, tj. 29,2 g, o próbie XV-łutowej (937 l/2%o). tzn. zawierać
27,4 g czystego srebra.
Wartość talara miała się równać zasadniczo wartości guldena złotego. W r. 1490 cena guldena została podwyższona na 21 groszy, a po wybiciu w r. 1498 srebrnych 3-groszówek (Schreckenberger Groschen nazwa pochodząca od kopalni srebra) ustalił się stosunek (Saksonia, Turyngia): l gulden reński (i talar) = 7 Schreckenberger Groschen = 21 groszy, który w r. 1534 przekształcił się w stosunek: l gulden reński = 6 Schreckenberger Groschen po 3 1/2 grosza = 21 groszy.
W Czechach jednak cena guldena reńskiego została już w r. 1529 ustalona na 24 grosze praskie.
Podczas gdy zawartość srebra w talarze pozostała w zasadzie stałą, drobne monety srebrne uległy z czasem dalszej dewaluacji, tak że już około r. 1550 doprowadziło to do wyraźnego rozgraniczenia w Niemczech na dwie odmienne strefy monetarne, a mianowicie: w Niemczech południowych i zachodnich podstawową jednostką obrachunkową stał się: l gulden reński = 60 krajcarom = 240 fenigom; podczas gdy w Niemczech północnych i wscho-
2 Rachunek ten odpowiadał więc dawnemu rachunkowi, w którym l funt = 20 szylingom = 240 denarom (fenigom).
3 F. Schrotter, Worterbuch der Miinzkunde, Berlin 1930, s. 676.
4 W. Haupt, Sachsische Miinzkunde, Berlin 1974, s. 97.
86
Ważniejsze odmiany talara The morę important yariants of the thaler
Tabela 44 Table 44
1 -------------------- -- ------------- ~ ~ --------------- ' --------------------- ---- ---------------------------------------------------------------- . ------- - ------------------- l
Rok wpro- Próba - Fineness j Zawartość
Kraj Country Nazwa ^^ame wadzenia Ciężar czystego srebra
Datę of | introduction Weight łutów 1 Content _
l lots o/ /oo of pure
----------------- _ � ---------- - . ----- silver
i
Czechy talar jachimowsk 1522 1 29,226 XV 937 V, T~ . 27,400
Austria Saksonia Szwecja Dania Taler Taler daler daler in specie 1539 1566 1540 1619 28,820 29,226 29,252 29,226 xivvie xivv9 XIV XIV% 894 "/� 888 8/9 875 885 �/" 25,780 25,979 25,595 25,877
Anglia Hiszpania crown peso duro 1551 31,014 aai/ /240 920 �/. 28,558
i Meksyk de a ocho reales 1535 27,871 xivv9 902 '/, 25,161
Hiszpania peso = 5 pesetas , 1868 25,000 �V.'/i 900 22,500
Argentyna Włochy (Mediolan) peso scudo d'ar-gento 1881 1551 25,000 33,343 xivv5 MV y, 900 909 �/" 22,500 30,332
Francja Niderlandy ecu d'argent talar Cewkowy 1641 1575 25,984 27,648 xiv/� XII 913 '/" 750 23,728 20,736
Rosja Stany Zjedn. Ameryki Płn. rubel , dolar (= 416 troy grains) 1704 1792 28,438 26,956 XIV 1485 / /1664 875 892 Y10 24,883 24,056
Turcja Egipt irmilik alari 1844 1885 24,055 28,000 xrav3 830 833 V, 19,965 21 333
------------------------------ ^ ---------------------------------- . ----------------------------- _ ----- ' ---------------------- - ------- / 3 ^tJfJJJ
dnich utrwalił się: l talar = 68 krajcarom względnie 24 groszom czyli 288 fenigom.
Gulden reński jako odpowiednik 60 krajcarów był skazany w przyszłości na dewaluację równoległą do dewaluacji srebrnego krajcara.
Nie można przy tym nie wspomnieć, że w wielu państwach lub miastach niemieckich przyjęto odmienne systemy rachunkowe, stosujące inne jednostki monetarne, zwłaszcza drobne.
Z licznych ordynacji menniczych tych czasów na szczególną uwagę zasługuje ordynacja augsburska cesarza Ferdynanda I z r. 1559, w której: 1) ustalono wartość dotychczasowego złotego guldena (Goldgulden) na 75 krajcarów, przy czym miał on być wybijany w ilości 72 sztuk z l marki kolońskiej złota o próbie 18 1/2 karata (770 5/6%oX stąd jego ciężar po-
87
winien był wynosić 3,247 g, czyli powinien był zawierać 2,503 g czystego złota; 2) ustalono stopę menniczą dla dukata, na 67 sztuk z l marki ko-lońskiej (3,489735 g) o próbie 23 2/3%0, co oznaczało zawartość czystego złota 3,441267 g; wartość dukata uległa więc nieznacznej obniżce, gdyż pierwotnie ważył on około 3,55 g, albowiem miano ich wybijać 67 sztuk z l marki weneckiej (ok. 238 g), a na Węgrzech 69 sztuk z l marki budzińskiej (245,53779 g) przy próbie 23 3/4�/oo (989 7/12�/00), tj. o zawartości około 3,522 g czystego złota; wartość nowego dukata ustalono przy tym na 104 krajcary; 3) postanowiono wybijać odtąd srebrne guldeny (Reichsguldiner) = 60 krajcarom w ilości 9 1/2 z l marki kolońskiej, tj. o wadze 24,612 g, próbie XIV-łutów i 13 grenów (920,l�/oo), a więc o zawartości czystego srebra 22,645 g, która to moneta rozpowszechniła się w południowych Niemczech; 4) ustalono wartość talara na 68 krajcarów; 5) określono stopę drobniejszych monet i ujednolicono zasady wyglądu monet.
Ordynację tę uzupełniła uchwała Sejmu Rzeszy z r. 1566, która zezwoliła elektorom saskim na wybijanie talarów według następującej stopy5:
Tabela 45 Table 45
Stopa talarów saskich z r. 1566 Minting ratę of Saxonic thalers of 1566
Wartość kraj" Sztuk z 1 grzywny Sztuk z grzywny
Nazwa monety carów srebra brutto Próba czystego srebra
Name of the coin Value in Pieces from 1 mark of Fineness Pieces from 1 mark
kreuzers alloy of pure silver
1
Talar 68 8 14 łutów 9
Półtalar 34 16 i 4 greny . 18
Ort (Ortstaler) 17 32 1 = 888 '/"'/"o 36
Ta stopa talarowa utrzymywała się w zasadzie do połowy XVIII w., choć okresowo stosowano od niej różne odstępstwa6. Tak unormowany talar nazywany był później przez Niemców Speziestaler lub Reichsspezies-taler7, co tłumaczono na język polski niezbyt szczęśliwie jako "talar gatunkowy"8. W Niemczech południowych utrzymał się natomiast w dalszym ciągu system rachunkowy guldena (Rechnungsgulden) z podziałem na 20 groszy, tj. 60 krajcarów.
5 Tamże, s. 229 i 556.
6 Zestawia je m. in. E. Waschinski, Wahrung, Preisentwicklung und Kaufkraft des Geldes in Schleswig-Holstein von 12261864, Neumiinster 1952.
7 Czyli talar "in specie", tj. we właściwej postaci. Nazwa Reichstaler jest natomiast w literaturze używana różnie, raz zamiennie ze Speziestaler, kiedy indziej oznacza ona talara rachunkowego = 24 groszom (Rechnungstaler).
8 E. T. Massalski, Tablice porównawcze wszystkich wiadomych monet, wag i miar, wyrachowanych na monety, wagi i miary nowe francuskie, nowe polskie i rosyjskie, Petersburg 1834.
88

Koniec XVI i początek XVII w. byf w Niemczech okresem wielkiego kryzysu walutowego, wywołanego masowym fałszowaniem drobnych monet, który osiągnął szczyt w r. 16239. Po opanowaniu kryzysu przywrócony został w Niemczech system rachunkowo-pienieżny zbliżony do stanu po r. 1559; w szczególności ustalono, że:
l dukat = 36 groszy = 108 krajcarów
l złoty gulden reński = 27 groszy = 81 krajcarów
l talar (Speziestaler) = 30 groszy = 90 krajcarów
l talar rachunkowy (Rechnungstaler) = 24 groszy = 72 krajcarów l gulden (w Austrii) = 20 groszy = 60 krajcarów'
Talar 24-groszowy, określony nazwą Rechnungstaler lub Kuranttaler, był początkowo tylko jednostką obrachunkową, podobnie jak w Polsce przez długi czas taką jednostką był złoty polski. Monetą natomiast faktycznie wybijaną pozostał nadal Speziestaler.
Tabela 46 Table 46
System rachunkowo-pienieżny niemiecki z r. 1623 German monetary accounting system of 1623
Dukat Gold-gulden Speziestaler Rechnungstaler Rechnungs-gulden Groschen Kreuzer Trofy
1 1 1/3 1 3/5 2 22/5 48 144 48
�1 1 1/5 1 1/2 1 4/5 36 108 36
1 1 1/4 1 1/2 30 90 30
~- 1 1 1/5 24 72 24
1 20 60 20
1 3 1
1 1/3
Nacisk pogorszonej drobnej monety, m. in. krajcarów, zmuszał do dostosowania grubszych jednostek monetarnych do aktualnych warunków rynkowych. Wynikiem tego był układ zawarty w r. 1667 w Zinna10, do którego przystąpił także książę Bruszwiku. Układ ten ustalał wzajemny stosunek podstawowych jednostek pieniężnych na: l Speziestaler = l -1/6 Rechnungs-talera = l 3/4 guldena = 28 groszy 106 krajcarów11.
Monety tych państewek były wybijane zarówno według stopy Rzeszy jako Speziestalery i ich ułamki, jak i według stopy lżejszej jako ułamki Re-chnungstalera, a czasem nawet odbiegały także od nich.
Układ zinnajski został jednak wkrótce zastąpiony przez nowy trwalszy układ z r. 1690 zawarty pomiędzy tymi samymi stronami w Lipsku, ustalający nową stopę menniczą, tzw. lipską. Przyjmowała ona, że z l marki ko-
8 Zob. T. Kalkowski, Niemiecka katastrofa pieniężna "Kipper und Wipperzeit" w pierwszej ćwierci XVII w" WN 1957, t. I, s. 71.
10 Koło Jiiterborgu w południowej Brandenburgii.
11 Celowo używam nazw źródłowych (niemieckich), aby uniknąć ewentualnych dwuznaczności.
89
Tabela 47 Table 47
System rachunkowo-pieniężny według układu w Zinna Monetary accounting system according to the Zinna-treaty
Speziestaler Rechnungstaler Gulden Groschen Kreuzer Trofy
1 l1/, !3/4 28 105 42
1 i1/. 24 90 36
1 16 60 24
1 �33/4 1,50
1 0,40
lońskiej czystego srebra wybijać się ma 9 Speziestalerów po 32 grosze lub 18 guldenów po 16 groszy. Była to tzw. inaczej stopa 9-talarowa lub 18-gul-denowa. Wynikał z niej zatem następujący stosunek: l Speziestaler = l x/s Rechnungstalera = 2 guldeny.
Tak więc teraz l Rechnungstaler odpowiadał 1/lS1,^ marki kolońskiej czystego srebra i z tego powodu stopa ta była określona także jako 13V3-talarowa.
Tabela 48 Table 48
System rachunkowo-pieniężny według układu lipskiego Monetary accounting system according to the Leipzig-treaty
l Rechnungs Speziestaler 1 ^ Gulden Oroschen Kreuzer Trofy
1 l1/. 2 32 120 40
1 IV. 24 90 30
1 16 60 20
1 3*/� 1,25
1 0,33
Obie reformy, tj. zinnajska i lipska, stanowiły po prostu dewaluację talara obrachunkowego, guldena obrachunkowego i drobniejszych monet, m. in. grosza. Stopa lipska stała się też podstawą bicia monet sasko-polskich (o czym później). W r. 1738 cesarz Karol VI uznał ją za państwową stopę Rzeszy.
Jednakże w roku 1747 Austria porzuciła stopę lipską i na skutek wzrostu cen srebra w stosunku do cen złota, przeprowadzając u siebie w dwóch etapach dewaluację wynoszącą w sumie l^/aYooj wprowadziła nową stopę menniczą, według której wybijano nie 9, lecz 10 talarów z l marki kolońskiej czystego srebra i odpowiednio zamiast dotychczasowych 18 guldenów 20 nowych guldenów. Do tej tzw. stopy 10-talarowej lub 20-guldenowej przystąpiły wkrótce państewka niemieckie, a w szczególności Wirtembergia, Bawaria i Frankonia. Prusy zaś w r. 1750 przyjęły jeszcze wyższą stopę
90
Tabela 49 Table 49
Dewaluacja guldena (złotego reńskiego) Devaluation of the gulden
Równowartość guldena
Rok Podstawa ustalenia równowartości guldena w g złota
Year Basis to fixe the equivalent of the gulden Equivalent of the gulden
in grams of gold
1559 1 dukat 3,441
1559 1 gd Au bity 72 szt. z 1 grzywny Au o próbie 18 1/2 2,503
karata
1573 1 dukat = 1 4/5 gd 1,911
1623 1 dukat = 140 krajcarów 1,474
1640 1 dukat = 180 krajcarów (tj. 3 guldeny) 1,147
1681 1 dukat = 210 krajcarów (tj. 3 1/2 guldena) 0,983
1690 1 dukat = 240 krajcarów (tj. 4 guldeny) 0,860
1870 1 gulden złoty = 2,50 fr Au = 45/62 g złota 0,725
1892 1 gulden złoty = 2 korony 0,609
tzw. 14-talarową. W tym ostatnim wypadku chodziło o Rechnungstalery, które zaczęto tu wybijać jako rzeczywistą monetę, a co odpowiadało stopie 21-guldenowej. Państwa stosujące stopę 10-talarową zawarły między sobą układ12 zobowiązujący je do przestrzegania tej stopy, od czego stopa ta przyjęła z kolei nazwę stopy konwencyjnej i pod tą nazwą jest najbardziej znana. Stopę tę przyjęła u siebie również Saksonia, ale dopiero w r. 1763, a Polską w r. 1766.
Niemiecki system pieniężny oddziaływał na ziemie polskie częściowo bezpośrednio poprzez wprowadzenie go na Śląsku i Pomorzu Zachodnim, częściowo pośrednio na skutek kontaktów handlowych, i z tego powodu nie można go pomijać w opisywaniu polskich systemów pieniężnych. Przypomnieć tylko należy, że w państewkach niemieckich nie graniczących z Polską obowiązywały także inne systemy rachunkowo-pieniężne.
Natomiast na Węgrzech początek XVI w. zapisał się klęską w bitwie z Turkami pod Mohaczem (1526). Następstwem jej był podział tego kraju na trzy strefy: austriacką, turecką i Siedmiogród. Z polskim Spiszem graniczyła strefa austriacka, z niej też głównie docierały monety do polskiego Spiszą.
Pogorszenie się monety w czasie wojny z Turkami sprowadziło się do obniżki jakości denarów, w których zawartość czystego srebra w latach siedemdziesiątych XVI w. spadła do 0,24 g, toteż 100 denarów, czyli złoty obrachunkowy, odpowiadał teraz tylko nieco więcej niż wartości srebrnego guldena austriackiego względnie złotego polskiego, za którego płacono w tym czasie 90 denarów węgierskich, l grosz polski posiadał tu więc wartość 3 denarów węgierskich, czyli że denar węgierski równał się polskiemu szelągowi.
12 Umowa Austrii z Bawarią zawarta w Wiedniu w r. 1753.
91
Dewaluacja z końca XVI w. i początku XVII w. dotknęła także Węgry, doprowadzając do podniesienia kursu dukata w r. 1624 aż do 14 złotych czyli 1400 denarów. Po reformie z r. 1625 ustalona została ona na 200 denarów, tj. na 2 złote obrachunkowe, a talar na 120 denarów. Zarządzenie zaś z r. 1628 ustaliło kurs guldena reńskiego (tzn. i austriackiego) na 90 denarów względnie na 60 krajcarów. Wartość ta odpowiadała wartości 2 złotych polskich. W tym czasie przeniknął na teren węgierski także polski pół-torak, który przyjął tu nazwę "połtura", przedstawiając wartość l1^ krajcarów względnie 41/2 szeląga polskiego (tj. półtora grosza). Dewaluacja polskich groszy w latach sześćdziesiątych XVII w. podniosła cenę półto-raka (i poltury) do 9 szelągów miedzianych polskich, czyli do 3 groszy miedzianych polskich.
Tabela 50 Table 50
System rachunkowo-pieniężny Węgierski po r. 1628 Hungarian monetary accounting system after 1628
Dukat
Talar
l 2/3 l
Złoty Gulden
obrach.
2 2 2/9
1 1/5 1 1/3
1 1 1/9
1
Połtura
53 1/3 44 4/9 40 l �
JCrajcar Denar Grosz polski Trofy
133 1/3 200 133 1/3 44,44
80 120 80 26,66
66 2/3 100 66 2/3 22,22
60 90 60 20,
1 1/2 2 1/4 1 1/2 0,50
1 1 1/2 1 0,33
1 2/3 0,22
W roku 1693 została w krajach habsburskich zaprowadzona stopa lipska. Wtedy też została także na Węgrzech ustalona relacja: l dukat = 2 talary = 4 guldeny (złote reńskie) po 60 krajcarów względnie po 100 denarów.
W wyniku pewnej dewaluacji dorobnych monet kurs srebrnej monety 15-krajcarowej został ustalony na 17 nowych krajcarów, a 6-krajcarówki
7 krajcarów.
Tabela 51 Table 51
Węgierski system rachunkowo-pieniężny po r. 1693 Hungarian monetary accounting system after 1693
na
| Krajcar Denar Grosz polski Trofy
240 400 480 80,
120 200 240 40,
60 100 120 20-
1 1/2 2 1/2 3 0,50
1 , 1 2/3 2 0,33
1 1 1/3 0,22
92
W połowie XVIII w. także na Węgrzech został zaprowadzony system konwencyjny13.
5.2. CZASY ZYGMUNTOWSKIE
W Polsce na początku XVI w. panował chaos pieniężny. Opisując go Just Ludwik Decjusz14 wyliczył aż 17 rodzajów kursujących tu monet, nie licząc różnorakich ich odmian. A więc oprócz monet polskich, pochodzących z różnych panowań, znajdowały się tu w obiegu dukaty i denary węgierskie, grosze i halerze czeskie, półgroszki świdnickie i inne monety śląskie, a także monety pruskie, krzyżackie, litewskie, wołoskie oraz różne niemieckie, nie licząc monet fałszowanych. Istota zła polegała jednak nie tyle na tej różnorodności, ile raczej na okoliczności, że przy tym samym nominale lub podobnym wyglądzie zewnętrznym monety różniły się wzajemnie zawartością kruszcu, tj. ciężarem lub próbą, a przez to wywoływały zamieszanie na rynku i szkody wśród ftidności nie obznajomionej należycie z systemami pieniężnymi. Wydaje się przy tym, że większe były narzekania z powodu gorszej próby, niż obniżenia ciężaru monety. Zjawisko to da się dość łatwo wytłumaczyć. Moneta o wysokiej próbie mogła bowiem stanowić wprost surowiec do wyrobu kosztowności, przebicia na monety o wyższym nominale, a zarazem była lżejsza i łatwiejsza do transportu, co miało praktyczne znaczenie w handlu międzynarodowym. Niska natomiast próba zmuszała, w razie chęci wykorzystania monety jako surowca, do kłopotliwego zabiegu wzbogacania kruszcu, do czego trzeba było dysponować dodatkowymi, niełatwymi w obsłudze urządzeniami. Poza tym duży rozmiar monety o niskiej próbie mógł łatwo mylić co do jej wartości.
Najwięcej narzekań wywoływały półgrosze świdnickie, nieco tylko lżejsze od polskich, choć obecne badania wykazały, że zawartością srebra nie odbiegały od półgroszków polskich. Nasuwa się więc przypuszczenie, że istotna przyczyna narzekań była chyba natury pozamonetarnej, trudnej dzisiaj do wyjaśnienia15.
Zwłaszcza w Prusach dawne krzyżackie psucie monety i błędne próby reform pogarszały w sposób niewątpliwy opisany stan rzeczy, co M. Kopernik wyraził w zdaniu:
gdy zaś zgoła nieodpowiednie jest wprowadzać monetę nową i dobrą, kiedy w obiegu pozostaje nadal stara gorsza o ileż tu bardziej pobłądzono, kiedy do dawnej lepszej monety, pozostawionej w obiegu wprowadzono nową gorszą, która nie tylko zaraziła dawną, ale, że tak powiem, z obiegu ją wypędziła16.
13 Wg J. Hlinki, Ś. Kazimira, E. Kolnkovej, Peniaze v nasich dejindch, Bratislava 1976, s. 149.
14 Zob. J. Dmochowski, Mikolaj Kopernik rozprawy o monecie i inne pisma ekonomiczne, Warszawa 1923.
15 Zob. s. 65.
16 J. Dmochowski, op. cit., s. 59. W zdaniu tym sformułowane jest tzw. prawo ekonomiczne Kopernika.
93
Przy tym wszystkim dawała się dotkliwie odczuć odrębność monety koronnej, pruskiej, krzyżackiej i litewskiej. Sytuacja domagała się więc reformy, której teoretyczne założenia opracowali M. Kopernik i J. L. Decjusz.
Pierwszym aktem Zygmunta Starego z zakresu organizacji obrotu pieniężnego był dekret królewski z dnia 30 IV 1507 r., nakazujący wybijanie w mennicy krakowskiej półgroszków według stopy Jana Olbrachta (zob. str. 57)17. W r. 1511 zaś stany pruskie wymogły obniżenie relacji grosza polskiego (w półgroszkach) z 4 do 3 szelągów18, co w przybliżeniu odpowiadało zawartości srebra w obu tych rodzajach monet, uchylało jednak uprzywilejowanie pieniądza koronnego. Poza tym jako próbę poprawy sytuacji Sejm Piotrkowski w r. 1511 nakazał zamknięcie mennicy krakowskiej i zaniechanie bicia półgroszy. To jednak oczywiście nie mogło prowadzić do celu.
Pełna? reforma została przeprowadzona dopiero w latach 1526-1528 na podstawie trzech podstawowych aktów prawnych, a to:
1) ordynacji menniczej z dnia, 15 X 1526 r.: "Ordinatio ąuorundam monetae generum in officina monetaria Cracoviensi cudendorum"19;
2) uchwały Sejmu pruskiego z dnia 17 VII 1526 r. o unii monetarnej z Polską20;
3) ordynacji menniczej z dnia 1,6 II 1528 r. rozwijającej zasady ordynacji z r. 1526, a zwłaszcza wprowadzającej bicie dukatów21.
W wyniku reform stało się'możliwe ostateczne wycofanie monety świdnickiej (1528 r.)22, sama zaś mennica świdnicka została zresztą w tym samym roku zamknięta.
Wspomniane wyżej ordynacje zostały częściowo jeszcze za panowania Zygmunta Starego uzupełnione w latach 1530, 1534 i 1535.
Reforma z lat 1526-1528 nawiązywała do poprzedniego stanu rzeczy, a w szczególności przyjmowała za podstawową jednostkę monetarną grosz na poziomie ustalonym dla półgroszków jeszcze z czasów Jana Olbrachta, potwierdzonym w r. 1502 przez Aleksandra, a w r. 1507 przez Zygmunta Starego. Grosz stał się odtąd na okres przeszło całego stulecia efektywnie wybijaną monetą polską, dotychczas bowiem poza efemerycznym pojawieniem się groszy Kazimierza Wielkiego grosze w Polsce wybijane nie były. Nowa ordynacja przewidywała w szczególności, że ze stopu 15 łutów srebra i 25 łutów miedzi należało wybijać grosze wartości 8 złotych, czyli 240 sztuk, co dawało ich ciężar 2,059 g, a przy próbie 375�/oo 0,772 g zawartości czystego srebra. Do tej normy ordynacja dostosowała wielokrotność
17 I. Zagórski, Monety dawnej Polski, Warszawa 1845, s. 106.
18 A. Białkowski, T. Szweycer, Monety ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1975, s. 31.
19 J. Dmochowski, op. ci?., s. 102; I. Zagórski op. cit., s. 108.
20 J. Dmochowski, op. cit., s. 112.
21 W. Terlecki, Reformy monetarne Zygmunta l, WN 1963, t. VII; I. Zagórski, op. cit., s. 110.
22 I. Zagórski, op. cit., s. 110.
94
grosza (szóstaki, trojaki) i półgrosze. Drobne zaś monety, jak szelągi, ternary i denary miały niższą zawartość srebra, stanowiły więc do pewnego stopnia pieniądz zdawkowy.
Osobne zarządzenie dla Prus z r. 1530 podniosło dla tych ziem próbę lokalnie wybijanych szóstaków i trojaków z VI do XIV łutów przy równoczesnym obniżeniu ich ciężaru, ale zachowaniu tej samej zawartości srebra23. Dokonane to zostało na żądanie tamtejszych miast, z czego widać, jak im zależało na monecie o wysokiej próbie srebra. Przy okazji uznano grzywnę krakowską za podstawę mennictwa także pruskiego.
Tymczasem na Litwie krążyły cięższe grosze litewskie, dla których w r. 1508 ustalono kurs: 4 grosze litewskie = 5 groszom polskim. Uniwersał zaś z r. 1515 zrównał kurs groszy litewskich z groszami polskimi. Kursu tego nie udało się utrzymać w praktyce wobec różnej wewnętrznej wartości tych groszy. Toteż pod naciskiem sytuacji uniwersał ten został w r. 1534 cofnięty i przywrócona została wzajemna relacja groszy z r. 150824. Równocześnie podjęto na nowo bicie groszy i półgroszków litewskich, teraz już jednak w oparciu o grzywnę krakowską. Wiązało się z tym faktyczne wprowadzenie do użytku grzywny krakowskiej także w mennicy wileńskiej.
W roku 1533 został wybity pierwszy w Polsce talar, zwany ze względu na swój wygląd talarem medalowym. Dwa przechowywane w Muzeum Narodowym w Krakowie egzemplarze ważą 27,283 g i 26,794 g. Antycypując późniejszą stopę półkopków można przyjąć, że wybijano ich 7V4 z l grzywny krakowskiej i w takim razie, powinny były ważyć 27,266 g. Jest to prawie dokładnie tyle, lub nieznacznie tylko więcej, niż wynosił ciężar 10 sztuk trojaków bitych dla Prus Królewskich. Gdyby przyjąć tę sama ich próbę, tj. XIV-łutową (niestety nie jest ona znana) byłaby to pierwsza 30-gro-szówka, a więc pierwsza zmaterializowana w srebrze złotówka. Godne uwagi jest to, że bardzo podobny ciężar pojawia się później, jak już zaznaczono, u półkopków Zygmunta Augusta. Istnieją pewne wątpliwości co do autentyczności tych monet, a także ich charakteru, gdyż uważa się je ewentualnie za monety próbne lub za rodzaj medali pamiątkowych. Niektóre jednak okoliczności, a m. in. ich charakterystyczny ciężar, a także treść i wykonanie stempla przemawiają za ich autentycznością.
Reforma Zygmunta Starego z r. 1528 wprowadziła, jak zaznaczono, na stałe bicie dukatów w Polsce. Co do tych dukatów pojawia się często pewne nieporozumienie. Przyjmuje się mianowicie, że równały się one ściśle dukatom węgierskim. Nawet ordynacja z r. 1528 mówiła, że mają one być "we wszystkim równoważne w ciężarze i w ziarnie ze współczesnymi złotymi węgierskimi". W rzeczywistości jednak zachodziło tu drobne odchylenie25. A mianowicie nominalna waga dukatów węgierskich wynosiła 3,5585 g,
------------------------------ ^
23 Tarnże, s. 118.
24 Tamże, s. 114.
25 W. Terlecki, System monetarny Stefana Batorego, WN 1961, t. V, s. 129; Z. Żabiński, Przyczynek do ustalenia wagi grzywny krakowskiej w XVI w, WN 1969, t. XJJJ, z. 2.
Tabela 52 Table 52
Stopa mennicza za Zygmunta I Starego
' __ ----------- � ------- � Nazwa monety Name of ' the coin Metal Metal Minuiis Wartość gr poi. Yalue in Polish groses Sztuk z 1 grz Pieces from 1 mark Ciężar Weight Próba Fineness Zawartość czystego kruszcu" Content of pure Au/Ag ~~H) 3,4565 23,858? 4,633 2,316 0,772 0,386 0,106 0,034 4,675 2,337 0,233 0,965 0,482 Zawartość Ag na 1 gr Content of silver to 1 gros IJLJ 0,795? 0,772 0,772 0,772 0,772 0,636 0,617 0,779 0,779 0,699 0,772 0,772 Trofy Trophes . ------ 12 103,50 69-13,80 6,90 2,30 1,15 0,38 0,13 13,80 6,90 0,77 2,87 1,44 Mennice Mints
Lp. Nr. Data ordynacji Datę of the regulation
łutów lots "/ /oO ~9 967,3 875 ? 375 375 375 375 187 1/2 93 3/4 875 875 187 1/2 375 375
13 KTG TG K K KTGE K K KTGE TGE TGE TGE WL WL
1 2 _ ------------- -- ---------------------- ' 16 II 1528 1533 16 II 1528 15 X 1526 30 IV 1507 15 X 1526 10 V 153( 153 17 VIII 153 3 dukat talar szóstak koronny trojak koronny grosz koronny i pruski półgrosz koronny ternar koronny denar koronny i pruski szóstak pruski trojak pruski szeląg pruski grosz litewski półgrosz litewski 4 Au Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag 5 6 7 __ , -------------- ------------- 3,5731 27,266 12,355 6,177 2,059 1,029 0,568 '0,366 5,343 2,671 1,243 2,574 1,287 ok.231/2 XIV ? VI VI VI VI III I 1/2 XIV XIV III VI VI
45 30 6 3 1/2 1/6 1/18 6 3 1/3 1 1/4 5/8 56 7 1/4 16 32 96 192 348 540 37 74 159 76,8 153,6
\ 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

96
co przy próbie 23 3/4 karata (989 7/12%o) dawało zawartość 3,52145 g czystego złota. Według zaś ordynacji z r. 1528 z grzywnyrkrakowskiej (197,684 g) miało się wybijać 56 dukatów o próbie 23 1/2 karata, z tym że ponad tę wagę należało dodać jeszcze l grań miedzi, rzekomo dla poprawienia koloru monet złotych, l grań równał się zaś 1/82 grzywny, gdyż nie powinien był przekraczać 3 denarów ciężaru, tj. 3/246, jak to głosiła ordynacja. Ze szczegółowych przeliczeń wynika więc, że l dukat polski powinien był ważyć 3,5731 g, czyli że był nieco cięższy od dukata węgierskiego, a przy próbie 967,3%o26 zawierał tylko 3,4565 g czystego złota, tj. nieco mniej, niż dukat węgierski. I rzeczywiście, dobrze zachowany dukat Zygmunta Starego w Muzeum Narodowym w Krakowie waży 3,54 g27.
Ustalona za Zygmunta Starego stopa dukatów przetrwała aż do r. 1650. Według niej wybijano za Zygmunta Starego także w niewielkiej ilości 2-du-katówki.
W ustalonych powyżej reformach stosunek wartości złota do srebra ukształtował się jak 10 : 1.
Tabela 53 Table 53
System pieniężny polski Zygmunta Starego Polish monetary system under Sigismund the Old
Szós- Tro- K- '; -
Du- Złote taki jaki Grosze Pół- Szelągi Ternary Denary
kat pol- kor. kor. kor i prus. grosze kor. kor. kor. Trofy
skie i prus. i prus. kor. i prus. i prus. i prus. i prus.
1 IV. ?V. 15 45 90 135 270 810 103,50
1 5 10 j 30 60 90 180 540 69,
1 2 6 12 18 36 108 13,80
1 3 6 9 18 54 6,90
1 2 3 6 18 2,30
1 IV. 3 9 1,15
1 2 6 0,77
� 1 3 0,38
1 0,13
Z panpwaniem Zygmunta Augusta (15481572) łączą się liczne nieporozumienia co do ówczesnego systemu monetarnego w Polsce. Główną mennicą w tym czasie była mennica wileńska, która biła monety z wizerunkiem względnie inicjałami Zygmunta Augusta jeszcze w czasie, gdy prze-
26 Jest to próba uwzględniająca już wspomniany grań miedzi, gdyż ściśle biorąc 23 1/2 karata = 979 l/6�/00-
" Ponieważ siła nabywcza dukata wynosiła około 100 trof, kwota 107 tysięcy dukatów, które Zygmunt Stary pożyczył od Jana Bonara w latach 1519-1521 na pokrycie kosztów wojen, wynosiła około 10 milionów trof (a więc ok. 400 milionów dzisiejszych złotych).
97
bywał on jako rządca na Litwie28, a monety przez nią emitowane zaopatrywane były w herb Litwy, od czego nazywane są litewskimi. Tymczasem ścisłe badania metrologiczne wykazują, że część z nich była bita na stopę polską, ustanowioną przez Zygmunta I.
Od tych monet różni się wyraźnie druga część monet, która zawiera o 7-25% więcej czystego srebra, niż ta pierwsza i tę tylko należy uznać za
monety ściśle litewskie.
Ważne znaczenie dla mennictwa miała następnie zmiana, dokonana" w r. 1558, kiedy król zgodził się na podniesienie ciężaru grzywny, jak podaje M. Gumowski29, "z 198 na 202 g". Innymi słowy już wtedy została zaprowadzona w mennictwie grzywna "powiększona o 1/2 skojca", co tylko potwierdziła ordynacja Stefana Batorego z r. 1578. Według tej grzywny wybito nową serię monet litewskich w drugiej połowie panowania Zygmunta Augusta.
Tabela 54 Table 54
System rachunkowo-pieniężny litewski Zygmunta Starego
tem under Sigismund th
System rachunkowo-pieniężny litews y Lithuanian monetary accounting system under Sigismund the Old
; \
Dalszą niejasność wprowadza sprawa talarów i półtalarów, o których M. Gumowski30 powiada, że umieszczona na talarze z r. 1564 cyfra XXX oznaczała "przymusowy kurs 30 gr naturalnie [podkreślenie moje Z. Ż.] litewskich", a dalej31, że "są one też złotówkami (guldenami) lub półkopkami". Otóż mnie ta sprawa zupełnie nie wydaje się taka naturalna. Przede wszystkim stopa ich odpowiadała nieco mniej nawet, niż stopie groszy polskich Zygmunta Starego, a była bardzo zbliżona do stopy groszy polskich Zygmunta A.U-
28 Suma oddana przez Zygmunta Starego do dyspozycji Zygmunta Augusta wynosiła 18 tysięcy kóp groszy litewskich rocznie, tj. l 080 000 tych groszy. Przedstawiała ona zatem wartość około 3 100 000 trof (120 milionów złotych obecnych).
29 M. Gumowski, Mennica wileńska w XVI i XVII w., Warszawa 1921, s. 59.
30 M. GumowsKi, op. cit., s. 79.
31 Tamże, s. 80.-
1 Systemy pieniężne ...
98
Stopa mennicza Minting ratę under
Wartość
Wartość gr pol- gr litewskich Sztuk z 1
Lp. Nr. Nazwa monety Name of the coin Okres wybijania Period of minting skich Value in Polish Value in Lithua- grz Pieces from 1
i nian mark
groses groses

1 2 3 4 5 6
1 dukat 1547-1571 54 43,2 56
2 szóstak 1547 6 37
3 trojak 1546-1547 3 74
4 grosz 1545-1547 1 96
5 półgrosz 1545-1565 1/2 158
6 denar 1546-1563 � .1/10 624
7 obol 1546-1547 1/20 624
8 trojak 1556 3 74
9 grosz 1566-1568 1 96
10 szeląg 1549-1557 1/3 159
11 denar 1549-1558 1/18 540
12 półkopek 1564 30 7 1/4
13 ćwierćkopek 1564 15 14 1/2
14 szóstak 1562 6 13 1/2
15 czworak 1565-1569 4 47
16 trojak 1562-1566 3 28
17 trojak 9 1562-1566 3 66
18 dwugrosz * 1565 2 111
19 grosz 1545-1547 1 79
20 grosz 1555-1559 1 80
21 półgrosz 1558-1566 1/2 160
22, dwudenar 1550-1570 1/5 312
gusta, który jak z tego wynika przeprowadził dewaluację groszy polskich, a częściowo także litewskich. Trudno zaś przypuścić, aby w ówczesnych czasach, kiedy nie tak dawno tyle ruchu wywołały półgrosze świdnickie, nieznacznie tylko lżejsze od półgroszy polskich, można było wprowadzać do obiegu grubą monetę, tj. talary, zawierającą aż o 28,5% mniej srebra, niż by to wypadało z zawartości srebra w groszu litewskim. Argumentem przeciwnym nie może być w tym wypadku przyznanie kursu przymusowego obcym talarom (hiszpańskim) kontrasygnowanym stemplem Zygmunta Augusta, których kurs był nawet dwukrotnie wyższy od normy32. Kontra-sygnatury te stanowiły bowiem pieniądz wybitnie kredytowy i zostały później
32 Zob. I. Zagórski, op. cit., s. 127.
99
Tabela 55 Table 55
Zygmunta Augusta Sigismund Augustus
Próba Fineness ------ ------ Zawartość Zawartość
r7n\tr^rt(~\ić czyst. Ag czystego
.ŁjclWcti HJJ^* czystego na 1 gr Ag na 1 gr
Ciężar Weight karatów carats łutów �/ 700 kruszcu Content of pure polski Content of pure silver to litewski Content of purev silver to 1 Trofy Trophes Mennice Mints
lots Au/Ag 1 Polish Lithua-
_______ J ----- ------------------ . _ gros _ ___ !_ ----- nian gros
~7n__^_i__^ __ __Ji ! ii IKI Z�u 14
3,5731 ok. 23. 1/2 3,4565 f 70, WIG
5,343 XIV 875 4,675 0,779 10,20 Wl
2,671 XIV 875 2,337 0,779 5,10 Wl
2,059 VI 375 0,772 0,772 . 1,70 Wl
1,251 VI , 375 0,469 0,750 0,938 1,06 Wl
0,316 III 1/2 218 3/4 0,069 0,554 0,693 0,21 Wl
0,316 1 3/4 109 3/8 0,034 0,554 0,346 0,10 Wl Ws E
2,671 XIV 875 2,337 0,779 4,20 G
2,059 VI 375 0,772 j 0,772 1,40 G
1,243 III 187 1/2 0,283 0,699 0,47 G
0,366 I 1/2 93 3/4 0,034 0,617 0,08 G
27,834 XI 3/4 20,441 0,681 39, Wl
13,917 XI 3/4 734 3/8 10,220 0,681 19,50 Wl
14,948 V 1/2 343 3/4 5,138 0,685 0,856 9,60 Wl
4,293 XIV 875 3,757 0,751 0,939 6,40 Wl
7,207 V 1/2 343 3/4 2,477 0,660 0,826 4,80 Wl
3,057 XIV 875 2,675 0,713 0,892 4,88 Wl
1,818 XIV 875 1,590 0,636 0,795 3,20 Wl
2,554 VI 375 ' 0,958 0,776 0,958 1,60 Wl
2,523 V 1/2 343 3/4 . 0,867 0,693 0,867 1,60 Wl
1,261 V 1/2 343 3/4 0,433 0,693 0,867 0,80 Wl
0,647 III 1/2 _________ - ------------ ---- 218 3/8 0,141 ------------ 0,565 __ --------- 0,706 ---------------------- - � 0,32 --------------------- -- -------- Wl . ------ ----------------
"przez króla wykupione, a taki charakter trudno przypisać nowo wprowadzonym do obiegu talarom w czasach, gdy wartość monety oceniano na rynku wyłącznie według zawartości w niej kruszcu. Także herb litewski niczego w tym względzie nie przesądza, skoro, jak zaznaczono, herb ten umieszczono również na innych monetach bitych według stopy polskiej. A wreszcie złotówką (guldenem w Gdańsku) nazywano wówczas równowartość 30 groszy polskich, tj. 24 groszy litewskich. Złotówki zaś równej 30 groszom litewskim nie było." Także ciężar półkopków odpowiadał ciężarowi talarów gdańskich, a więc polskich, Zygmunta Starego, a tylko próba była nieco niższa. Argumenty te przemawiają stanowczo za tym, że półkopek reprezentował 30 groszy polskich, .a nie litewskich.
100
Podnoszona jest również sprawa, że półkopka nie można uważać za talara, gdyż nie odpowiadał on stopie talarowej. Ta ostatnia okoliczność jest prawdziwa o tyle, o ile chodzi o stopę talarów cesarskich. Pozostaje natomiast otwarte zagadnienie natury nomenklatur owej, co się chce rozumieć przez słowo "talar". W rzeczywistości bowiem odmian wielkości talara w różnych państewkach niemieckich i pozaniemieckich było dużo, (tab. 44) Nie ma zatem przeszkody, aby także w Polsce nazywać półkopek ówczesnym talarem polskim.
Cała sprawa półkopków ma jednak chyba znaczenie raczej bardziej teoretyczne, niż praktyczne. Monet tych było bowiem wybitych bardzo niewiele, tak że stanowiły one raczej emisję próbną, do której w następnym, okresie nie nawiązywano. Próbną emisję stanowił w tym czasie także talar gdański z r. 1567, bity jednak na stopę niemiecką, wagi około 30 g. Cena tego typu talarów została w tymże roku ustalona na 33 grosze33.
Stosunkowo liczniej były wybijane za Zygmunta Augusta złote dukaty, a także dukaty wagi podwójnej i potrójnej, a nawet znany jest z jego czasów złoty portugał 10-dukatowy.
Z innych monet wymienić należy grosze i półgrosze bite w Tykocinie, zwane litewskimi, choć stopą odpowiadały groszom polskim, a nawet były od nich nieco gorsze. Uniwersałem z r. 1572 zostały one zrównane z groszami polskimi34. Poza tym wybijane były w tym czasie denary w Elblągu i Wschowie.
Przypomnieć należy, że na czasy zygmuntowskie przypadał gwałtowny wzrost cen, zobrazowany na wykresie 2, przy równoczesnym znacznym wzroście cen złota w stosunku do cen srebra. Stąd w znacznej mierze pochodził wzrost ceny dukata, którego przyczyny ówczesna ludność nie rozumiała, a co wyrażało się w licznych narzekaniach na "psucie" pieniądza i nawoływanie do usunięcia tego zjawiska przy pomocy nie mogących dać pozytywnego wyniku zarządzeń administracyjnych. Na przestrzeni około 80 lat, tj. od Jana Olbrachta do początków panowania Zygmunta Augusta, grosz utrzymywał się jednak na nie zmienionej stopie o zawartości 0,772 g czystego srebra. Narzekania te nie były więc uzasadnione pogarszaniem monety. Uzasadnione natomiast mogły być tylko narzekania na pojawiające się przejściowo pogorszone emisje. Wzrost zaś cen był głównie wynikiem napływu do Europy tanio uzyskiwanego złota i srebra z kolonii oraz z eksploatacji bogatych i łatwo dostępnych złóż europejskiego srebra35. Te właśnie okoliczności spowodowały w ciągu XVI w. pięciokrotny wzrost cen środków żywności przy dwukrotnym wzroście ceny złota w stosunku do ceny srebra36.
33 Uniwersał króla Zygmunta Augusta z dnia 14 czerwca 1567 roku, Reedycja PTA, Warszawa 1967. Ate ntyczność tego alara jest jednak kwestonowana; A. Białkowski, T. Szweycer, op. cit., s. 96.
34 Zob. I. Zagórski, op. cit., s. 124.
35 J. Hlinka, S. Kazimir, E. Kolnfkova, op. cit., s. 97.
36 Z czasów panowania Zygmunta Augusta znana jest sprawa skarbów wywiezionych z Polski przez królową Bonę w r. 1556 zwanych później sumami neapolitańskimi. Ścisła wartość tych skarbów nie jest znana. Wiadomo tylko, że ze skarbów tych pożyczyła Bona jeszcze w r. 1556.
Tabela 56 Table 56
System r achunkowfl ^pieniężny system un Zygmunta der Sigism Augusta z und Augus r. 1564 tus of 156' \
Monetary ----- - -------------- - -----
_____ ___ � ------ -------------
Dukat Złote S (pół- 1 zósta-d lite- Szósta-ki pol- Czworaki litewskie Trojaki litewskie Trojaki polskie Dwugro-sze litewskie Grosze litewskie Grosze polskie Półgrosze litewskie Półgrosze polskie Denary litewskie polskie Trofy
kopki) wskie skie _ ______ ________ - ---------- 14 15
_____ ------ -- ------------ ------- - ------ g 9 10 11 12 ___ � ------ - 13 ---------- � ---- _______ ��
- ------- 5 6 7 _ __ . ---- ___- - _ - ------ ---------- 432 972 69,12
1 2 3 ----- - -------- ------------- 71 3/5 43 1/5 54 96 540 38,40
f 4/5 7 1/5 4 1 9 5 1 1/4 1 10 4/5 6 1 1/2 1 1/5 14 2/5 8 1 3/5 1 1/3 1 18 10 2 1/2 2 1 2/3 1 1/4 1 12 3 2 2/5 2 , 1 1/2 1 1/5 1 24 6 4 4/5 4 3 2 2/5 2 1 30 -7 1/2 6 5 3 3/4 3 2 1/2 1 1/4 1 48 9 3/5 8 < 6 4 4/5 4 2 1 3/5 1 60 15 12 10 7 1/2 6 5 2 1/2 2 1 1/4 1 60 48 40 30 24 20 10 8 5 4 1 135 108 90 67 1/2 54 45 22 1/2 18 11 1/4 9 2 1/4 1 9,60 7,68 6,40 4,80 3,84 3,20 1,60 1,28 0,80 . 0,64 0,16 0,07
. ---------- - � - ----- - _: ------- ------- - ----- - ------- � ------ , ----------- -------- - ----------------- - ---------------- -- ---------- --------- . ------- � ------------ _ -------- � ----------- - ----- ~~ _- ----- ------ ~
102
Tabela 57 Table 57
Siła nabywcza grosza i dukata w ciągu XVI w. Purchasing power of the gros and the ducat in the century XVI
Okres Period Grosz Dukat
trof groszy trot
1501-1510 3,17 34 107,78
1511-1520 2,99 38, 113,62
1521-J530 . 1531-1540 2,31 1,98 42, 45, 97,02 89,20
. 1541-1550 1,74 50, 87,
1551-1560 1,39 52, 72,28
1561-1570 1,28 53, 67,84
1571-1580 0,96 54, 51,84
1581-1590 0,93 56, 52,08
1591-1600 0,76 58, 44,08
5.3. HENRYK WALEZY I STEFAN BATORY
W czasie bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta kontynuowano emisję drobnych monet według obowiązującej stopy (Gdańsk). Krótkie panowanie Henryka Walezego (1574) nie pozostawiło śladu w polskiej nu-.mizmatyce. Natomiast Henryk po ucieczce z Polski przywłaszczał sobie nadal tytuł króla polskiego i z tą nomenklaturą emitował monety francuskie. Stąd pochodzi pewne zainteresowanie Polaków tymi monetami i dla pełności obrazu warto w skrócie podać ich stopę.
Monetę złotą we Francji za czasów Henryka III stanowił tamtejszy dukat, zwany ecu d'or lub Henri d'or, wagi 3,376 g o próbie 23 karatów, tj.
0 zawartości czystego złota 3,235 g. Cena jego wahała się około 50 sols (sous). Henryk III reformą z r. 1575 wprowadził nową monetę srebrną pod nazwą "frank" jako odpowiednik dawnego funta (livre'a). Frank ważył 14,18 g, a przy próbie 10/12 zawierał .11,82 g czystego srebra. Były też bite monety srebrne po 1/2 i 1/4 franka, a także wartości 1/2 i 1/4 ecu (= l 1/2
1 3/4 franka), l frank dzielił się na 20 solś (sous, douzains czyli, szylingów lub dwunastaków) po 12 denarów (deniers). Douzain ważył około 2,5 g
królowi hiszpańskiemu Filipowi II sumę 430 000 dukatów na 10% rocznie.. Po rychłej śmierci Bony Zygmunt August, jako jej syn i spadkobierca, upomniał się u Filipa o zwrot tej pożyczki, która odpowiadała prawdopodobnie całej Wartości skarbów Bony lub przeważającej ich części. Filip pożyczki nie zwrócił, a po śmierci Zygmunta Augusta upominali się u królów hiszpańskich o jej zwrot następni królowie polscy. Poza częściową spłatą odsetek sumy =4ej jednak nigdy nie odzyskano. Interesujące jest przeliczenie wartości .tej sumy na pieniądze dzisiejsze. Otóż 430 000 dukatów, licząc je po 70 trof, daje około 30 milionów trof, tj. 90 milionów dolarów, czyli l 200 milionów złotych z r. 1978. Była to więc suma jeszcze większa, niż ta, którą Władysław Jagiełło otrzymał od Krzyżaków jako odszkodowanie po bitwie pod Grunwaldem; K. Kantecki, Sumy neapolitańskie opowiadanie historyczne, Warszawa 1881.
103
i zawierał około 0,6 g czystego srebra (próba 3/12). Najmniejszą monetę srebrną stanowił liard równy 3 denarom. Monety po l i 2 denary były wybijane z miedzi.
Tabela 58 Table 58
System, pieniężny francuski za Henryka IIP7 French monetary system under Henri III
Ecu d'or Franc l/4franc Soi douzain . Liard Denier Grosze polskie Trofy
1 T 12 60 240 720 60 60
1 4 20 80 -240 20 20
1 5 '. 20 60 �5 5
1 4 12 1 1-
1 3 1/4 1/4
� 1 1/12 1/12
Po objęciu tronu przez Stefana Batorego (1576-1586) przystąpiono do przeprowadzenia gruntownej reformy monetarnej. Chodziło w niej przede wszystkim o wprowadzenie w życie postanowienia unii lubelskiej z r. 1569 o pełnej unifikacji systemu pieniężnego w Koronie i w Litwie38. Ujednolicenia wymagała następnie wielkość grzywny menniczej, a także uporządkowanie stopy menniczej dla poszczególnych rodzajów monet, która jak to było widać z zestawień, dotyczących panowania Zygmunta Augusta, za-� częła ponownie ulegać zwyżce. Z końcem. XVI w. dały się też zauważyć pierwsze przejawy obniżki wartości monet bitych w Niemczech, które z początkiem następnego stulecia nabrały charakteru katastrofalnego. Napływ obcej, lżejszej monety oddziaływał oczywiście niekorzystnie na obieg pieniężny polski, czego odbiciem jest m. in. wspomniany już. uniwersał z r. 1567, zawierający wycenę obcych talarów, mający ustrzec ludność przed gorszą monetą. Wycena ta przyjmowała, jak wspomniano, wartość "starego a ważnego" talara na 33 grosze. Chodziło tu zapewne o talary cesarskie sprzed r. 1559, których cenę ordynacja z tegoż roku ustalała na 72 krajcary. Ciężar tych talarów wynosił bowiem przeważnie 31,5 g, próba 881,9�/oo, a zawartość czystego srebra 27,65 g39. Cena zaś innych talarów została w tej ordynacji ustalona, jak zaznaczono, na 68 krajcarów. Kurs zwykłego talara wzrósł jednak wkrótce do 70, a następnie do 72 krajcarów. Ogólny natomiast wzajemny .parytet groszy z tego czasu przedstawia tabela 5940.
37 R. Sedillot, Lefranc Histoire d"une monnaie des origines a nos jours,Paris 1953, s. 75 i n. Wycena w groszach polskich i trofach podana jest w dość znacznym przybliżeniu według cen polskich. We Francji ceny żywności były dwukrotnie wyższe, a więc siła nabywcza monet dwukrotnie niższa. Franki złote istniały już w XIV w.
38 J. Reyman, Mennica olkuska, 15791601, Wrocław 1975, s. 165.
39 W. Haupt, Sachsische Miinzkunde, s. 121 i n.
40 R. Kiersnowski, Komentarz do ordynacji z 1567 r...., s. 30; J. Pośyaf, MSna v Cechach, na Morave a ve Slezsku, Praha 1977, s. 76.
104
Tabela 59 Table 59
Porównanie wartości groszy około r. 1570 Comparison of the value of groses in 1570
Grosze polskie Grosze cesarskie Krajcary Grosze czeskie Szylingi lubeckie
1 2/3 = 8 fen. 2 6/7 = 12 hal. 8/9 = 21 1/3 hal.
1 1/2 1 3 12/7= Igr4hal 11/3 = Igr4fen.
1/2 1/3 = 4 fen. 1 3/7 = 6 hal. 4/9 = 5 1/3 fen.
1 1/6 = 1 gr 3 d 7/9 =91/3 fen. 2 1/3 1 1 1/27 = ok. 1 gr
1 hal.
1 1/8 = ok. Igr2d 3/4 = 9 fen. 21/4 = 2 kr. 27/28 = 13 1/2 1
1 fen. hal.

Powyższa tabela bardzo dużo wyjaśnia. Jasno z niej bowiem wynika, że przeprowadzona w r. 1580 reforma monetarna w Polsce związała złotego polskiego z guldenem cesarskim, a grosza polskiego z krajcarem jako jego dwukrotnością41. Ukazało się w ten sposób daleko idące zrównanie poszczególnych rodzajów monet pomiędzy oboma państwami, a mianowicie:
1 krajcar = półgroszowi
2 krajcary = groszowi
3 krajcary = ł groszowi cesarskiemu = półtorakowi
6 krajcarów = trojakowi, zwanemu pospolicie dudkiem (niem. Duttchen) 12 krajcarów = szóstakowi l gulden = złotemu polskiemu (obrachunkowemu)
Ułatwiało to ogromnie obrót handlowy i jak mogło się wydawać, a co niestety się nie sprawdziło, dawało walucie polskiej trwałą podstawę i łatwe wyjście na zagraniczne rynki pieniężne, skoro równała się ona walucie cesarskiej.
Dla porównania, podać jednak można, że w Czechach w r. 1577, zarządzeniem cesarza Rudolfa II został ustalony system pieniężny, zgodny zresztą w ogólnych zarysach z dawnym, który przyjmował, że: l talar = 30 białych groszy = 60 małych groszy = 210 białych pieniędzy = 420 małych pieniędzy (halerzy)42.
Grosz polski obniżył się więc w stosunku do grosza czeskiego o około 14% w wyniku zrównania go z 2 krajcarami. Początek tej obniżki widoczny był już za Zygmunta Augusta, nowy bowiem grosz Stefana Batorego za^ wierał tyle srebra, ile go przypadało na l grosz w półkopku, a także w szelągach ostatniego z Jagiellonów.
Nawiązując jednak do faktu dostosowania systemu monetarnego polskiego do systemu cesarskiego, także obniżenie próby talara w Polsce staje się do
41 W tym czasie: l gr polski =18 denarom; l gr cesarski = 3 krajcarom = 12 fenigom; l gr czeski = 14 halerzom; l szyling lubecki =12 fenigom = 24 halerzom.
42 J. PośYaf, Mina..., s. 78.
Tabela 60 - Table 60
Lp.
Nr.
Nazwa
monety
Name of the
coin
Wartość groszy
Yalue of groses
Monetary system under
Sztuk z l grz krakowskiej = 201, 802 g Pieces from l mark of Cracow^
czystego stopu kruszcu
of alloy of Pure
Au/Ag
Ciężar Weight
9 10 11
dukat talar ' półtalar szóstak trojak
grosz
półgrosz
szeląg
ternar
dwudenar
denar
56
35
.7
6
3
l
(56)
7
/2 14
41 H/32
82 11/16
106 1/64
1/2 212 1/32
1/3 177 57/64
1/6 355 25/32
1/9 270
1/18 540
(57,1914) 8,296
16,592
49
98 295
590
990 1980 2880 5760
3,5731 28,829 14,414 4,881 2,440 1,904 0,952 1,134 0,567 0,747 0,373
ICJJIŁ^" " -------- Próba Fineness _ - ---------- Zawartość _____ - ----- Zawartość .- -----------
--------- - -------- karatów czystego kruszcu Content Ag na 1 gr Content Trofy Trophes Mennice Mints
carats % of pure of silver
łutów Au/Ag to 1 gros
lots
10 11 12 _______ ----- - ------
______ - -------- 9
7 ____________________ ____________________ ----- � --------
- ------- ------- - ------------- 56 PGMW1R
(23 1/2) XIII 1/2 XIII 1/2 XIII 1/2 XIII 1/2 V 3/4 V 3/4 II 7/8 11 7/8 1 1/2 I 1/2 967,3 843 3/4 843 3/4 843 3/4 843 3/4 359 3/8 359 3/8 179 11/16 179 11/16 93 3/4 93 3/4 3,4565 24,324 12,162 4,118 2,059 0,684 0,342 0,204 0,102 0,070 0,035 . - --------- 0,695 0,695 0,686 0,686 0,684 0,684 0,612 0,612 0,630 0,630 ----------- - ----------- ' J\J 35 17 1/2 6 3 1 1/2 1/3 1/6 1/9 1/18 _ ------ - -------------- OGw OG Wl OPMGW1R OMGW1R O OPMGW1R GW1R
O
Ul
106
pewnego stopnia wytlumaczalne. Przy tej samej mianowicie wadze obu talarów obniżono próbę talara polskiego o 1/2 łuta w stosunku do próby talara cesarskiego, tj. o 1/32.. A ponieważ kurs talara polskiego został ustalony na 35 groszy, kurs talara cesarskiego wypada na 36 groszy, tj. na 72 kraj-cary. Talar polski szedłby w takim wypadku po 70 krajcarów, podobnie jak talar na Morawach43.
W ordynacji menniczej z r. 158044 za podstawową jednostkę ciężaru bicia wszystkich monet, z wyjątkiem dukatów, przyjęto grzywnę krakowską powiększoną o pół skojca, a więc równą 201,802 g i równą tym samym prawie dokładnie wadze 7 talarów cesarskich, co zresztą zapoczątkowało już zarządzenie Zygmunta Augusta z r. 1558.
Stopa dukatów pozostała bez zmian. Warto przy tym zauważyć, że grzywna dla dukatów powiększona o l grań nie równała się już 197,684 g, lecz 200,095 g, a więc i tu nastąpiło odstąpienie od jej pierwotnego ciężaru. Ze złotych monet Batory bił ćwierćdukaty, dukaty i portugały.
Główną mennicą czynną za Batorego w Koronie była mennica olkuska, czynne też były mennice: poznańska, malborska i gdańska, a na Litwie wileńska. Zmazana, z Polską była także mennica ryska, która początkowo biła monety według stopy inflanckiej, a w szczególności talary, półmarki i wiardunki (zob. str. 185) i dopiero w r. 1581 przeszła na stopę polską. Wybito z niej nawet 10-dukatowe portugały.
Tabela 61 Table 61
System rachunkowo-pieniężny Stefana Batorego Monetary accounting system of Stephen Bathori
.Dukaty Talary Złote Pół-talary Szó-staki Trojaki Grosze Pół-grosze Szelągi Te-. nary Denary Trofy
1 13A lM/3o 3 i/. 9'/3 182/3 56 112 168 336 1008 56
i l'/e ^ sv. H2A 35 70 105 210 630 * 35
1 1 V: 5 10 30 60 90 180 540 30
1 2u/is S'/. i 7 /� 35 52 V, 105 315 17 1/2
1 2 6 12 18 36 . 108 6
i 3 6 9 18 54 3
1 2 3 6 18 1
1 IV. 3 9 1/2
1 2 6 1/3-
1 3 1/6
1 1/18
f
Z czasów panowania Stefana Batorego znane są monety gdańskie wybite podczas buntu tego miasta i jego oblężenia przez wojska polskie w r. 1577.
43 Tamże, s. 90.
44 Ordynację menniczą z r. 1580 omawiał już W. Terlecki, System monetarny Stefana Batorego..., a ja przeprowadziłem jej krytyczną ocenę. Zob. Kryzys monetarny w czasach Zygmunta 111 oraz odpowiedź p. Edwardowi Sośnicy Wildowi. Zob. też. I. Zagórski, op. cit., s. 129.
107
Były one jednak gorsze od analogicznych monet polskich. Tak więc talary zawierały srebro tylko X '1/2-łutowe, a grosze IV-łutowe, wobec czego przedstawiały one niższą wartość, niż monety polskie. Stanowiły zatem pieniądz podwartościowy, służący do finansowania walki.
Przed wstąpieniem na tron polski Stefan Batory, jeszcze jako książę Siedmiogrodu wybijał tam monety węgierskie (dukaty), a w latach 1585 i 1586 wybił szereg talarów i dukatów w mennicy Nagybanya, przy czym talary te odpowiadały typowi polskiemu, a dukaty węgierskiemu45.
5.4. ZYGMUNT III WAZA I WŁADYSŁAW IV
Na początku panowania Zygmunta III Wazy stosowana była w pełni ordynacja mennicza z r. 1580. Przez cały też czas panowania stosowano formalnie stopę menniczą dla dukatów i ich wielokrotności według ordynacji jeszcze z r. 1528. Panowanie Zygmunta III charakteryzuje przy tym ogromne bogactwo w zakresie bicia monet złotych, a także talarów. W zakresie natomiast drobnych monet srebrnych już w najbliższych latach zaznaczył się poważny kryzys, wywołany głównie sytuacją pieniężną na rynku niemieckim. Zjawisko � kryzysu monetarnego w czasach Zygmunta III Wazy wywołało żywe zainteresowanie nie tylko u współczesnych, ale także u późniejszych badaczy46, prowadząc do rozmaitego jego wyjaśnienia. Przeszło ono nawet do historii pod mianem przewrotu cen. Z końcem XVI i początkiem XVII w. � doszło mianowicie w krajach niemieckich i czeskich, jak już zaznaczono, do masowego emitowania coraz gorszych monet drobnych przez liczne mennice pozostające pod zwierzchnictwem różnych właścicieli. Wywołało to gwałtowną deprecjację tych monet, wyrażającą się we wzroście cen talara � i dukata, które w zasadzie nie uległy psuciu, a także w drożeniu towarów sprzedawanych za monety drobne. Siłą rzeczy deprecjacja ta została importowana do Polski wraz z napływem pogorszonej monety obcej, docierającej tutaj w wyniku obrotów handlowych. 'Aby uświadomić sobie rzeczywisty przebieg i rozmiary tej katastrofy pieniężnej, warto się przyjrzeć zestawieniom wzrostu cen dukata i talara w niektórych krajach. Rozwój cen tych grubszych monet w Czechach i na Śląsku obrazują tabele 62 i 63 zestawione na podstawie danych zebranych przez J. Posvafa.
Podobny wzrost ceny talara w Weimarze podaje W. Haupt17, licząc ją
45 M. Gumowski, Podręcznik numizmatyki polskiej, Kraków 1914, s. 64. 48 L. Babiński, Upadek waluty w Polsce w połowie XVII w. na tle ówczesnego przesilenia finansowego, Warszawa 1919; J. Bieniarzówna, Kryzys monetarny w Krakowie w latach 16211623, Rocznik Krakowski, t. XLIII, 1972, s. 115; T. Kałkowski, Niemiecka katastrofa pieniężna "Kip-per-und Wipperzeit" w pierwszej ćwierci XVII wieku, WN 1957, t. I, s. 73; J. Pośvar, Mena v ceskych zemich, Opava 1962, s. 84; Z. Sadowski, Rozprawy o pieniądzu w Polsce pierwszej polowy XVII wieku, Warszawa 1959; tenże, Pieniądz a początki upadku Rzeczypospolitej w XVII w., Warszawa 1964; A. Szelągowski, Pieniądz i przewrót cen w XVI i XVII wieku w Polsce, Lwów 1902. 47 W. Haupt, op. cit., s. 131 i n.; J. Posvaż, op. cit.
108
Tabela 62 Table 62 Dewaluacja w Czechach w XVI i XVII w. Devaluation in Bohemia in the XVI and XVII centuries
v Cena w krajcarach % wartości
Price i n kreuzers w stosunku
do normy
wg talara
Lata % of value
Years in propor-
dukata �/ /o talara / /o tion to the
x norm accor-
ding-to the
thaler
1570 104 100 68 100 100
1572-1590 108-113 104-109 70-75 103-110 97-91
1596 120 115 69-73 101,5-107 98,5-93
1601-1603 113 109 70-73 103-107 97-93
1607-1611 130 125 80 117,5 85
1614-1618 140 134,5 90 132,5 75,5
1619-1620 150 144 105 154,5 65
1621 187 180 140 206 48,5
1622 540-960 520-923 270-660 397-970 25-10,3
1623 do 1200 1150 675 995 10
Tabela 63 Table 63 Dewaluacja na Śląsku w XVI i XVII w. Devaluation in Silesia in the XVI and XVII centuries
Cena w groszach śląskich % wartości
Price in Silesian groses w stosunku
do normy
wg talara
Lata % of value
Years in propor-
dukata �/ /o talara �/ /o tion to the
norm accor-
ding to the
thaler
1585-1598 54-58 100 36 100 100
1599-1605 59-62 108 38 105,5 95
1606 64-65 115 39 108,5 ,92,5
1608-1615 68-70 123 40-42 114 90-86
1616-1618 72-78 134 45-46 126 80-78
1619 79-90 153 48-54 142 75-67
1620 90-120 187 54-75 150-208 67-48
1621 120-360 214-643 75-252 208-700 48-14
1622 360-900 643-1610 252-432 700-1200 14-8
1623 900-1200 1610-2140 444-720 - 1230-2000 8-5
109
w groszach równych 3 krajcarom lub 12 fenigom. Okazuje się więc, że jeżeli cena talara w r. 1566 wynosiła 68 krajcarów, tj. 22 grosze i 8, fenigów (100%), to w r. 1607 podniosła się już do 25 groszy 5 fenigów (tj. do 112%), w r. 1615 do 30 groszy 6 fenigów (134,5%), w r. 1617 do 32 groszy (141%), a później
szła coraz gwałtowniej w górę osiągając:
/
w maju 1619 r. w grudniu 1619 r. w styczniu 1620 r. w grudniu 1620 r. \v styczniu 1621 r.
33 grosze (145%) 40 groszy (176,5%) 42 grosze (185%) 50 groszy (220%) 55 groszy (242%)
W Sljrwuiu *------.
w listopadzie 1621 r. 160 groszy (705%) w marcu 1622 r. 200 groszy (875%) w czerwcu 1622 r. 300 groszy (1320%)
Taki wyścig cen grubszych monet wywołany dewaluacją obcej monety drobnej, napływającej obficie do Polski i powodującej odpływ lepszej monety polskiej, nie mógł oczywiście nie wywrzeć skutków także i tutaj. Toteż ceny dukata i talara w Polsce szły w górę prawie równolegle do cen zagranicznych, czasem nawet powyżej granicy, którą usprawiedliwiała 'Zawartość srebra w drobnych monetach polskich. Zjawisko to tłumaczyć można'zarówno wspomnianym już napływem monety obcej, zmieszanej w obiegu z monetą polską, jak i spekulacyjnym runem na dukaty i talary, wychwytywane w nadziei na dalszą zwyżkę ich ceny. Wzrost ten obrazuje tabela 64.
. Skutki napływu obcej gorszej monety zauważono już dość wcześnie. Wyrazem tego jest m. in. dzieło Kaspra Rytkiera: Wizerunek y szacunek mynic wszelakich cudzoziemskich, iako które w Koronie Polskiej brane y wydawane bydz mdią, wydane w Krakowie w 1600 r.48, w którym wartość poszczególnych grup monet obcych została wyceniona w groszach i szelągach z uwzględnieniem ich deprecjacji w stosunku do monet polskich.
Zwyżka cen dukata i talara, liczonych w drobnych monetach polskich, powyżej sumy wynikającej z zawartości czystego srebra w drobnych monetach, powodowała poza tym znamienne zjawisko, a mianowicie, że ta sama ilość srebra przedstawiała w Polsce większą wartość w talarze, niż w drobnych monetach. Prowadziło to do rozdwojenia cen wyrażanych w srebrze, które liczone w groszach drożały, a w talarach spadały49.
Zabiegi wywoływania z obiegu obcych monet50 nie dawały w pełni spodziewanego rezultatu, toteż jedynym ratunkiem w tych warunkach było obniżenie zawartości czystego srebra w drobnych monetach do poziomu wyznaczonego aktualną ceną talara, bowiem tylko w ten sposób można było zahamować szkodliwy dla polskiej gospodarki narodowej odpływ lepszych drobnych monet polskich za granicę w zamian za napływające obce, gorsze. Na tym też tle stają się zrozumiałe ordynacje mennicze Zygmunta III, których jednak
48 Reedycja staraniem NBP i PTA, Warszawa 1965.
49 Z. Żabiński, Silą nabywcza pieniądza w Krakowie... *" Zob. J. Bieniarzówna, op. cit.
110
Deprecjacja drobnej monety w Polsce za Zygmunta III Devaluation of the smali coin in Poland under Sigismund III
Tabela 64 Table 64

.% wartości

j � do normy
Lata wg talara
Years [ % of value
dukata �>/ /o talara o/ /o i n propor-tion to the
norm ac-
cording to
the thaler
1578-1586 1598 1600 1607 1611 1616 1619 1620 . 1622 1628 1632 1640-1648 56 58 60 65 70 75 80 12(X 140 160 165 180 100 103,5 107 116 125 134 , 143 214 250 286 295 322 35 36 37 40 44 ^ 45 J 50 60 80 90 90 90 | 100 103 106 114 125,5 128,5 143 171,5 228 257 257 257 100 97 95 87,5 79,5 78 70 58 44 39 39 39

ówczesne społeczeństwo należycie nie rozumiało, jak tego dowodzą pisma ekonomiczne z tamtych czasów51.
Przechodząc do bardziej szczegółowego omawiania reform Zygmunta III, spowodowanych koniecznością zaradzenia skutkom nadwartościowości zauważyć można, że pierwszą dewaluację tych monet przeprowadzono na podstawie uchwały komisji warszawskiej już w r. 160452. Dewaluacja ta poszła dość daleko, dochodząc prawie do 10% wartości szóstaków i trojaków, 18% wartości groszy oraz ponad 60% wartości szelągów. Odtąd też szeląg stał się całkowicie bilonem, a więc drobną monetą podwartościową, którego nadmierna emisja zaczęła wpływać podbijające na dalszy wzrost cen dukata i talara, tak że z czasem doprowadziło to do liczenia w tzw. "monecie sze-lężnej", którą ceniono niżej od pełnowartościowej monety srebrnej. Wzrost cen talara i dukata w chwili przeprowadzenia omawianej reformy wynosił zarówno w Polsce, jak i w Czechach, około 10 %, był więc w zasadzie równy. Wypadki jednak toczyły się szybko naprzód.
Na rok 1608 przypada w Polsce pierwsza emisja ćwierćtalarówek, zwanych na wzór niemiecki ortami (Ortstaler). Była to moneta średniej wielkości
61 Zob. W. Sadowski, Rozprawy...
62 D. Braun, Ausfuhrlich Historischer Bericht vom Pohinisch und Preussischer Miinzen-Wesen, Elbląg 1722, s. 70; M. Gumowski, Dzieje mennicy krakowskiej, Poznań 1927, s. 78.
o wartości 10 groszy53. Jej emisja i ustalenie jej wartości na tym poziomie wskazywały na urzędowe uznanie ceny talara vkształtujące się w granicach 40 groszy oraz na akceptację dewaluacji drobnych monet, sięgającej już 12,5%. W roku 1614 wprowadzono do obiegu również po raz pierwszy w Polsce półtoraki, produkowane początkowo w mennicy bydgoskiej, obniżając ich wartość w stosunku do dawnego grosza o prawie 30 %, co było znowu równolegle do ówczesnego wzrostu cen dukata i talara, a nawet nieco go wyprzedzające. Zauważyć można, że liczba 24 wypisana na półtorakach oznaczała pierwotnie w Niemczech, że stanowią one 1/24 część talara (Rechnungsta-lera), czyli że są to tamtejsze grosze. Wobec przyjęcia w ordynacji z r. 1580 relacji: l grosz polski =2 krajcarom, 3-krajcarowe monety (grosze) stanowiły ścisły odpowiednik półtoraka, co ujawniło się nawet w przejęciu początkowo przez mennictwo polskie tego wzoru.
W roku 1615 obniżono jakość ortów do 81,6% w stosunku do wartości talara, a w r. 1616 następuje dalsza "dewaluacja ortów-już do 75% ich wartości w stosunku do talara. Ta sama uchwała komisji menniczej ustanowiła również nową normę dla szóstaków i trojaków, przypisując dla nich zawartość srebra proporcjonalną do normy obowiązującej dla ortów. Uwzględniając dokonaną już poprzednio dewaluację półtoraków, groszy i szelągów można było przypuszczać, że nowa ordynacja stanowić będzie pewne uporządkowanie systemu monetarnego. Tak jednak się nie stało, albowiem postępująca kolejna zwyżka cen dukata i talara zmuszała do podejmowania dalszych środków zaradczych.
A więc w roku 1619 poddano następnej z kolei dewaluacji półtoraki, obniżając ich wartość do 48% w stosunku do pierwotnej wartości grosza. Oznaczało to obniżenie ich wartości prawie równoległe do obniżonej wartości szelągów. W roku zaś następnym dewaluacja objęła talary' i orty54. Nowy zdewaluowany ort liczył teraz 16 groszy, odpowiadając w przybliżeniu zawartości srebra w półtorakaeh, a nowy talar lekki równał się 40 takim samym groszom. W kraju powstał więc zupełny chaos monetarny, wynikający z równoczesnego kursowania różnych monet o tych samych nominałach, a nie uzgodnionej między sobą wartości wymiennej.
W tym stanie rzeczy dopiero ordynacja z r. 162355 oznaczała bardziej trwałą reformę systemu pieniężnego, prowadzącą do uporządkowania tego chaosu i wprowadzenia nowego, jednolitego, zwartego systemu monetarnego. Reforma ta stała się bowiem możliwa na skutek równoczesnego przeprowadzenia reformy monetarnej u naszych sąsiadów. W wyniku tej reformy ort spadł wprawdzie do wartości 1/5 talara, jednakże zawartość srebra we wszystkich rodzajach monet, z wyjątkiem, szelągów, została tak ustalona, że odpowiadała w przybliżeniu stosunkowi: l dawny talar ciężki = 80 gro-
63 Zob. E. Bahrfeldt, op. cit., t. V, s. 19; D. Braun, op.' cit., s. 76.
54 D. Braun, op. cit., s. 76; M. Gumowski, Mennica bydgoska, Toruń 1955, s. 112; tenże,
Podręcznik..., s. 290.
65 I. Zagórski, op. cit., s. 141 i n.
Tabela 65 Table 65 L
Ordynacje mennicze Zygmunta III Minting regulations of Sigismund III
� Próba Fineness
Sztuk Zawartość Zawartość Zawartość
Data Nazwa monety Wartość z 1 grz = czystego Ag na gr
Lp. ordynacji Name of the gr 2*01, 802 g Ciężar Ag lg w talarze Trofy Mennice
Nr. Datę of the coin Yalue Pieces Weight łutów o/ Content Content Content Trophes Mints
regulation m groses from lots of pure of silver of groses
1 mark silvcr to 1 gros in 1 thaler
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
1 1604 szóstak 6 45 1/6 4,468 XIII 1/2 843 3/4 3,770 0,628 38,73 4,
2 trojak 3 90 1/3 2,234 XIII 1/2 843 3/4 1,885 0,628 38,72 2 __ K
3 grosz 1 127 1,580 V 3/4 359 3/8 0,571 0,571 42,60 0,66 KBW1
4 szeląg 1/3 381 0,530 II 3/4 171 7/8 0,091 0,273 89,10 0,22 KBWIRE
5 1609 ort 10 29 6,958 XIV 875 6,089 0,609 33,94 6,66 O
6 1612 denar 1/8 600 0,336 I 1/4 78 1/8 0,026 0,473 51,42 0,04 K
7 1614 póltorak 1 1/2 128 1,576 VII 1/2 468 3/4 0,739 0,493 49,34 1, B
8 1615 ort 10 30 6,726 XIII 1/2 843 3/4 5,676 0,567 42,90 6, G
9 1616 ort 10 31 4/10 6,427 XIII 812 1/2 5,222 0,522 46,60 6, G
10 szóstak 6 52 1/2 3,844 XIII 812 1/2 3,123 0,522 46,60 3,60
11 trojak 3 105 1,922 XIII 812 1/2 1,561 0,522 46,60 1,80 R
12 1619 półtorak 1 1/2 164 1,230 VI 1/2 406 1/4 0,500 0,333 73,- 0,50 BR
13 1620 talar lekki 40 10 20,180 X 625 12,6U 0,315 77,22 13,33 B
14 półtalar 20 20 10,090 X 625 6,306 0,315 77,22 6,66 B
15 1621 ort 16 28 7,207 XI 687 1/2 4,955 0,309 78,72 5,33 B
---------- - l ________ '� ------ 8 ~7~1 i 10 | 11 | 12 l . --------- ~ ------------------- - 13
oo -1 1 U f 3 1 4 5 ' -------- -------- -------------- 0 309 78,72 5,33 BTO
- Systemy pieniężne ... 16 17 18 19 20 21 22 13 III 1623 ort szóstak trojak półtorak grosz szeląg ternar 16 6 3 1 1/2 1 1/3 1/6 28 50 100 168 193 300 450 ńnft 7,207 4,036 2,018 1,201 1,045 0,672 0,448 0,336 XI VII 1/4 VII 1/4 VI IV 1 2 11 I 1/2 2/3 687 1/2 453 1/8 453 1/8 375 281 1/4 125 93 3/4 41 2/3 1,829 0,914 0,450 0,294 0,084 0,042 0,014 0,305 0,305 0,300 0,294 0,252 0,252 0,252 79,75 79,75 81,08 82,73 96,52 96,52 96,52 2 __ i __ . 0,50 0,33 0,11 0,05 0,02 K K B BGW1 KBWI ŁG Ł
23 denar 1/18 ___ . ----------------- � ------- ---------- . ---------------------- 1 ------------- ------------------------ ------ ------- - ------ 011 1 80 26,66 BT
24 25 26 ------------------- - - --------------- � 11 I 1627 -------------- ' - talar póitalar ćwierćtalar 80 40 20 7 . 14 28 28,829 14,414 7,207 XIV XIV XIV 875 875 875 25,225 12,612 6,306 ,313 0,315 0,315 80, j 80, _ ------------------------- - 13,33 6,66 BT
~ ----- � ------ -
Tabela 66 Table 66
System rachunkowo-pieniężny Zygmunta III z r. 1616 Monetary accounting system of Sigismund III of 1616
Dukat Talary Złote Orty Szostaki Trojaki Półtoraki Grosze Szelągi Ternary Trofy 11
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 1 11/14 2 1/2 7 1/2 12 1/2 25 50 75 225 450 51.-
1 1 2/5 4 1/5 7 14 28 42 126 252 28,60
1 3 5 10 20 30 90 180 20,40
1 1 2/3 3 1/3 6 2/3 10 30 60 6,80
1 2 4 6 18 36 4,08
1 2 3 9 18 2,04
1 . 1 1/2 4 1/2 9 1,02
1 3 6 0,68
1 2 0,23
1 1 0,11
Tabela 67 Table 67
System rachunkowo-pieniężny Zygmunta III z r. 1623 Monetary accounting system of Sigismund III of 1623
Dukat Talary Złote Orty Szos taki Trojaki Półtoraki Grosze Szelągi Ternary Trofy
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1 1 7/8 5 9 3/8 25 50 100 150 450 900 50-
1 2 2/3 5 13 1/3 26 2/3 53 1/3 80 240 480 26,66
1 1 7/8 5 10 20 30 90 180 10-
1 2 2/3 5 1/3 10 2/3 16 48 96 5,33
1 2 4 6 18 36 7 *i
1 2 3 9 18 1,-
1 1 1/2 4 1/2 9 0,50
1 3 6 0,33
1 2 0,11
�- 1 0,05
116
i
szom. Jak obrazują podane wyżej tabele 62 i 63 była to dewaluacja znikoma wobec hiperdewaluacji zagranicznej.
Ordynację z roku 1623 uzupełniło zarządzenie wydane dnia 111 1627 r. Jakubowi Jakobsonowi, zarządcy mennic królewskich, nakazujące mu wybijanie talarów ściśle według stopy cesarskiej, a więc ze srebra XIV-łutowego5ts.
Reforma z roku 1623 nie mogła jednak być w pełni 'trwała. W Niemczech ustalił się bowiem kurs talara na 90 krajcarów. Jak widać z tabeli 64 kurs ten został niebawem przeniesiony także do Polski, tym samym cena talara wzrosła do 90 groszy. W okresie tym zaznacza się także wzrost ceny złota, co musiało się odbić na cenie dukata.
Okazuje się z tego, że unikając w Polsce hiperdewaluacji i wycofywania dawnych złotych monet z obiegu, a stosując jedynie stopniowe obniżanie zawartości srebra w drobnych monetach trzeba było jednak zejść do relacji: l grosz polski = l krajcarowi; l gulden = 2 złotym polskim (obrachunkowym); a więc obniżyć wartość grosza do połowy. Talary ciężkie (lekkie ukazały się tylko sporadycznie) pozostały al pari.
W roku 1627 rynek wewnętrzny był już zasadniczo nasycony drobną monetą, toteż wydane w tym roku zarządzenie o wstrzymaniu dalszej emisji monet mogło się utrzymać przez 23 lata, aż do reformy Jana Kazimierza z r. 1650.
Współcześni, jak zaznaczono, nie rozumieli, skąd pochodzili zwyżka cen dukata i talara i sądzili, że można będzie przywrócić dawny stosunek talara do grosza równy 35 : l lub podobny, w drodze tzw. redukcji monety, tj. przez przywrócenie dawnej ordynacji menniczej, i że wpłynie to zbawiennie na poziom cen towarów. Zabieg ten byłby oczywiście zupełnie zbyteczny wobec ustabilizowania się cen dukata i talara oraz co ważniejsze, ustalenia się także cen towarów," które w razie "redukcji" i tak nie mogły potanieć w stosunku do cen srebra, a tylko mogła się zmienić jednostka miary ich wyceny, tj. l nowy grosz w miejsce 2 starych groszy. Bardziej natomiast uzasadnione mogły być obawy, że wzmożona emisja drobnej monety, o której dewaluację jak tego uczyło doświadczenie z niedawnych lat było bardzo łatwo, mogłaby wywołać nowe zamieszanie na rynku. ,
Brak jest w ordynacjach Zygmunta III wytycznych co do jstopy bicia denarów i ternarów, co już zauważyła T. Opozda57. Niektóre jednak wątpliwości autorki dadzą się do pewnego stopnia wyjaśnić w drodze przeliczeń. Tak więc stosownie do umowy zawartej przez miasto Poznań z Bekerem z r. 1612 miał on wybijać 592-608 sztuk denarów o próbie l 1/4 łuta z l grzywny stopu, co czyni przeciętnie 7680 sztuk z l grzywny czystego srebra. Z przeliczenia wynika więc, że l denar miał wówczas ważyć 0,336 g i zawierać 0,026 g czystego srebra, czyłi że na l grosz miało przypadać w denarach 0,473 g czystego srebra, tzn. prawie tyle samo, ile przewidywała ordynacja z r. 1614 dla półtoraka. W takim przypadku 52 grosze (w denarach) szłyby
56 Tamże, s. 146.
" T. Opozda, Mennica lobżenicka, Wrocław 1975.
117
na l talar, a więc nieco tylko więcej niż odpowiadało to jego ówczesnej cenie w trojakach i groszach. Stopa ta była stosowana w latach 1612-1615.
W latach 1622-1624 nastąpiła zmiana, mimo że denary z tych lat trzymają się na ogół przypisanej wagi. Ponieważ jednak nie przebadano ich próby, a dewaluacja postępowała naprzód, wysunąć trzeba hipotezę, że to właśnie przez obniżenie próby dokonano dostosowania wartości denarów do aktualnych cen monet grubszych. Jeżeli się więc przyjmie, że poszczególne denary powinny były w takim okresie zawierać po około 0,0136 g czystego srebra, aby odpowiadać zawartości srebra w szelągu, wówczas przy założeniu, że wybijano ich przeciętnie 600 sztuk z l,grzywny stopu o próbie 2/3 łuta (czyli 12 granów), uzyskuje się z l grzywny czystego srebra 14400 sztuk o zawartości 0,014 g czystego srebra w denarze.
Analogiczne przeliczenia można także odnieść do ternarów. Wynika z niego bowiem, że jeżeli wybijano ich 450 sztuk z l grzywny, tj. 4800 sztuk z l grzywny czystego srebra, ich waga nominalna wynosiła 0,448 g przy zawartości czystego srebra 0,042 g, tj. połowę zawartości srebra w szelągu, a trzykrotnie więcej niż w denarze.
Odpowiednikiem ożywionej działalności menniczej, której celem było wprowadzenie do obiegu monet o coraz to nowej wartości kruszcowej, było uruchomienie w tym okresie licznych mennic państwowych, a w szczególności w: Bydgoszczy, Krakowie, Lublinie, Malborku, Olkuszu, Poznaniu, Rydze, Toruniu, Wilnie i Wschowie, a także mennic prywatnych, spośród których widoczne ślady pozostawiła po sobie mennica łobżenicka.
Koniec panowania Zygmunta III łączy się z nowym zamieszaniem monetarnym, które tym razem wprowadzili do Polski Szwedzi emitując drobne monety w mennicy elbląskiej, znajdującej się wówczas pod ich okupacją. Dla monet tych okupant przyjął bowiem stopę wyższą od stopy ustalonej reformą z r. 1623, powodując tym samym dalsze zaburzenia na polskim rynku pieniężnym (tabela 68).
Z tego okresu interesujące są w pewnym stopniu dla numizmatyki polskiej bite w Szwecji monety Zygmunta III, jako króla szwedzkiego, na których umieszczał on również swoją tytulaturę króla polskiego (1594-1599)58. Były to talary, półtalary, marki, półmarki oraz monety po 3, 2, l, 1/2, 1/4, 1/6 i 1/12 óre. Ich wzajemne powiązanie obrazuje tabela 69.
Inną ciekawostką było przejściowe bicie w latach 1615-1618 3-krucie-rzówek, tj. 3-krajcarówek, przeznaczonych dla kontaktów ze Śląskiem. Stopą równały się one półtorakom z r. 1614 (zobacz tabela 65)59.
Panowanie Zygmunta III charakteryzuje poza tym początek wzmożonej emisji monet złotych, bitych bądź z polecenia króla, bądź przez miasta, zwłaszcza Gdańsk, jako tzw. donatywy, czyli monety okazyjne, przeznaczone na denary dla króla w czasie jego pobytu w tym mieście60. W tym
58 M. Gumowski, Podręcznik..., s. 73 i n.
59 M. Gumowski, Dzieje mennicy krakowskiej, s. 80.
60 K. Stecki, Donatywy polskie, BN 1970, s. 81.
oo
Stopa mennicza okupacji szwedzkiej w Elblągu Minting ratę under Swedish occupation in Elbing
Tabela 68 Table 68
Nazwa Wartość gr Sztuk z 1 grz = 201, 802 g Pieces from 1 mark Próba Fineness Zawartość czystego Zawartość gr w talarze Zawartość Ag
Lp. monety Yalue Ciężar Ag Content na 1 gr Trofy
Nr. Name of the coin in groses stopu czystego Ag of pure Weight łutów % of alloy silver lots fvm silver m 1 thaler in 1 gros
'1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1 ort 16 32 51,2 6,306 X 625 3,941 102,54 0,246 5,33
2 trojak 3 102 310 6/7 1,978 V 1/4 328 1/8 0,649 116,78 0,216 J ___
3 półtorak 1 1/2 185 592 1,091 V 312 1/2 0,341 111,12 0,227 0,50
4 grosz ł 210 896 0,961 in 3/4 234 3/8 0,225 112,11 0,225 0,33
5 szeląg 1/3 442 31/32 4050 0,455 I 3/4 109 3/8 0,050 168,73 0,149 0,11
119
Tabela 69 Table 69
System monetarny szwedzki z końca XVI w. Swedish monetary system in the end of the XVI century
Talar Marka Óre Ortug . Fyrk Fenig Grosze polskie Trofy
1 4 32 96 192 764 32 32
1 8 24 48 192 8 8
1 3 6 24 1 1
1 2 �8 1/2 0,50
1 4 1/6. 0,16
1 1/24 0,04
czasie bowiem cena złota była w Polsce wyższa niż na Zachodzie, co powodowało wykupywanie w Polsce srebra w zamian za złoto i napływ tego ostatniego61. Zarówno monety królewskie, jak i donatywy występują oprócz pojedynczych dukatów także jako ich wielokrotności, tj. 2-, 3-, 4-, 5-, 8-duka-tówki, a także 10-dukatowe portugały. Wartość tych ostatnich można w przybliżeniu określić na około 500 trof. Z czasów Zygmunta III pochodzą także największe polskie monety złote, a wśród nich złota 100-dukatówka o wadze 348,343 g. Ciężar ten odpowiada już jednak dukatom cesarskim, a nie polskim z r. 1528. Tym samym stemplem co 100-dukatówka zostały wybite także sztuki mniejsze o wadze 30, 40, 50, 60, 70, 80 i 90 dukatów, a także w srebrze 3 1/2-, 4-, 5-, i 6-talarówki.
Władysław IV, zanim wstąpił na tron polski, był przejściowo w r. 1611 carem moskiewskim i wtedy też zostały wybite kopiejki z jego imieniem. Kopiejki takie ważyły około 0,5 g, czyli szło ich 400 z l grzywny62. Ich siłę nabywczą można szacować na około 0,5 trofy.
Panowanie w Polsce Władysława IV (1632-1648) nie przyniosło zmian w systemie monetarnym, zastanym po poprzedniku, i wobec obowiązywania nadal uchwały sejmowej z r. 1627, zakazującej bicia drobnej monety, charakteryzowało się wyłącznie wybijaniem dukatów i ich wielokrotności, a także talarów i półtalarów. Z drobnych monet znana jest tylko niewielka emisja z r. 1635.
5.5. JAN KAZIMIERZ I JAN III SOBIESKI
Panowanie Jana Kazimierza ma dla polskiego systemu monetarnego duże znaczenie. Cechowało je bowiem dalsze usiłowanie wyjścia z chaosu, jaki panował w stosunkach monetarnych w pierwszej połowie XVII wieku i dało początek systemowi, który przetrwał z pewnymi zmianami następne 100 lat. Reformy z tych czasów zawierają zarazem elementy wybitnie no-
61 Z. Sadowski, Pieniądz...
62 A. Gupieniec, Kopiejki Władysława Zygmuntowicza, BN 1970; I. G. Spasski, Russkaja monietnaja sistiema, Leningrad 1962, s. 104 i n.
120
watorskie, które jednak nie spełniły w pełni pokładanych w nich nadziei, gdyż nie zostały należycie zrozumiane przez ówczesne społeczeństwo.
Pierwszą reformę przyniosła ordynacja mennicza z dnia 16 V 1650 r. Można o niej powiedzieć, że byłaby znakomita na ówczesne czasy, gdyby była zaprowadzona równocześnie we wszystkich krajach sąsiednich. Ponieważ jednak zaprowadziła ona w Polsce monetę lepszą od zagranicznej, nie mogła się ostać i musiała ulec zmianom. Na konieczność tej zmiany wpłynęły zresztą także skutki ówczesnych wojen prowadzonych przez Polskę. Ordynacja ta'ma jednak to znaczenie, że z jednej strony stała się punktem wyjścia dla systemów pieniężnych w Polsce na okres 100 lat, z drugiej -wprowadziła ważne zmiany, albo choćby tylko ustaliła ustawowo nowy system wagowy w Polsce. Jako podstawowa przyjęta została bowiem stopa ówczesnych talarów cesarskich.
Jak zaznaczono uprzednio, już Zygmunt August zgodził się w r. 1558 na stosowanie grzywny wagi około 202 g. Stefan Batory uznał w ordynacji z r. 1580 tę grzywnę "podwyższoną o pół skojca", tj. wagi 201,802. Ordynacja z r. 1650 postanowiła natomiast, że
do lepszego porządku mieć to chcemy po wszystkich Państwach Rzeczypospolitej, aby iako w My-nicach, tak y u wszystkich złotników, iedna była grzywna, siedem Talerow Imperialnych ważąca, żeby w ośmiu Talerach grzywna feynu się znaydowała.
Ustalona w ten sposób grzywna równała się 600 asom holenderskim, co odpowiadało 201,86565 g.
Podstawowy impuls dla tej ordynacji stanowił fakt, że cena talara w Niemczech kształtowała się, jak zaznaczono, na poziomie 90 krajcarów, podczas gdy w Polsce wynosić miała 80 groszy. Wzajemne oddziaływanie na siebie kursów monetarnych sprawiło, że w Polsce musiała się ona podnieść do 90 groszy, co z kolei zmuszało do obniżenia zawartości srebra w drobnych monetach. Równocześnie wzrost ceny złota pociągnął za sobą wzrost ceny dukata. Biorąc te wszystkie okoliczności pod uwagę, ordynacja z r. 1650 wprowadziła nowy system monetarny, który z pewnymi zmianami stanowił podstawę także dla późniejszych ordynacji, dostosowujących system pieniężny polski do nowych warunków.
Jak wynika z tej ordynacji i późniejszych danych, wartość talara odpowiadała w zasadzie wartości zawartego w nim kruszcu, a więc l grzywna czystego srebra kosztowała w zasadzie 8 talarów czyli 24 złote. Bicie talarów musiało zatem być deficytowe, gdyż nie uwzględniało kosztów wybicia. Drobniejsze natomiast monety były bite według jednolitej, nieco tylko wyższej stopy, dającej zaledwie 24,686 złotych z l grzywny czystego srebra. Ale i ta drobna podwyżka nie mogła pokryć kosztów wybicia, jak to potwierdzają późniejsze ordynacje mennicze. Do tego dodać należy konkurencję drobnych monet obcych, bitych z gorszego stopu, a ponadto koszty wojen obronnych przeciwko nacierającym ze wszystkich granic inwazjom wojsk nieprzyjacielskich. Jeżeli nawet początkowo mogły one nie zmuszać do szukania
Tabela 70 Table 70
System rachunkowo-pienieżny według ordynacji z r. 1650 Monetary accounting system of 1650
Dukaty Talary Złote polskie Orty Szóstaki
1 2 6 10 30
1 3 5 15
1 1% 5
1 3
� 1
---------- . ------------------ Trojaki Dwojaki Grosze ------------ - ------------- -Szelągi Jednostki pieniężne cesarskie Trofy
60 90 180 720 3 guldeny 54, 27, '
30 45 90 360 � iv>.. 9,
10 6 15 9 30 18 120 72 Va 6 groszy 5,40 1,80
2 3 6 24 2 " 0,90
1 l1/. 1 3 2 12 8 1 2 krajcary ' 0,60 0,30
1 4 1 1 1 fenig 0,075
N>
122
zysku w mennicach, to w każdym razie nie dozwalały na ich deficytowość. Wynikiem tego było, że ordynacja z r. 1650 przetrwała w stanie niezmienionym tylko do r. 1654, choć jak podaje M. Gumowskijuż w r. 1651 bito w mennicy bydgoskiej orty tylko X próby i o wadze 5,31 g63.
Ordynacja z r. 1650 wprowadziła poza tym inną ważną nowość, a mianowicie przyjęła nową stopę dla dukata, głosząc: "Czerwony złoty Imperyalney ligi y wagi, po złotych sześci..." Dotychczas bowiem obowiązywała w odniesieniu do dukatów ordynacja z r. 1528, według której wybijano 56 dukatów z dawnej grzywny krakowskiej (197,684 g) o próbie 23 1/2 karata z dodatkiem l grama miedzi (tj. razem 200,095 g), w wyniku czego dukat ważył nominalnie 3,5731 g przy zawartości czystego złota 3,4565 g. Ciężar zaś dukata cesarskiego wynosił 1/67 grzywny kolońskiej, tj. 3,489735 g o próbie 23 2/3 karata, czyli o zawartości 3,441266 g czystego złota. Zawartość czystego złota w dukacie nie uległa więc zmianie, drobna bowiem różnica na drugim miejscu dziesiętnym grama nie odgrywała roli, zwłaszcza wobec pewnych wątpliwości co do bezwzględnej ścisłości danych z r. 1528 i bezwzględnego przestrzegania ordynacji' z r. 1528. Z nowej grzywny krakowskiej czystego złota wypadało teraz 58,660 dukatów, a z grzywny stopu 57,445 sztuk.
Poza tym ustalono wartość orta na poziomie 18 groszy, a szeląga 1/4 grosza.
W roku 1654 Gdańsk i Toruń64 podjęły bicie ortów, dających już 26,182 złote z l grzywny czystego srebra, zaś w r. 1656 nastąpiła dalsza drobna podwyżka stopy ortów i szóstaków, w r. 1657 jeszcze jedno drobne podwyższenie stopy ortów, aż wreszcie ordynacja mennicza z dnia 23 III 1658 r. wprowadziła nowy pełny system bicia drobniejszych monet, który okazał się już trwały. Ścisła kalkulacja produkcji menniczej według tej ordynacji przedstawiona została w tabeli 716S.
Już ordynacja z r. 1650 zapowiadała bicie szelągów "z szczerey miedzi". Bicie ich na wielką skalę przy obniżeniu do połowy ich ciężaru rozpoczęto jednak dopiero w r. 1659 pod zarządem Tytusa Liwiusza Boratiniego, od którego przyjęły nazwę boratynek. Bicie monety miedzianej w XVII w. nie było niczym niezwykłym. Były one emitowane w różnych państwach i to nie tylko w formie bilonu, ale nawet talarów (Szwecja). Toteż boratynki nie musiałyby wywołać zamętu w stosunkach pieniężnych, gdyby były zachowane następujące warunki:
1) ograniczenie emisji do rozmiarów wyznaczonych przez zapotrzebowanie na drobną monetę,
2) praktyczna i nieograniczona ich wymienialność na pełnowartościową monetę srebrną po kursie nominalnym,
3) zrozumienie ówczesnych władz skarbowych dla funkcji bilonu.
Te warunki nie zostały jednak zachowane, a do nich dołączyły się inne
63 M. Gumowski, Mennica bydgoska, s. 197.
64 M. Gumowski, Dzieje mennicy toruńskiej, s. 139.
65 M. Gumowski, Dzieje mennicy krakowskiej, s. 94.
123
Tabela 71 Table 71
Kalkulacja produkcji menniczej według ordynacji z r. 1658 Calculation of the minting production according to the regulation of 1658

Wartość nominalna Koszt złotych
monet wybitych z 1 grz Cost in zlo- Zaplanowany Razem zapla-
"Nazwa monety Ilość sztuk z 1 grz czystego srebra Pieces from czystego srebra Nominał value of the coins minted from 1 mark of pure silver ties zysk z 1 grz czystego srebra w złotych Planed profit nowany nakład w złotych (rubr. 5 + 6 + 7)
1 grz czystego sre- wybi-
Name of the 1 mark of bra cia from 1 mark Together

coin pure silver of 1 of of pure silver planed expen-
groszy złotych mark minting in zloties diture in zloties
of pure
silver
1 | 2 3 4 5 1 6 8
ort � 51,2 921,6 30,72 24 1 1/2 4 1/2 30
szóstak 154 2/3 928 30,93 24 2 1/2 4 1/2 31
trojak 320 960 32 24 3 1/2 4 1/2 32
półtorak 660 990 33 24 4 1/2 4 1/2 33
grosz 990 990 33 24 4 1/2 4 1/2 33
Tabela 72 Table 72
System rachunkowo-pieniężny Jana Kazimierza z r. 1658 Monetary accounting system of John Casimir of 1658
Dukat Talary Złote Orty Szóstaki Trojaki Półtoraki Grosze Szelągi Trofy
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 2 6 10 30 60 120 180 540 60,
1 3 5 15 30 60 90 270 30,
1 1 2/3 5 10 20 30 90 10
1 3 6 12 18 54 6,
1 2 4 6 18 2,
1 2 3 9 1,
1 11/2 41/2 0,50
1 3 0,33
1 0,11
esprzyiaiące okoliczności. Przede wszystkim była to emisja w r. 1663 tymfów niepełnowartościowych srebrnych monet 30-groszowych, zawierających nawet mniej kruszcu, niż wynosiła połowa ich wartość! nominalnej
Dzisiaj posługujemy się powszechnie niepełnowartościowym pieniądzem papierowym którego wartość wynika z kursu przymusowego oraz braku na rynku konkurencyjnego pieniądza kruszcowego.
124
W XVII w. zaczął się też pojawiać w Europie wymienialny na złoto banknot i niewymienialny pieniądz papierowy. Tymf mógłby więc również spełniać z powodzeniem swoje funkcje płatnicze, gdyby nie prymitywizm w sposobie pojmowania funkcji pieniądza i gdyby zapewniono jego wymienialność na monety pełnowartościowe po kursie nominalnym. Trzeba dodać, że emisja tymfa nie była błędem ekonomicznym, lecz koniecznością narzuconą stanem finansów państwa zrujnowanego wojną i zniszczeniami wojennymi66. Ktoś musiał pokryć koszty wojny. Pokryło je więc w części społeczeństwo w formie podatku, jakim była emisja pieniądza niepełno-wartościowego. Późniejsze kłopoty na rynku i ogólne zubożenie były naturalnymi skutkami wojen, ciągnących się aż do około r. 1717. Pieniądz był tylko ich miernikiem i na ten miernik zwalano winę, podobnie jakby chory zwalał winę za gorączkę na termometr. Skutki gospodarcze wywołane dewaluacją działają bowiem przez stosunkowo krótki czas. Później rynek wraca do równowagi przy obniżonej sile nabywczej jednostki pieniężnej, a więc poziom cen i dochodów ustala się w stosunku do niej odpowiednio wyżej.
Możemy stwierdzić, uwzględniając ówczesną mentalność, że podejmowane były w tym czasie próby nawrotu do choćby częściowo pełnowartościowego pieniądza srebrnego. Spośród nich należy odnotować:
1) wybijanie przez niektóre mennice (Gdańsk, Toruń) szelągów srebrnych o niskiej co prawda � zawartości srebra, tak że dawały one aż 36 lub nawet 41,5 złotych z l grzywny czystego srebra (wobec 24 złotych uzyskiwanych z talarów), ale jednak zawierających szlachetny kruszec;
2) próbę wypuszczenia w r. 1671 monet jednozłotowych o wartości 1/3 talara, dających 28 złotych z l grzywny czystego srebra, a więc lepszych od drobnych monet bitych wg ordynacji z 1658, próba ta nie weszła jednak w życie;
3) ustalenie w r. 1676 ceny dukata na poziomie 12 złotych "monety sze-lężnej", tzn. ustawowe uznanie dewaluacji monety miedzianej do połowy jej pierwotnej wartości i ustalenie przez to jej realnej wartości;
4) zrównanie tymfa z ortem, a więc częściowy powrót do jego wartości kruszcowej i ustalenie nowego kursu wymiennego monet. Reformy tej dokonano częściowo na sejmie koronacyjnym z r. 1676 ustalając, że 100 złotych w drobnej monecie srebrnej ma się równać 170 złotym w "monecie szelężnej". Warunki rynkowe narzuciły jednak rychło wyższy kurs monet srebrnych, stosownie
66 Jak podaje H. Landberg, (Uppsala) Finansowanie wojny i zaopatrzenie garnizonów. Szwedzki zarząd okupacyjny w Krakowie i Toruniu podczas wojny polskiej Karola X Gmtawa. Studia i materialy do historii wojskowej, 1973, t. I, cz. 2, s. 185 i n., sama tylko kontrybucja nałożona na miasto Kraków wynosiła 160000 talarów, tj. 4320000 trof (172800000 zł). Nie jest jednak pewne, czy została ona w całości ściągnięta. Na podobną wysokość szacowano wówczas także roczny dochód z kopalń soli w Bochni i Wiejiczce. Kontrybucja nałożona na majątki ziemskie na Pomorzu wynosiła 2 talary z l łana miesięcznie, tj. 24 talary rocznie, czyli około l talar z l hektara (ok. l 000 zł z l ha). Tamże, s. 207. Natomiast zatargi z własnym wojskiem o zapłatę żołdu opisuje A. H n i ł k ó, Wlosi w Polsce Tytus Liwjusz Boratyni, dworzanin króla Jana Kazimierza, mincarz i uczony, Kraków 1923. Chodziło tu o 36 min złp., tj; o 360 min trof.
125
do którego l dawny grosz w monecie srebrnej = 2 groszom w monecie
miedzianej.
Już w roku 1657 powrócono do dawnej relacji: l grosz == 3 szelągom.
System monetarny Jana Kazimierza pozostał formalnie obowiązujący do końca XVII w. a nawet dłużej.
, Szczególnie mocno zazriaczyło się negatywne stanowisko w sprawie boraty-nek w Prusach Królewskich. Tak więc Stany Pruskie na zjeździe w Tucholi już w r. 1658 zapowiedziały, żs monety'tej w Prusach przyjmować się nie będzie. Prusy Królewskie wolały zatem pozostać przy dawnym systemie pieniężnym, zgodnym zasadniczo z systemem Prus Książęcych. Znalazło to później wyraz m. in. w emisji złotówek gdańskich (guldenów) zas Augusta III67.
Tabela 73 Table 73
System pieniężny według uchwały sejmu koronacyjnego z r. 1676 Monetary system according to the regulation of 1676
Du-kat Talary j i Złote = ortom Szóstaki Trojaki J Po
1 2 12 35 Vi, 7010/17 1
1 6 17 �/H 35 5/17
1 216/i7 5 15/17
1 2
1 1 1 |
1403/!7
70l�/i7
H13/!7
4
2' l
360
180 30 10
5
1080
540
90
l
153/io 7 13/2 3
l
90
45 7,50 2,55 1,27 0,64 0,25 0,08
________l_________ l_______________!_____________________________
Próby zmiany tego systemu nie dały rezultatu, albowiem państwo było za słabe finansowo na generalną reformę. Toteż po krótkim panowaniu Michała Wiśniowieckiego (1669-1673) Jan IUSobieski (1674-1696) emitował wprawdzie orty, szóstaki i trojaki według stopy z r. 1658 nie licząc wspomnianych wyżej talarów i dukatów, ale emisja ta nie wyparła z obiegu boratynek. Podkreślić jednak należy, że nie to było przyczyną upadku gospodarczego Rzeczypospolitej, lecz zniszczenia wojenne a w dodatku fatalna polityka gospodarcza możnowładztwa i szlachty. W epoce merkanty-lizmu na Zachodzie Europy stosowali oni z uporem politykę antymerkan-tylną, prowadząc do upadku miast, głodowego eksportu żywności i płodów rolnych przy równoczesnym imporcie towarów luksusowych, zbędnych dla szerokich mas społeczeństwa. Takiej polityki na dłuższy okres czasu nie mogłoby znieść najzasobniejsze nawet w surowce państwo, a cóż dopiero zniszczona ustawicznymi najazdami nieprzyjacielskimi Rzeczpospolita. Pieniądz był uważany za źródło zła68, a przecież nawet przy małowartościo-~wym pieniądzu rnożna prowadzić działalność zmierzającą do podniesienia zamożności społeczeństwa.
07 A. H n ił k o, op. cit., s. 28.
68 Por. m. in. Z. Sadowski, Pieniądz a początki upadku Rzeczypospolitej w XVII w., Warszawa 1964.
Tabela 74 Table 74 L
Ordynacje mennicze Jana Kazimierza Minting regulations of John Casimir
Uzysk zł
Próba Fineness Zł ary
Sztuk Zawar- i &lLj
Zawar- czystego
z 1 grz = tość czy-
Lp. Nr. Data ordynacji Datę Na'zwa monety Name Metal Metal Wartość gr Yalue 201,86565g Pieces from Ciężar Weight karatów stego kruszcu Content tość Ag na 1 gr Content Ag Gaining of zloties Trofy Tro-phes Mennice Mints
of regulation of thc coin of groses 1 mark carats łutów lr\fc / Im of pure Au/Ag of silver to 1 gros from 1 mark
lOis of pure
silver
1 2 3 . 4 5 6 7 8 9 , 10 11 12 13 14
1 16 V 1650 dukat Au 180 57,445 3,4897 23 2/3 986 1/9 3,4412 _ ___ 60, KPWsBLw
W1ETG
2 talar Ag 90 j 28,838 XIV 875 25,232 0,280 24, 30, PWsLwGTE
3 ort Ag 18 36 5,607 XIV 875 4,906 0,272 | 24,686 6- KPWsBE
4 szóstak Ag 6 108 1,869 XIV 875 1,635 0,272 24,686 7 ^ KWsB
5 trojak Ag 3 216 0,934 XIV 875 � 0,817 0,272 24,686 i, PBE
6 dwojak Ag 2 162 1,246 VII 437 1/2 0,545 0,272 24,686 0,66 WsBG
7 grosz Ag 1 324 0,623 VII 437 1/2 0,272 0,272 24,686 0,33 Wl
8 szeląg Cu 1/4 77 2,623 czysta miedź 0,08 G
9 1652 szóstak Ag 6 521/2 3,845 ' VII 437 1/2 1,682 0,280 24, 2, Wl
10 trojak Ag 3 100 2,019 VI 375 0,757 0,252 26,702 | , ____ Wl
11 półtorak Ag 11/2 200 1,009 VI 375 0378 0,252 26,702 0,50 Wl
12 grosz Ag 1 200 1,009 IV 250 0,252 0,252 26,702 0,33 Wl
13 szeląg Ag 1/3 360 0,561 11 150 0,070 0,210 32, 0,11 Wl
7 8 9 | 10 11 12 13 14
1 1 14 15 16 17 18 2 1654 1 III 1656 1657 3 ort ort szóstak ort szeląg * 1 Ag Ag Ag Ag Ag 18 18 6 18 1/3 30 32 53 38 300 1 6,726 6,308 3,809 5,312 0,672 XI XI VI XII I 1/2 687 1/2 687 1/2 375 750 93 3/4 4,626 4,337 1,429 3,984 0,062 0,257 0,241 0,238 0,221 0,186 26,186 27,927 28,267 30,400 36,177 6, 6,-2-6 2 __ GT GLw Lw GT GPT GLw
19 20 21 22' 23 III 1658 ort szóstak trojak półtorak Ag Ag Ag Ag Ae 18 6 3 1 1/2 1 32 58 120 185 5/8 247 1/2 6,308 3,480 1,682 1,087 0,815 X VI VI IV 1/2 IV 625 375 375 281 1/4 250 3,943 1,305 0,631 0,306 0,204 0,219 0,217 0,210 0,204 0,204 30,930 32 33, 33, 2, �1, 0,50 0,33 Lw Wl Wl
23
0,11 KUj
24 25 26 7 VII 1659 15 VI 1663 1665 szeląg złoty szeląg Cu Ag Ag 1/3 30 1/3 150 30 300 1,346 6,726 0,672 czystE VIII 119/3: i miedź 500 > 80 25/32 3,363 0,054 0,112 0,162 60, 41,626 10 0,33 BLw TE

128
System pieniężny z r. 1676, który jak zaznaczono nie był w praktyce przestrzegany a w kraju krążyły liczne monety fałszywe, tzw. klepacze69, zbliżał się więc stopniowo do tego układu, jaki ostatecznie przyjęła uchwała z r. 1717.
g
Tabela 75 Table 75
Siła nabywcza polskich jednostek pieniężnych w XVII i XVIII w. The purchasing power of Polish nionetary units in.the XVII and XVIII centuries
Lata Grosz Złoty = 30 groszy Talar Dukat
trof trof groszy | trof groszy trof
1601-1610 0,62 18,60 38 23,56 65 40,30
1611-1620 0,68 20,40 45 30,60 75 51,
1621-1630 0,33 9,90 88 29,04 145 47,85
1631-1640 0,36 10,80 90 32,40 170 61,20
1'641-1650 0,30 9 __ 90 27, 180 54,
1651-1660 0,32 9,60 ' 90 28,80 180 57,60
1661-1670 0,29 8,70 153 44,37 314 91,06
1671-1680 0,24 7,20 180 43,20 368 88,32
1681-1690 0,22 6,60 195 42,90 3$3 86,46
1691-1700 0,18 5,40 203 36,54 414 74,52
1701-1710 0,20 6, 224 44,80 485 97,
1711-1720 0,16 4,80 240 38,40 540 86,40
1721-1730 0,23 6,90 240 55,20 540 124,20
1731-1740 0,17 5,10 240 40,80 540 91,80
1741-1750 0,15 4,50 240 36, 540 81-
1751-1760 0,16 4,80 240 38,40 ' 540 86,40
1761-1770 0,15 4,50 240 36, 525 78,75
1771-1780 0,10 3, 240 24, 502,50 50,25
1781-1790 0,10 3, 240 24 510 51,
1791-1795 0,10 3, 240 24 540 54,
180 18,
5.6. SYSTEM MONETARNY SASKI W PIERWSZEJ POŁOWIE XVIII W.
Zainteresowanie mennictwem saskim tego okresu wynika głównie z przypadających na te czasy emisji monet, na których elektorowie sascy oprócz swoich tytułów niemieckich umieszczali również tytuł króla polskiego, a zarazem zdobili swój herb przydaniem do niego herbów Korony i Litwy. Wettinom bowiem, powołanym na tron polski, wielce imponował tytuł królewski, wyróżniający ich z plejady książątek niemieckich, toteż stale podkreślali na monetach swą godność królewską. Monety saskie z w. XVIII,
89 Zob. J. Mękicki, Mennictwo Jana IH Sobieskiego, Warszawa 1977; A. Mikołaj czy k, Obieg pieniężny...
Tabela 76 Table 76
* System monetarny saski oparty na stopie lipskiej z r. 1690
fu ------------------ , Wartość Value Sztuk z 1 grz Próba Fineness Zawartość
3 ----------- koloń-
�a 1 skiej Ciężar karatów kruszcu
S Lp. Nazwa monety Metal Pieces Weight carats Content
.rc N- Nr. Name of the coin Metal Spezies- 1 Rechnung- ( 3uldenów złp. gr Ag from łutów /oo of pure
fD talerów talerów 1 mark lots Au/Ag
a rfCologne 9 10 11 12 13
1 1 2 3 4 2 5 Dukaten 4 3 2 3 Au Au Au Au 4 10 8 6 4 5 13 1/3 10 2/3 8 5 1/3 20 16 12 8 80 64 48 32 320 256 192 128 96 13 2/5 16 3/4 22 1/3 33 1/2 44 2/3 17,448 13,958 10,469 6,979 5,234 23 2/3 23 2/3 23 2/3 23 2/3 23 2/3 986 1/9 986 1/9 986 1/9 986 1/9 986 1/9 17,206 13,765 10,323 6,882 5,161
5 6 1 1/2 ,. 1 Au Au 3 2 4 2 2/3 4 16 64 32 67 134 3,489 1,744 23 2/3 23 2/3 986 1/9 986 1/9 3,441 1,720
7 1/2 " . 1/4 " Au Au 1 1/2 1 1/3 2/3 1 4 16 268 0,872 23 2/3 986 1/9 0,860
9 10 11 1 Speziestaler 1/2 " 1/4 " (ortstaler) Ag Ag Ag 1 1/2 1/4 11/3 2/3 1/3 2 1 1/2 8 4 2 32 16 8 4 8 16 32 64 29,226 14,613 7,306 3,653 XIV 2/9 XIV 2/9 XIV 2/9 XIV 2/9 888 8/9 888 8/9 888 8/9 888 8/9 12,989 6,494 3,247
12 1/8 " (Halborts Ag 1/8 1/6 1/4
13 14 15 16 17 18 19 W Zweidritteltaler Dritteltaler Sechsteltaler Doppelgroschen Groschen Sechser (=6 Pf.) Dreier (= 3 Pf.) Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag 1/2 1/4 1/8 1/16 1/32 1/64 1/128 1/384 2/3 1/3 1/6 1/12 1/24 1/48 1/96-1/288 1 1/2 1/4 1/8 1/16 1/32 1/64 . 1/192 4 2 1 1/2 1/4 1/8 1/16 1/48 16 8 4 2 1 1/2 1/4 1/12 13 1/2 27 54 74 1/4 125 156 240 616 17,319 8,659 4,329 3,148 1,870 1,498 0,974 0,379 XII XII XII VIII VI 2/3 IV III II 750 v750 750 500 416 2/3 250 187 1/2 125 12,989 6,494 3,247 1,574 0,779 0,374 0,182 0,047
./
System monetarny saski w nawiązaniu do systemu polskiego Saxonic, monetary system with reference to the Polish system
Tabela 77 Table 77
Dukat 1 Spezies-taler 2 Rech-nungs-taler Zwei-drittel-taler (Gulden) Ortsta-ler = Drittel-taler Hal bór ts-taler = Sechstel-taler Doppel-groschen Groschen Sechser Dreier Pfenning
Odpowiednik Trofy
złp. gr poi.
1 2 1 2 2/3 1 1/3 1 4 2 1 1/2 1 5 8 4 3 2 1 6 16 8 6 4 2 7 . 32 16 12 8 4 8 64 32 24 16 9 128 64 48 32 10 256 128 96 64 11 1 12 13 14
768 384 288 192 16 8 6 4 80 40 30 20
16 32 96
1 2 10
16 48 1
1 2 1 4 8 24 15 5 2 1/2
12 7 1/2 1 1/4
6 3 3/4 5/8
3 1 7/8 5/16
1 - 3/8 5/48
131
opatrzone tego rodzaju napisami lub herbami, zdobyły sobie nazwę monet
sasko-polskich.
Monety sasko-polskie były w istocie swej monetami saskimi, bitymi według saskiej stopy menniczej i ich obieg prawny ograniczał się do Saksonii. Nie można jednak zaprzeczyć, że ożywione z natury rzeczy w tym czasie stosunki z Saksonią musiały wywrzeć wpływ także na czysto polski system
monetarny.
Saski system monetarny z XVIII w. stanowił wariant niemieckiego systemu talarowo-groszowego, którego ewolucję nakreślono w ustępie 5.1. Podstawę systemu stanowiła w tym czasie tzw. stopa lipska z r. 1690, a szczegółowe rozwinięcie tego systemu przedstawia tabela 76.
Stopa dukatów odpowiadała ogólnoniemieckiej stopie cesarskiej, a więc tym samym i polskiej. Podstawową jednostkę obrachunkową stanowił Rechnungstaler, który choć sam nie był wybijany, to jednak do obiegu zostały wprowadzone jego frakcje z oznaczeniami: 2/3, 1/3, 1/6, 1/12, 1/24 i 1/48 talara. Jednostka równa 1/24 talara (Rechnungstalera), Groschen, oznaczona była niekiedy na monetach znakiem zbliżonym do litery H, stąd Speziestaler (np. z motylkiem) nosił oznaczenie 32 H.
Zwraca następnie uwagę wybijanie tych samych jednostek wartości według dwóch odmiennych systemów menniczych, a mianowicie według ogólno-niemieckiego systemu cesarskiego, jako ułamków Speziestalera, oraz według systemu wewnętrznego saskiego, jako ułamków Rechnugstalera. Tak więc: Ortstaler, tj. 1/4 Speziestalera = Dritteltaler, tj. 1/3 Rechnungstalera; Hal-bortstaler, tj. 1/8 Speziestalera = Sechsteltaler,. tj. 1/6 Rechnungstalera.
Nazwa "gulden" nie znalazła natomiast w tym czasie odbicia w oficjalnych nazwach monet. W określeniu potocznym odnosiła się ona do Zweidrittel-talera, tj. 2/3 Rechnungstalera, a więc połowy Speziestalera. Zweidritteltaler był bowiem równy co do wartości guldenom, wybijanym w innych krajach niemieckich lub używanym tam jako jednostka pieniężna obrachunkowa. W tym okresie nie były natomiast wybijane w Saksonii krajcary ani halerze, drobną jednostkę -pieniężną stanowił w dalszym ciągu fenig.
System monetarny saski był prosty. Mniejsze jednostki monetarne stanowiły z reguły połowę większych. Ze względu na jednakową wielkość dukata w Saksonii i w Polsce, a także talara (Speziestaler) można go z dość dużym przybliżeniem zestawić z systemem polskim, jak to podaje tabela 77.
5.7. SYSTEM MONETARNY POLSKI W CZASACH SASKICH
Na początku panowania Augusta II (1697-1733) obowiązywała w Polsce nadal ordynacja mennicza z r. 1658. Ważność jej potwierdziła uchwała sejmu z r. 1677 nakazująca, "żeby (sc. moneta srebrna i złota) w lidze y wadze nie była niższa y podlejsza nad Ordynacją Anni 1658". W praktyce jednak kraj niszczony wojnami, zalewany obcą monetą i nasycony przy tym dawnymi emisjami o charakterze podwartościowym (boratynki, tymfy) nie miał wa-
132
runków do przeprowadzenia szerszej reformy monetarnej. Jedynie powołana wyżej uchwała sejmu koronacyjnego z r. 1676 wskazywała drogę do zaprowadzenia pewnego ładu przez ustalenie realnego kursu drobnych monet, tj. ustawowe obniżenie ich wartości.
Nowy pieniądz polski pochodził za Augusta II głównie z mennic saskich, emitujących do Polski monety według stopy polskiej. Były one jednak czynne tylko okresowo na skutek przeszkód wojennych. Jedynie stosunkowo nieznaczne ilości monet wypuszczały w tym okresie mennice polskie. W szczególności za panowania Augusta II wybijano: w Lipsku: dukaty (1702, 1703), półdukaty (1703), talary (1702), tymfy (1698, 1704), szóstaki (1698, 1702-1706), próbny szeląg (1720); w Elblągu: próbny szeląg (1713); w Gdańsku: dwudukatówki (1698, 1699), dukaty (1698), szeląg srebrny (1715); w Grodnie: szóstaki (1706, 1707), trojaki (1706); w Toruniu: dukaty (1702).
Ważnym krokiem w kierunku wprowadzenia ładu pieniężnego było więc wydanie w r. 1717 uniwersału, ustalającego wzajemny stosunek wartości monet zgodnie z ich poziomem rynkowym, który obowiązywał w zasadzie aż do reformy Stanisława Augusta Poniatowskiego. Uniwersał wyraził ceny wyższych monet w wartości niewybijanego wówczas grosza miedzianego, równego 3 szelągom miedzianym. Układ wartości tak ustalonych jednostek pieniężnych wraz z ich wyceną przedstawia tabela 78.
Tabela 78 Table 78
System pieniężny polski według uniwersału z r. 1717 Polish monetary system according to the regulation of 1717
Dukaty Talary Tymfy Złote Szóstaki Trojaki Grosz miedź. Szelągi Trofy
1 2V� 14/38 18 48 2ł/38 108 540 1620 90
� 1 612/38 8 18 3%8 48 240 720 40,
1 18/30 3 72/5 38 114 6,25
1 2 M/38 6 30 90 5,
1 2 Vi, 122/3 38 2,10
1 5 15 0,83
\ 1 3 0,17
1 0,06
Inaczej: l dukat = 14 tymfów i 8 groszy miedzianych = 42 szóstaki i 24 szelągi, czyli 42 szóstaki i 8 groszy miedzianych; l talar = 6 tymfów i 12 groszy miedzianych = 18 szóstaków i 36 szelągów, czyli 18 szóstaków i 12 groszy miedzianych; l tymf zwany też ortem i oznaczony jako 18 groszy srebrnych = l złoty i 8 groszy miedzianych; moneta ta pod tą nazwą występowała w XVIII w. także na Śląsku, w Prusach i na Pomorzu Zachodnim70;
70 Ponieważ l tymf miał według ordynacji z r. 1658 zawierać 3,943 g czystego srebra, stąd wartość l grosza, liczonego po 38 groszy w tymfie, wypada na 0,10376 g. Taka też wartość pokrywa się prawie ściśle z talarem liczonym po 240 groszy.
133
l złoty = 30 groszy miedzianych = 2 szóstaki i 14 szelągów czyli 2 szóstaki 4 grosze miedziane i 2 szelągi; l grosz miedziany = 3 szelągi miedziane (boratynki).
Rachunek ten był więc mocno skomplikowany.
Dla porównania warto przedstawić najważniejsze jednostki pieniężne państw ościennych z tego czasu (zob. tabela 79)
Tabela 79 Table 79
Jednostki pieniężne polskie i państw sąsiednich w r. 1717 Polish monetary units and of the neighbouring countries in 1717
---------- ------------ � ------- Państwo ___ _. ---------------------- - Jednostka pieniężna Ciężar Próba �/o __________ _ -------------- - Zawartość Ag _ ------- Złotych polskich ___^ Groszy polskich _. ----------------- Trofy
Polska 1 talar = 8 28,838 875 25,232 8,- 240 40,
zip. po 30 gr.
1 złoty = 30
groszy _ 3,154 1, 30 5-
Austria 1 talar = 2 28,838 875 25,232 8, � 240 40
guldeny po
60 krajca-
rów
1 gulden = '60 12,616 4, 120 20,-.
krajcarów
1 krajcar 2 0,33
Prusy Itymf = 18 6,308 625 3,943 1,25 38 6,25
groszy
Rosja 1 rubel = 28,44 875 24,88 8, 240 40,
100 kopiejek
1 kopiejka 2,4 0,40
Saksonia 1 talar = 32
grosze po 12 29,226 888 8/9 25,979 8,25 247,5 41
fenigów
----------------------- ' ---------------- 1 grosz ------------------ 1,870 416 2/3 0,779 . ----- . ----------------- ------------ � -------- 7,75 _________ 1,25
Uniwersał z roku 1717 zasługuje na baczną uwagę. Przede wszystkim ustawowe ustalenie kursów wymiennych monet na poziomie odpowiadającym stosunkowi rynkowemu już samo przez się zaprowadziło porządek i usuwało niepewność, a zarazem zapobiegało dalszym wahaniom wzajemnego stosunku monet. Z punktu widzenia ekonomicznego było bowiem rzeczą obojętną, czy za talara płaciło się 90 groszy czy 240 groszy, byle tylko stosunek ten był stały i odpowiadał wymaganiom rynku. Inna natomiast kwestia, czy układ kursujących monet był dla ludności praktyczny, tak jak niewątpliwie praktycznym był układ saski. Przesycenie obiegu pieniądza miedzią istniało w tym okresie nie tylko w Polsce, ale także w innych krajach, np. Szwecji i Rosji. Odpływ zaś srebra z Polski był wywołany nie tylko rabunkami obcych wojsk, ale także biernym bilansem handlowym. Temu ostatniemu
134
mogła zapobiec tylko należyta polityka ekonomiczna państwa, ale to już jest odrębne zagadnienie.
Uniwersał z roku 1717 wprowadził równocześnie dość daleko idącą zgodność pomiędzy systemem monetarnym polskim a saskim. Stopa dukatów była mianowicie w obu państwach w tym czasie taka sama. To samo można zasadniczo powiedzieć o talarach, gdyż drobne odchylenia nie mogły mieć większego znaczenia, zwłaszcza wobec i tak zachodzących w praktyce odchyleń od normy. Zgodność zaś tych dwóch jednostek wpływała z kolei na od-powied_niość kursów także innych jednostek. Tak więc okazuje się, że:
l Speziestaler = l talar polski = 8 złp.,
l Rechnungstaler = 6 złp,,
'�2/3 talara (gulden) = 1/2 talara polskiego = 4 złp:,
1/6 talara l zip. = 30 groszy miedzianych = 90 szelągów,
2 grosze srebrne = 1/2 zfp. = 15 groszy miedzianych = 45 szelągów,
l grosz srebrny =1/4 złp. = 71/2 grosza miedzianego.
Taki stan rzeczy ułatwiał oczywiście ogromnie przeliczenia i umożliwiał w praktyce obieg monet sasko-polskich także w Polsce. Ta stopa obowiązywała bowiem w Saksonii do r. 1763 kiedy to Saksonia wprowadziła u siebie stopę konwencyjną71.
Próby odnowienia mennictwa polskiego na większą skalę datują się dopiero od panowania Augusta III (1734-1763) począwszy od r. 1749. Nowością w mennictwie Augusta III zarówno saskim, jak i polskim, była emisja złotych augustdorów. Były to monety wzorowane na francuskich louido-rach72 i pruskich friedrichsdorach, których wartość określono (nawet czasem wpisując na monecie) na 5 Rechnungstalerów (a nie Speziestalerów). Trzeba to mieć na uwadze, gdy się je odnosi do stosunków polskich. Jeżeli bowiem cena dukata wynosiła 18 złp., przy cenie 8 złp. za talara, to wartość dukata w talarach wynosiła 2 1/4 talara. Nie mogła zatem cena półaugustdora wynosić 2 1/2 talara, jak to podaje bezkrytycznie literatura, mieszając oba rodzaje talarów, gdyż półaugustdor zawierał mniej czystego złota niż dukat. Stosunek zawartości złota usprawiedliwiał natomiast wypełni jego cenę 15 złp., a więc augustdora 30 złp., co potwierdza proste wyliczenie. Jeżeli mianowicie l Rechnungstaler równał się 3/4 Speziestalera, to w takim razie l Rechnungstaler odpowiadał wartością 6 źłp., a 5 Rechnungstalerów równało się ' 30 złp., czyli augustdorowi.
. Augustdorów wybijano 35 z l marki kolońskiej brutto o próbie 21 karatów z 7 grenów. Talarów polskich wybijano nadal 8 z l marki kolońskiej, obniżono jednak ich próbę do XII łutów i 2 grenów (756 17/18%o)- Tymfy, szóstaki i półtoraki były wybijane według wagi określonej w ordynacji z r. 1658 choć w praktyce też już o niższej próbie. Tymfy odpowiadały przy tym wadze złotówki (tymfa), ustalonej w r. 1663. Ciężary tych monet znajdują potwier-, dzenie w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie.
71 Zob. s. 90.
72 Zwanych też piśtolami.
135
W ogóle pamiętać należy, że podczas wojen, prowadzonych w okresie saskim, nie tylko Polska, ale także Saksonia, a nawet Prusy zalewane były fałszowaną przez Prusaków monetą własną i obcą, tak że na rynku pojawiały się augustdory o próbie obniżonej nawet do 7 karatów, a podobnie było z innymi monetami. Szczególnie rażące były fałszerstwa pruskie podczas wojny siedmioletniej (1756-1763) dokonane w mennicy lipskiej, oddanej w zarząd konsorcjum, na czele którego stał Efraim. Od jego imienia monety bite w tym czasie w mennicy lipskiej nazwane zostały efraimitami, co stało się symbolem złej monety.
Skutkiem obsadzenia w r. 1756 mennicy lipskiej przez wojska pruskie było to, że bicie legalnych monet polskich przeniesiono do kraju. Wówczas też pojawiły się próby reformy, zmierzające do ponownego oparcia się na monecie srebrnej w miejsce przeważającego dotąd rachunku opartego na monecie miedzianej, ustalonego w uniwersale z r. 1717.
Głównym wyrazem tej reformy była emisja monet złotych, równych 30 srebrnym groszom polskim oraz monet 2-złotowych, równych 60 takim groszom. Monety te bite w Gdańsku były też oznaczane jako guldeny, których nie należy mieszać z guldenami saskimi o wartości dwukrotnie wyższej. Były zaś one zdewaluowane w stosunku do dawnego Sechsteltalera (odpowiednika polskiej złotówki) o 9%, chqć przewyższały ten ostatni bity w Saksonii według stopy konwencyjnej od r. 1763 o l %. Dane dotyczące etapów tej reformy podawane są w literaturze mylnie, toteż wymagały dokładnych analitycznych przeliczeń i zawarte są w tabeli 8073.
Zajmując się polskim systemem monetarnym w czasach saskich, aby ustrzec się omyłek, należy zwracać baczną uwagę na konieczność rozróżnienia:
1) Speziestalera od Rechnungstalera, przy czym talar polski odpowiadał w zasadzie Speziestalerowi, choć pod koniec był od niego nieco gorszy; pogorszenie to było jednak tylko nieznacznie większe, niż wynikało z wprowadzonej w okresie, w którym się pojawiło, stopy konwencyjnej w Saksonii;
2) złotego polskiego w srebrze i złotego polskiego w monecie miedzianej, a zarazem złotego polskiego w srebrze, zwanego w Gdańsku guldenem,
od guldena saskiego;
3) srebrnego grosza saskiego (równego 1/32 Speziestalera lub 1/24 Rechnungstalera, Gutergroschen), srebrnego grosza polskiego (w tymfach, szó-stakach, trojakach i półtorakach) od polskiego grosza miedzianego, równego
3 szelągom;
4) monet sasko-polskich od czystopolskich, a tych ostatnich sprzed
r. 1758 i po tym roku.
Na zakończenie przypomnieć należy, zwłaszcza w odniesieniu do tego okresu, że kiedy mowa o normach, przewidzianych przez ordynacje mennicze, nie należy przez to rozumieć, że przy rzeczywistych emisjach przestrze-
78 Do mojego artykułu Systemy monetarne w okresie saskim zakradł się błąd korektorski. Wartość augustdora (a także półaugustdora i podwójnego augustdora) podana była w groszach srebrnych i miedzianych dwukrotnie wyższa. Prawidłowe wyliczenie podaje tabela 76.
l
System monetarny polski Polish monetary system
Wartość Yalue
Lp. Mennice i lata bicia Nazwa monety Metal
Nr. Mints and years of minting Name of the coin Metal złp. poi. gr. srebrn. gr miedz.
1 2 3 4 5 6 7
1 Lipsk 1753-1756 podwójny august-dor Au 60 900 1800
2 Lipsk 1753-1756 augustdor Au 30 450 900
3 Lipsk półaugustdor Au 15 225 450
4 Lipsk 1753-1754; podwójny dukat Au 36 540 1080
Elbląg 1763
5 Lipsk 1752-1756; dukat Au 18 270 540
Gdańsk 1734
6 Lipsk 1753-1 756; 1762 talar Ag 8 120 ' 240
7 Lipsk 1753-1755 półtalar Ag 4 60 120
8 Lipsk 1753,1756,1761 ćwierćtalar (= 8 gr Ag 2 30 60
� saskich)
9 Lipsk 1752-1756 tymf (ort) Ag 1 1/5 18 36
10 Lipsk 1753-1756 szóstak Ag 2/5 6 12
11 Lipsk 1753-1756; trojak Ag 1/5 3 6
Gdańsk 1755
12 Lipsk 1753-1756 półtorak Ag 1/10 1 1/2 3
13 Lipsk 1752-1756 grosz miedziany Cu 1/30 1
14 Lipsk 1749-1752 szeląg miedziany Cu 1/90 1/3
15 Lipsk 1753-1755;
Gdańsk 1753-1763; szeląg miedziany Cu 1/90 1/3
Toruń 1760-1763
16 Lipsk 1762; Gdańsk 2 złote (guldeny) Ag 4 60 120
1760-1762
17 Lipsk 1762; Gdańsk złoty (gulden) Ag 2 30 60
1762-1763
18 Gdańsk 1758-1763; tymf (ort) Ag 1 1/5 18 36
Elbląg 1763
19 Gdańsk 1760-1763;
Elbląg 1762-1763;
Toruń 1761-1763 szóstak Ag 2/5 6 12
20 Gdańsk 1758 trojak Ag 1/5 3 6
21 Gdańsk 1759-1763;
Elbląg 1761-1763;
Toruń 1763 trojak Ag 1/5 3 6
22 Gdańsk 1760; Toruń szeląg Ag 1/45 1/3 2/3
1760
23 Gdańsk 1761; Toruń szeląg Ag 1/45 1/3 2/3
1761-1763
Tabela 80 Table 80
za Augusta III
ander Augustus 1U
2 awartość
Sztuk z 1 grz Próba Fineness Z, iwartość 8 r w tala-eWff CZV-
/, c iwartość zystego Ag na rz 1 " wg v*, j ,tego Ag
� M 1/1 ;? *o 55 | � 5" ż : sT �* GJ O t**> LH 60 r*l D L2 g x �� o L "> "3 B fl rA Ciężar Weight karatów carats łutów lots ] ( /oo truszcu Hontent af pure Au/Ag r 3ontent >f silver per 1 gros ontent of ?roses in thaler according to pure
i.8o 0 S n <~ .M H 0 O n <*-t 3 II o
-i f\ 12 13 14 15
8 9 1 10
17 1/2 13,360 21 7/12 899 11/36 12,014
35 6,680 . 21 7/12 899 11/36 6,007
' 70 33 1/2 3,340 6,979 21 7/12 23 7/12 899 11/36 982 23/36 3,003 6,858
_ 67 3,489 23 7/12 982 23/36 3,429 ~
8 16 32 29,226 14,613 7,306 XII 2/18 XII 2/18 XII 2/18 756 17/18 1 756 17/18 756 17/18 22,122 11,061 5,530 0,184 0,184 0,184 120 120 120
30 58 120 6,728 3,480 1,682 VII IV 1/2 IV 1/2 437 1/2 281 1/4 281 1/4 2,943 0,978 0,472 0,163 0,163 0,157 135 135 140
185 5/8 1,087 III 1/4 203 1/8 0,220 0,147 150
__ 60 - 3,900 __
180 1,300
_ 190 1,230 -
13,763 XI 687 1/2 9,462 0,157 141
14 2/3
20 1/2 __ 9,847 VIII 500 4,923 0,164 135
33 l/K 1 __ 6,098 VII 3/4 479 1/6 2,954 0,164 135
68 3/4 128 1/2 2,936 1,571 V V 312 1/2 312 1/2 0,917 0,491 0,153 0,163 144 135
132 l/ć 324 4 1,529 0,623 IV 12/28 I 291 2/3 62 1/2 0,445 0,039 0,148 0,117 150 189
!T 62 1/2 0,037 0,112 197
337 l/ ł 0,59L 1

138
Tabela 81 Table 81
System rachunkowo-pieniężny z r. 1762 Reckoning-monetary system of 1762
, Złote Grosze
August-dor Dukaty Talary srebr- Tymfy Złp. Szósta-ki Trojaki srebr- Grosze miedz. Szelągi Trofy
ne ne
1 2 3 Ą 5 6 7 8 9 10 11 12
1 1 2/3 3 3/4 15 25 30 75 150 450 900 2,700 135
1 '2 1/4 9 15 18 45 90 270 540 1,620 81.
1 4 6 2/3 8 20 40 120 240 720 36
1 12/3 2 5 10 30 60 180 9
1 11/5 3 6 18 36 108 5,4
1 21/2 5 15 30 90 4,5
1 2 6 12 36 1,8
1 3 6 18 0,9
1 2 ' 6 0,3
1 3 0,15
1 0,05
gano pilnie tych przepisów. Z reguły występowały tu bowiem odchylenia, polegające na wypuszczaniu monety nieco gorszej, niż przepisana, nie mówiąc już o rażących fałszerstwach. Zwłaszcza dotkliwie dawało się we znaki fałszowanie monety na wielką skalę przez Prusaków.
W praktyce pojawiały się także odmienne systemy liczenia. Tak np. A. Gra-bowski zapisał w swoich wspomnieniach, że w Kętach i okolicach, tego miasteczka liczono na złote górskie po 36 groszy polskich74. Sprawę tę wyjaśnił J. Putek75 omawiając stosunki pieniężne księstwa oświęcimskiego w okresie od XV-XIX w. Otóż na tym terenie za podstawową jednostkę pieniężną w XVIII w. został przyjęty tymf i on był uznawany za złotego, stając się zarazem podstawową jednostką obrachunkową w miejsce złotego polskiego równego 30 groszom miedzianym, a nie wybijanego w praktyce.
Uniwersał z roku 1717 ustalił, jak zaznaczono, wartość tymfa na 38 groszy, a złotego polskiego na 30 gros/y w monecie miedzianej. Rachunek ten nie był jednak wygodny i wkrótce wartość tymfa w obrocie obniżyła się na 36 groszy, co potwierdzają zapisy z tego okresu.
Jak podaje J. Putek rachunek na "złote górskie" zniknął dopiero po r. 1820 odkąd ustaliła się ostatecznie na tym terenie rachuba w walucie wiedeńskiej76.
74 S. Estreicher, Wspomnienia Ambrożego Grabowskiego, Kraków 1909, t. I., s. 226.
75 J.'Putek, Miłościwe pany i krnąbrne chłopy włościany, Warszawa 1969, s. 315 i n., choć dopuszcza się tu pewnych niekonsekwencji i pomyłek.
76 Z. Żabiński, O "złotych górskich" i o "czeskich", BN 1977. Zob. też s. 204 odnośnie do tzw. waluty wiedeńskiej. T. Zwoliński, Tatry, wyd. XII, Warszawa 1966, s. 79 podaje w opisie Doliny Kościeliskiej, że "podobno już w początkach XVI w. wydobywano tutaj niskoprocentowe rudy miedzi i srebra, z którego bito �zlote tatrzańskie*. Otóż w XVI w. złotówek w Polsce w ogóle
139
5.8. REFORMY STANISŁAWA AUGUSTA PONIATOWSKIEGO
Podobnie jak w innych dziedzinach życia narodowego, tak i w zakresie spraw monetarnych, czasy ostatniego króla (1764-1795) charakteryzuje odrodzenie. Monety jego wyraźnie różnią się od poprzednich. Reprezentują styl klasycystyczny, są znakomite pod względem artystycznym, starannie wykonane, a nade wszystko dobre.
�Już ostatnie lata panowania Augusta III wskazywały na chęć wprowadzenia ładu do zagmatwanego systemu monetarnego polskiego. Jednakże dopiero za Stanisława Augusta doprowadzono do radykalnego rozwiązania tego zagadnienia. W latach 1764-1766 bito jeszcze wprawdzie trochę drobnych monet według dotychczasowej stopy, ale już w r. 1765 rozpoczęto wybijanie w mennicy krakowskiej monet miedzianych według nowych zasad. Sam król energicznie patronował ich urzeczywistnieniu, uniwersał zaś z dnia 10II1766 r. ustalił ostatecznie założenia tej reformy.
Reforma z roku 1766 stanowiąca pozornie nowość w polskim systemie monetarnym była przygotowana w pewnym stopniu już przez niektóre zarządzenia w okresie saskim. Wiązała ona mianowicie system monetarny polski z systemem Saksonii, a w szczególności z jej ostatnimi zmianani. Właśnie bowiem w r. 1763 Saksonia wprowadziła u siebie wiedeńską stopę konwencyjną 10-talarową. Toteż po reformie z r. 1766 Polska na całej swej granicy południowej, a także w niewielkiej odległości od granicy na zachodzie, sąsiadowała ż państwami stosującymi u siebie stopę konwencyjną. Z drugiej strony jednak zachowano u nas w miarę możności dawne tradycje monetarne. Istotne założenia nowego systemu opierały się w szczególności na:
1) oparciu się w pełni na grzywnie (marce) kolońskiej w miejsce grzywny krakowskiej, co już częściowo stosowano poprzednio, zwłaszcza w odniesieniu do dukata i augustdora;
2) przyjęciu jako monety złotej dukata o próbie 23 7/12 karata, tj. według tzw. typu holenderskiego, wybijanego zresztą według tej stopy już za Augusta III;
3) przyjęciu za podstawę monet srebrnych talara równego S złotym, dzielącym się na 30 groszy miedzianych, a więc tak jak to ustalał uniwersał z r. 1717 i jak to było zgodne z tradycją polską;
4) jako nowość wprowadzono na wzór saski (i Rzeszy) podział talara na 32 nowe grosze srebrne, wybijane w sztukach po 8 gr (ćwierćtalar), 4 gr (złotówka), 2 gr (półzłotówka) i l gr srebrny (ćwierćzłotówka),
5) w związku z tym usunięto nie mieszczące się w ramach tego systemu srebrne tymfy, szóstaki, trojaki i półtoraki;
nie wybijano, a poza tym z referatu' prof. A. Gawła, wygłoszonego w oddziale krakowskim PAN dnia 15 XII 1978 r. wynika, że nigdy w Tatrach polskich nie wydobywano większych ilości srebra i że nie ma śladów msnnictwa na tym terenie, ani też pewnych informacji o sprzedaży tego srebra do mennic. Można więc wysunąć stąd przypuszczenie, że obecna legenda o złotych tatrzańskich wiąże się z tymi samymi złotymi górskimi, o których była mowa powyżej.
140
6) unormowano bicie monet miedzianych, m. in. wprowadzając miedzianego trojaka w miejsce dawnego srebrnego.
Wobec istniejących kontrowersji na temat tego systemu warto zwrócić uwagę, że nowy dukat przy jego cenie 16 3/4 złotego pozostawał w zgodzie z ówczesnym stosunkiem cen złota do srebra, wyrażającym się jak 14,275 : 1. Gdyby bowiem przyjęto dawną cenę równą 18 złotym, stosunek ten wynosiłby 15 1/3 : l, a więc cena ta nie miałaby uzasadnienia ekonomicznego, gdyż zanadto by preferowała złoto. Przypomnieć można, że stosunek ten według systemu z r. 1762 kształtował się różnie w zależności od rodzaju monet wziętych pod uwagę. Tak więc:
dla dukata i złotego gdańskiego wynosił l : 12,9
dla dukata i talara l : 14,5
� dla augustdora i złotego gdańskiego l : 12,3
dla augustdora i talara l : 13,8
Nowa reforma ustaliła więc ten stosunek jednolicie na poziomie pośrednim, zbliżonym najbardziej do stosunku: dukattalar, co było zgodne z układem przyjętym za podstawę jednostek pieniężnych, zwłaszcza że złoty gdański nie odgrywał w praktyce większej roli.
Przyjęcie systemu konwencyjnego dla srebra mogło mieć poza tym poważne znaczenie handlowe wobec sąsiedztwa państw, które od lat stosowały ten system i utrzymywały go u siebie jeszcze przez dłuższy czas po upadku państwa polskiego. U nas natomiast znowu fałszerstwa pruskie dały się we znaki, czego jadnak nie dało się z góry z całą pewnością przewidzieć.
U nas bowiem oddziaływanie pruskiego systemu pieniężnego było szczególnie wyraźne, niezależnie od pruskiego fałszerstwa. Prusy stosowały u siebie, jak już zaznaczono, stopę 14-talarową, co by odpowiadało polskiej stopie 84-złotowej (wobec 80-złotowej stopy wprowadzonej w r. 1766). Nie to jednak było główną przyczyną ujemnego wpływu Prus na polski system pieniężny, lecz wyższa cena srebra w stosunku do złota obowiązująca w Prusach, wynosząca (w talarach l : 13,5). Poza tym wpływ ten był wzmożony przez blokadę ujścia Wisły, a więc przez panowanie nad główną drogą naszego handlu zagranicznego". Niezależnie od tego Prusy stosowały u siebie wyższą stopę dla monet drobnych. Opłacało się im więc wyłapywać polskie monety srebrne w zamian za złoto oraz za ich drobniejsze monety srebrne i przebijać je z zyskiem na swoje monety. Machinacje te zmusiły Polskę do podwyższenia stopy monet srebrnych, czego dokonano uniwersałem z dnia 15 III 1787 r. Stopę 80-złotową (10-talarową) zastąpiono wówczas stopą 83 1/2-złotową, zachowując jednak nadal pełnowartościowość drobnych monet srebrnych. I ten zabieg nie był jednak w pełni skuteczny przeciw Prusom, zwłaszcza wobec znacznego rozszerzenia się ich granicy z Polską po drugim rozbiorze, kiedy to oskrzydlały one nas z dwóch stron.
" E. Cieślak, C. Biernat, Dzieje Gdańska, Gdańsk 1969, s. 274.
Tabela 82 Table 82
System monetarny z r. 1766
Lp. Nr. ------ . -------------------- Nazwa monety Name of the coin ------------ --------- Wartość Yalue -------- - ----- - Ciężar Weight Próba Fi ____ -------- � karatów carats łutów lots neness --------------- �/00 Zawartość czystego kruszcu Content of pure Au/Ag 11 Trofy Trophes 12
Sztuk z 1 grz koloń-skiej = 233, 8123 g Pieces from 1 mark of Cologne
Metal Metal złp. groszy miedz.
stopu of alloy czystego kruszcu of pure Au/Ag
1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 * 11 2 dukat talar półtalar 8 gr srebrne 4 gr " 2gr Igr 3 gr miedziane Igr 1/2 gr " 1 szeląg 3 Au Ag Ag Ag Ag Ag Ag Cu Cu Cu Cu 4 16 3/4 o 2 1 1/2 1/4 1/10 1/30 1/60 1/90 5 _ ----------- - -------- � ----- 502 1/2 240 120 60 30 15 7 1/2 3 1 1/2 1/3 6 ----- . -------------- ------- 67 8 1/3 16 2/3 25 43 1/3 70 117 7/9 20 60 120 180 7 ---------------- 68,1837 10 20 40 80 160 320 20 60 120 180 ------- - ------- � 8 ------------- 3,4897 28,057 14,028 9,352 5,395 3,340 1,985 11,690 3,896 1,948 1,299 9 _- --------- � ---------------------- 23 7/12 XIII 1/3 XIII 1/3 X VIII 2/3 VII V 8/9 10 _____________ : ------------------------ ' ------- - --------- 982 23/36 833 1/3 833 1/3 625 541 2/3 437 1/2 368 1/18 1000 1000 1000 1000 - ----------------- 3,4291 23,381 11,690 5,843 2,922 1,461 0,730 11,690 3,896 1,948 1,299 _ -------- - ---- ----------- 75,375 36 18 g __ 4,50 2,25 1,12 0,45 0,15 0,07 0,05
" ------- -------------------------------- " ~~
System rachunkowo-pieniężny z r. 1766 Monetary accounting system of 1766
Tabela 83 Table 83
Dukaty 1 Talary 2 Półtalary 3 8 gr srebrnych 4 4 gr = 1 złp. 5 2gr srebrne 1 gr srebrny 3 gr miedzian* 1 gr : miedziany Odpowiada dawniejszym jednostkom pieniężnym
1/2 gr miedzianego Szeląg
1 ' 2 3/32 1 4 3/16 2 1 8 3/8 4 2 1 16 3/4 8 4 2 33 1/2 16 8 4 67 32 16 8 8 167 1/2 80 40 9 502 1/2 240 120 10 1005 480 240 11 1507 1/2 720 360 12 dukatowi talarowi
60 120 180 srebrnemu złotemu
1 2 4
1 2 5 15 60 30 90 45 złotemu polskiemu
1 2 1/2 7 1/2 15 22 1/2
1 3 6 9
1 2 3
1 1 1/2
1 szelągowi
Tabela 84 �
Europejskie srebrne jednostki pieniężne w r. 1766 European silver monetary units of 1766
Dania
Francja
Holandia
Polska
Prusy
Rosja
Wielka Brytania
talar = 2 guldeny l gulden = óOkrajca-rów
l talar = 6 marek l korona = 4 marki po 16 szylingów l ecu = 6 liwrów (franków) po 20 sous po 12 deniers lmałyecu = 31iwry =
60 sous
l dukaton = 3 guldeny po 20 stuivers po 4 duits lrijksdaaler = 50stu-
vers
l talar = 8 złotych = 32 srebrne grosze l zloty = 4 srebrne grosze = 30 groszy miedzianych
l talar = 24 grosze po
12 fenigów
l rubel = 100 kopiejek
lszyling = 12 pensów
Ciężar 1 >róba0/oo ------------- Zawartość Ag -T ------------ - ------ złp.
28,066 833 ł/3 23,389 8,
14,033 j 29,001 833 l/3 875 11,694 25,376 4, 8,68
19,334 875 16,917 5,79
29,488 916 3/3 27,031 9,25
14,744 9162/3 13,515 4,62
32,298 893 28,842 9,90
27,74 x 875 24,26 8,3C
28,066 833 V3 23,381 8,-
5,396 541 2/3 2,922 1,-
22,272 23,995 6,020 750 750 925 16,704 17,996 5,568 5,7 6,4 1,9
143
. Table 84
Trofy
36,
18, 39,
26,
42, 21 44, 37, 36,
4,50
26 29, 8,50
Nowy uniwersał z roku 1787 podniósł również cenę dukata na 18 złotych, co było teraz możliwe ze względu na obniżenie zawartości srebra w monetach srebrnych. Ustalony w ten sposób stosunek cen złota do srebra wynosił l : 14,7.
Ciężka sytuacja po drugim rozbiorze z r. 1793 zmuszała do szukania wszelkiego rodzaju rezerw. W zakresie monetarnym nastąpiło zatem w r. 1794 ponowne podwyższenie stopy do 84 1/2 złotych z l grzywny kolońskiej oraz zastąpienie na wzór pruski talara 8-złotowego talarem 6-złotowym, a także emisji złotych stanisławdorów, czyli tzw. suwerenów, równych wartością 3 dukatom i odpowiednio półsuwerenów, równych 11/2 dukata. Jedne i drugie miały jednak próbę obniżoną do 20 karatów, podniesiony natomiast odpowiednio ciężar78.
78 Wszystkie te ordynacje zawarte są u W. Terleckiego, Mennica warszawska, Wrocław 1970, a także u I. Zagórskiego, Monety dawnej Polski...
Tabela 85 Table 85
System monetarny z r. 1787 Monetary system of 1787
Wartość Yalue Sztuk z 1 grz koloń- Próba Fineness k
skiej = 233, 8123 g
Pieces from 1 mark Zawartość
Lp. Nazwa monety Metal of Cologne - Ciężar karatów czystego Trofy
Nr. Name of the coin Metal zip. groszy czystego Weight carats %0 Kruszcu Content of Trophes
miedz. of alloy kruszcu of pure łutów lots IWł pure Au/Ag
Au/Ag
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1 dukat Au 18 540 67 68,1837 3,4897 23 7/12 982 23/36 3,4291 54-
2 talar Ag 8 240 8,480 10 7/16 27,570 XIII 812 1/2 22,401 24,
3 póltalar Ag 4 120 16,960 20 7/8 13,785 XIII 812 1/2 11,200 12-
4 8 gr srebrne Ag 2 60 � 25,079 41 3/4 9,323 IX 11/18 606 25/36 5,600 6,
5 4 gr srebrne Ag 1 30 43,489 83 1/2 5,376 VIII 1/3 520 5/6 2,800 q J,
6 2 gr srebrne Ag 1/2 15 69,583 167 3,360 VI 2/3 416 2/3 1,400 1,50
7 10 gr bilon Ag 1/3 10 93,937 250 1/2 2,489 VI 375 0,933 j __
8 3 gr miedziane Cu 1/10 3 20 20 11,690 1000 11,690 0,30
9 1 gr miedziany ' Cu 1/30 1 60 60 3,896 1000 3,896 0,10
10 1/2 gr miedzianego Cu 1/60 1/2 120 120 1,948 1000 1,948 0,05
11 1 szeląg Cu 1/90 1/3 180 180 1,299 1000 1,299 0,033
145
Tabela 86Table 86
System rachunkowo-pieniężny z r. 1787 Monetary accounting system of 1787
Dukaty Talary Pół-talary 8gr srebrne 4 gr srebrne 2gr srebrne 10 gr bilonem 3gr miedziane , -------- Igr miedziany ll*& miedzianego -------- � -Szeląg
1 2V� 4>/. 9 18 36 54 180 540 1080 1620
1 2 4 8 16 * 24 80 240 480 720
1 2 4 8 12 40 120 240 360
1 2 4 6 20 60 120 180
1 ^ 3 10 30 60 90
1 W* 6*/3 15 30 45
1 3V. 10 20 30
1 3 6 9
1 2 3
. 1 !*/�
1
. ___________ . ------- -- ---------- . -------------------------- ------------- ------- . ________
Te ostatnie dwie podwyżki stopy (1787 i 1794) wywołują jednak to zastrzeżenie, że jeżeli wybite według nich monety były w obiegu równocześnie z dawnymi lepszymi monetami, to zgodnie z prawem Kopernika musiały je wypierać z obiegu lub nawet wypędzać z kraju za granicę79.
Ważnym czynnikiem, wpływającym na stosunki pieniężne w Polsce, była, jak zaznaczono, okoliczność, że srebro w Polsce było stosunkowo tańsze niż u sąsiadów z Zachodu, czyli że złoto było u nas droższe. Stosunek ceny złota do srebra kształtował się mianowicie następująco:
w Polsce według ordynacji z r. 1766 w Polsce według ordynacji z r. 1787 w Polsce według ordynacji z r. 1794 w Austrii według stopy z r. 1750 w Prusach według stopy z r. 1750
14,276 : l 14,698 : l 14,524 : l 13,589 : l 13,793 : l
tylko w Rosji z końcem XVIII w. było stosunkowo droższe i wynosiło 15, : l
Okoliczność ta prowadziła więc do odpływu srebra z Polski, a zarazem powinna była skłaniać do ustalania wartości dukata na poziomie zbliżonym do wzajemnego stosunku cen kruszców na Zachodzie. Nie zawsze to jednak było należycie rozumiane przez ludzi współczesnych, a także przez późniejszych historyków pieniądza.
Na osobną uwagę zasługuje podjęta w r. 1771 próba emisji monet srebrnych z czystego srebra. Monety te, wybite próbnie, ciężarem swym odpowiadały w przybliżeniu zawartości srebra, przepisanej Uniwersałem z r. 1766, choć nie trzymano się ściśle tej normy z uwagi zapewne na próbny tylko charakter tego przedsięwzięcia. Nie były one zaopatrzone w oznaczenia wartości, lecz
79 Zob. M. Górkiewicz, Ceny w Krakowie w latach 17961914, Poznań 1950, s. 35. 10 Systemy pieniężne ...

Tabela 87 Table 87
System monetarny z r. 1794 Monetary system of 1794
Wartość Yalue Sztuk z 1 grz koloń- Próba Fineness
skiej = 233, 8123 g 1 �7 "
Pieces from 1 mark ^ca wartość
czystego
Lp. Nazwa monety Metal of Cologne Ciężar karatów kruszcu Trofy
Nr. Name of the coin Metal złp. groszy czystego Weight carats "Im Content Trophes
** tr* miedz. stopu kruszcu łutów Im of pure
of alloy of pure lots Au/Ag
Au/Ag
1 2 3' 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1 3 dukaty Au 54 1620 18,9399 22,7279 12,3449 20 833 1/3 10,2874 162,-
2 1 1/2 dukata Au 27 810 37,8798 45,4558 6,1724 20 833 1/3 5,1437 81,
3 1 dukat Au' 18 540 67 68,1837 3,4897 23 7/12 982 23/36 3,4291 54-
/ 4 talar Ag 6 180 9,682 14,083 24,148 XI 687 1/2 16,602 18
5 8 gr srebrnych Ag 2 60 25,086 42,25 9,320 IX 1/2 593 3/4 5,534 6,
6 4 gr " Ag 1 30 43,424 84,5 5,384 VIII 2/9 513 8/9 2,767 3,
7 10 gr bilonowe Ag 1/3 10 94,182 253,5 2,482 V 17/18 371 19/36 0,922 1,
8 6 gr Ag 1/5 6 147,656 675 1,583 III 1/2 218 3/4 0,346 0,60
9 3 gr miedziane Cu 1/10 3 20 20 11,690 1000 11,690 0,30
10 1 gr Cu 1/30 1 60 60 3,896 1000 3,896 0,10
11 1/2 gr " Cu 1/60 1/2 120 120 1,948 1000 1,948 0,05
12 1 szeląg Cu 1/90 1/3 180 180 1,299 1000 1,299 0,03
147
Tabela 88 Table
System rachunkowo-pienieżny z r. 1794 Monetary accounting system of 1794
Półgro- Szelągi
sze
3240 4860
1080 1620
360 540
120 180
60 90
20 30
12 18
6 9
2 3
1 IV
Wykres 3. Cena trofy w groszach w XVII i XVIII w. The pnce of a trophe in groses during the XVII and XVIII centuries
v? hasła głoszące konieczność zaufania do ich wartości. Do obiegu jednak nie weszły. Znajdujące się w Muzeum Narodowym w Krakowie egzemplarze mają następujące ciężary:
1 talar: "Dat iusti pretium" 19,753 g i 20,343 g, 1/2 talara: "Yincit fraudem" 9,780 g i 12,736 g,
2 zip.: "Expertus credit" - 5,637 g i 5,880 g,
10*
148
1 złp.: "Probatus melior"
2 gr: "Fidem servat" -2 gr: "Non timet" -l gr: "Et in parvis purus" -
2,425 g, 2,556 g, 2,917 g 1,281 g i 2,305 g, 1,243 g i 1,292 g, 0,649 g i 0,670 g,
Istotną nowością była natomiast emisja pierwszych w Polsce pieniędzy papierowych (1794), zwanych biletami skarbowymi, przez Najwyższą Radę Narodową powstania kościuszkowskiego. Upadek powstania, a w jego wyniku także państwa polskiego spowodował całkowitą utratę wartości tych biletów80.
--o--- ce^a wg drobnych monet ��*���- cena wg talarc ------- *rend
1,0f t
C S V i- "N --'"�-. /' . \ \v".. "~v ./'\- \ �' V / "*"
\fc ..-�� -.. - ^~
0,7J ' N
� �*. .-"'-. - /
/ 06ł
/ *-' ''�' -�' '-. ��' V ...... *�"" 'v'
0,5
'*'
0,4
0,3
0,2
0,1
1610 1620 1630 1640 1650 1660 1670 1630 1630 1700 łTIO 1720 1730 1740 1750 1760 1770 1780 17SC 1800 tata
Wykres 4. Cena trofy w gramach srebra w XVII i XVIII w. The price of a trophe in grams of silver during the XVII and XVIII centuries
5.9. SYSTEM ZŁOTOWO-TALAROWY NA ŚLĄSKU
Po bezpotomnej śmierci Ludwika Jagiellończyka, który, jak wiadomo, zginął w bitwie pod Mohaczem w r. 1526, Śląsk wraz z resztą Królestwa Czeskiego przeszedł ponownie pod panowanie Habsburgów. Przez wiek XVI Czechy zachowały swoją odrębność państwową, ale po nieudanym powstaniu, zakończonym dla nich klęską pod Białą Górą w r. 1620, podlegały szybkiej germanizacji i ograniczaniu odrębności, a to odbiło się również na Śląsku.
60 M. Kowalski, Pieniądz papierowy Rzeczypospolitej 17941866, Międzyrzec Podlaski 1974; J. Litwiński, Album pieniędzy papierowych polskich z roku 1794 z podaniem historycznem, Kraków 1908.
149
W chwili przejścia pod panowanie Habsburgów Śląsk nie był pod względem organizacyjnym tworem jednolitym. Część Śląska podlegała wprost koronie czeskiej i była zarządzana bezpośrednio przez namiestników lub urzędników mianowanych przez króla, reszta księstw pozostała nadal we władaniu książąt dzielnicowych, częściowo jeszcze Piastowiczów, częściowo już z pochodzenia niemieckich. Księstwa te pozostawały w stosunku lennym do korony czeskiej, a w miarę wymierania Piastowiczów, bądź przechodziły pod bezpośredni zarząd Czesko-habsburski, bądź dostawały się w ręce innych rodów, przeważnie niemieckich. Przejściowo nawet (1645-1666) część Śląska, tj. księstwo opolsko-raciborskie, a także biskupstwo wrocławskie, znalazła się we władaniu polskich Wazów, a w szczególności króla Władysława IV, jego brata Karola Ferdynanda, biskupa wrocławskiego, oraz króla Jana Kazimierza. Wszyscy oni wybijali na Śląsku monety. Ostatnim Piastowiczem ria ziemiach śląskich był Jerzy Wilhelm, książę legnicko-brzeski, zmarły w r. 1675, a więc za czasów Sobieskiego81. Pewne niezależne stanowisko miały również niektóre miasta.
Opisany stan rzeczy znalazł odbicie w stosunkach monetarnych, bowiem oprócz monet habsburskich bitych dla Śląska, także książęta i miasta wybijali własne monety. Władza zwierzchnia Habsburgów narzucała jednak stopę monetarną podległym sobie lennym księstwom i miastom.
Z przejściem Śląska pod panowanie habsburskie zbiegło się zaprowadzenie tu systemu złotowo-tąlarowego oraz niektórych. nowych jednostek pieniężnych. Zwiększenie się wpływów austriackich doprowadziło do pojawienia się tutaj także krajcarów i greszli czyli grosików, równych 1/4 grosza cesarskiego, tj. 3 fenigom wiedeńskim. Te ostatnie ważyły od 1524 r. 0,639 g,
Tabela 89 Table 89
System rachunkowo-pieniężny na Śląsku po r. 1526 Silesian monetary accounting system after 1526
Grosz cesarski Grosze czeskie Grosze śląskie _ ________ Krajcary Greszle ________ Fenigi wiedeńskie Halerze śląskie Trofy
1 l1/. iVt 3 4 12 18 3,45
1 iV 2'/5 3 Vi 93/e 142/6 2,76
1 2 2% 8 12 2,30
1 iV� 4 6 1,15
1 3 4 �/� 0,86
1 IV. 0,29
---------- � - ----------------- 1 0,19 _ ----------------------------------
� M. Gumowski, Pomnik..., s. 100; tenże, Monety polskie *. 120 i 140; J. A. S^wa-grzyk, Pieniądz na ziemiach polskich X-XX wieku, Wrocław l
150
a przy próbie 500%o (VIII łutów) zawierały 0,319 g czystego srebra. Tak więc w ciągu XVI w. ustalił się tu stosunek dla drobnych monet srebrnych: l grosz cesarski (1,72 g próby 750�/oo, zawartości czystego srebra 1,29 g) = lł/4 grosza czeskiego = P/a grosza śląskiego (i polskiego) = 3 krajcary = 4 greszle = 12 fenigów wiedeńskich = 18 halerzy śląskich.
Niezależnie od tego jeszcze w roku 1510 książęta ziembiccy Albert i Karol rozpoczęli wybijanie w Złotym Stoku złotych guldenów (reńskich) po 107 sztuk z l grzywny kolońskiej czystego złota, tj. o zawartości 2,18 g czystego złota w guldenie. Podobnie w r. 1511 margrabia brandenburski Joachim wydał ordynację dla podległego mu Krosna nad Odrą, ustalająca wybijanie 71 guldenów z l grzywny kolońskiej złota menniczego o próbie 18 1/4 karata, tj. o zawartości 2,5 g czystego srebra82.
Pierwsze talary śląskie pojawiły się jednak dopiero w r. 1540 i pochodziły z Wrocławia, Kłodzka, Legnicy i Krosna. Wybijano je według stopy austriackiej, tj. 9 3/4 ź l grzywny wiedeńskiej o próbie XIV 5/16 łuta (ok. 894 l/2%o)> razem z półtalarami, 2-fenigówkami i fenigówkami. Równocześnie przy tym krążyły rozmaite dawne i obce monety. Fryderyk U legnicki wybijał nawet (w r. 1528) trojaki i grosze według stopy polskiej83.
W roku 1546 natomiast król czeski Ferdynand I wybił na żądanie stanów śląskich grosze według stopy czeskiej, a więc zrównał je z groszami czeskimi i ustalił kurs: l talar = 30 groszy czeskich = 30 białych groszy śląskich = 210 białych fenigów śląskich = 420 halerzy śląskich; l biały grosz śląski = 14 halerzy śląskich.
Już jednak w roku 1551 cena talara wzrosła do 36 groszy śląskich, pozostając na poziomie 30 groszy czeskich, co spowodowało ponowne rozejście się tych groszy i dość znaczne skomplikowanie systemu rachunkowo-pienię-żnego84. Grosze śląskie równały się teraz prawie dokładnie groszom polskim. Wartość więc groszy ukształtowała się w stosunku: l grosz cesarski = 1,25 grosza czeskiego = 1,5 grosza śląskiego i polskiego.
W latach 1562-1573 nawrócono do bicia według stopy austriackiej, emitując tym razem guldeny, 2-krajcarówki, krajcarówki, fenigi i halerze, przy czym trzymano się w przybliżeniu ordynacji Rzeszy z r. 1559.
Nową zmianę przeprowadzono w r. 1573, ustalając kurs talara ostatecznie na 24 groszy cesarskich, albo na 36 groszy śląskich lub też na 72 krajcary. Krajcar równał się teraz dokładnie połowie grosza śląskiego, a więc tak samo jak w Polsce85. Równocześnie ustalono, że l gulden (złoty reński) = 20 groszom cesarskim = 30 groszom śląskim.
82 F. Friedensburg, Schlesiens Miinzgeschichte im Mittelalter, cz. I, s. 57 i cz. II, s. 262.
83 M. Gumowski, Fryderyk H legnicki i jego monety, WN 1961, t. V, s. 206.
84 J. Pośvaf, Mina..., s. 96 i n.; E. Nohejlova-Pratova i inni, Numismatickepfispevky,.., załącznik. <
85 Pierwsze krajcary -zostały wybite w r. 1258 w Meranie (Tyrol). Stanowiły odpowiednik 20 denarów werońskich, ważąc 1,63 g o próbie powyższej XIV łutów. Nazwę wzięły od podwójnego krzyża na awersie. Później uległy dewaluacji. Rozpowszechniły się w Szwajcarii, Austrii, Czechach,
151
Tabela 90 Table 90
System rachunkowo-pieniężny śląski z r. 1551 Silesian monetary accounting system of l
------------- ------------------ Dukat ------------------------------ Talary Grosze czeskie Grosze śląskie . Krajcary _________ Białe feni-gi śląskie Halerze ---------- - -------- Trofy
______ 1 l1/* 45 54 105 324 648 72,-
1 30 36 70 216 432 48,
1 IV. 2'/s 71/.' 14 V* 1,60
1 . l"/u 6 12 1,33
1 33k 66/35 0,69
1 2 0,22
1 0,11
Tabela 91 Table 91
System rachunkowo-pieniężny śląski z r. 1573
Silesian monetary accounting system of 1573
! Dukat 1 Talary Guldeny Grosze cesarskie Grosze śląskie Krajcary Białe feni-gi śląskie Halerze Trofy
i

1 i 1 V, i*/. 36 54 108 378 756 54,
1 l'/5 24 36 72 252 504 36,
| 1 20 30 60 210 420 30,
i 1 l1/* 3 10l/2 21 1,50
' 1 2 7 14 1 1,
J 1 3*/i 7 0,50
i 1 2 0,14
1 1 1 0,07
! 1
W roku 1587 podjęto na krótko ponownie bicie w mennicy wrocławskiej monet według stopy czeskiej. Grosz śląski cią'gle jeszcze równał się w przybliżeniu groszowi polskiemu. Ten stan rzeczy przetrwał do końca XVI w.
Warto przypomnieć, że w latach 1615-1618 Zygmunt III wybił tzw. trój-krucierzówki, tj. 3-krajcarówki dla handlu ze Śląskiem, które wartością odpowiadały polskim półtorakom.
Pierwsze dziesiątki XVII stulecia są obrazem pogłębiającej się dewaluacji i chaosu monetarnego na Śląsku, podobnie zresztą jak w krajach niemieckich i czeskich. Wysoce podwartościowe z tych czasów są nawet monety grube, tj. 6-, 3-, i l 1/2-talarówki oraz 24 krajcarówki. Kryzys ten osiągnął dno w r. 1623, przebieg zaś dewaluacji obrazowany jest w tabeli 63.
Niemczech i na Śląsku. Zob. R. Kiersnowski, Wielka reforma monetarna XIIIXIV \v., Warszawa 1969, cz. I, s. 83; J. Porteous, Coins in history. A survay of coins from the Reform of Dio-cletian to the Latin Monetary Union, Londyn 1969, s. 88.
152
Stopa mennicza śląska pod Silesian minting ratę under
Wartość
Lp. Okres Nazwa monety Metal gr śląskich
Nr.. Period Name of the coin Metal Yalue in
Silesian groses
1 2 3 4 5
1 1539-1540 talar Ag 30
2 półtalar Ag 15
3 2 fenigi Ag 2/7
4 1 fenig Ag 1/7 .
5 1546 1 grosz czeski Ag 1
6 1551 6 krajcarów Ag ok. 3
7 3 krajcary Ag ok. 1 1/2
8 1 krajcar Ag ok. 1/2
9 3 fenigi Ag ok. 3/7
10 talar Ag 36
11 1562 1 gulden Ag 30
12 2 krajcary Ag ok. 1
13 1 krajcar Ag ok. 1/2
14 1 fenig Ag 1/7
15 1 halerz Ag 1/14
16 1587 dukat Au 54
17 talar Ag 36
18 1 grosz Ag 1 1/2
19 1625 1 talar (w Opolu) Ag 45
20 1/2 talara Ag 22 1/2
21 1/4 talara (ort) Ag 11 1/4
22 1/8 talara Ag 5 5/8
23 3 krajcary Ag 1 1/2
24 1/2 baca Ag 1
25 1 krajcar Ag 1/2
26 1/2 krajcara Ag 1/4
27 1 fenig wiedeński , Ag 1/8
28 1629 dukat (w Kłodzku) Au 70
29 talar Ag 45
30 1 grosz cesarski Ag 1 1/2
31 1 krajcar Ag 1/2
32 1/2 krajcara Ag 1/4
33 1 fenig Ag 1/8
34 1659 15 krajcarów = 4 grosze oes. Ag 7 1/2
35 1665 6 krajcarów Ag 3
153
Tabela 92 Table 92
panowaniem Habsburgów the rule of Habsburgs
Próba Fineness Zawartość
Ag na 1 gr
Zawartość śląski
Sztuk z 1 grz Pieces from Ciężar karatów Au/Ag Content Trofy
1 mark Weight carats o; Content of silver Trophes
łutów /oo of Au/Ag to 1
lots Silesian
gros
6 7 8 9 10 11 12
9 3/4 wi 28,820 XIV 5/16 894 17/32 25,780 0,859 48,
19 1/2 wi 14,410 XIV 5/16 894 17/32 12,890 0,859 24
436 wi 0,644 V 312 1/2 0,201 0,700 0,46
704 wi 0,399 IV 250 0,100 0,700 0,23
96 wr 2,059 VI 3/4 421 7/8 0,867 0,867 1,60
90 ko 2,598 XIV 1/9 881 17/18 2,291 0,721 4,14
94 1/2 ko 2,474 VII 5/18 454 31/36 1,125 0,708 2,07
237 ko 0,986 VI . 375 0,370 0,699 0,69
269 ko 0,869 IV 250 0,217 0,506 0,59
8 ko 29,226 XIV 1/4 890 5/8 26,030 0,723 48,
11 2/5 ko 24,618 XIV 8/9 930 5/9 22,908 0,764 40,
186 1/2 wi 1,505 VIII 500 / 0,752 0,773 1,35
292 1/5 wi 0,960 VI 2/9 402 7/9 0,387 0,796 0,67
659 pr 0,384 V 312 1/2 0,112 0,784 0,20
733 pr 0,345 II 3/4 171 .7/8 0,059 0,831 0,10
71 1/4 pr 3,5532 233/4 989 5/8 3,5162 54,-
8 175/288 pr 29,412 XIV 8/9 930 5/9 27,370 0,760 36,
90 pr 2,813 VI 3/4 421 7/8 1,187 0,791 1,50
7 1/6 wr 27,584 XIV 1/4 890 5/8 24,567 0,546 30,-
14 1/3 wr 13,792 XIV 1/4 890 5/8 '12,283 0,546 15,
28 2/3 wr 6,896 XIV 1/4 890 5/8 6,141 0,546 7,50
57 1/3 wr 3,448 XIV 1/4 890 5/8 3,070 0,546 3,75
118 wr 1,675 VH 7/8 492 3/16 0,825 0,550 i i,
176 wr 1,123 VH 7/8 492 3/16 0,553 0,553 0,66
220 wr 0,899 IV 7/8 304 11/16 0,274 0,548 0,33
352 wr 0,562 III 7/8 242 3/16 0,136 0,544 0,16
530 wr 0,373 II 7/8 179 11/16 0,067 0,536 0,08
80 2/5 wi 3,495 23 2/3 986 1/9 3,446 46,66
9 3/4 wi 28,820 XIV 1/4 890 5/8 25,650 0,570 30,-
165 wi 1,703 VII 7/8 492 3/16 0,838 0,559 1-
309 3/4 wi 0,907 IV 7/8 304 11/16 0,276 0,553 0,33
495 wi 0,568 m 7/8 242 3/16 0,137 0,550 0,16
742 1/2 wi 0,378 11 7/8 179 11/16 0,068 0,554 0,08
43 7/8 wi 6,405 IX 562 1/2 3,603 0,480 5,-
85 5/16 wi 3,294 VII 437 1/2 1,441 0,480 2,
154
1 2 3 4 5
36 1 VI 1717 dukat Au 120
- 37 talar Ag , 60
38 ,. i 15 krajcarów Ag 7 1/2
39 6 krajcarów Ag 3
40 3 krajcary Ag 11/2
41 1 krajcar Ag' 1/2
42 1/2 krajcara Ag 1/4
ko = grz kolońska pr = " praska wi = " wiedeńska wr = " wrocławska
Zarządzenie z dnia 14 XII 1623 r. ustaliło nowy kurs monet, a w szczególności :
l złoty (gulden) obrachunkowy
l dukat węgierski = 2 guldeny 20 krajcarów
l złoty reński = l gulden 44 krajcary
l talar z napisem 72 krajcary = l gulden 34 krajcary
l talar Rzeszy = l gulden 30 krajcarów
l gulden Rzeszy = l gulden 20 krajcarów
= 60 dobrych krajcarów
= 140
= 104
= 94
= 90
= 80
Różne zdewaluowane drobniejsze monety otrzymały też wtedy swój kurs wymiany. Instrukcja zaś dla wardajna w Opolu z r. 1625,przepisała mu nową stopę zbliżoną do stopy wiedeńskiej. Podobną stopę ustalono następnie dla innych mennic. Ale i to nie usunęło chaosu wywołanego wojną 30-letnią, okupacjami i zalewem monetami fałszywymi.
Z nowych monet pojawiły się w tym okresie nowe 24-, 15-, 12-, i 6-kraj-carówki (szóstaki) oraz greszle. Poza tym bito talary i 2-talarówki oraz 1/2-
1 1/4-talarówki, a także dukaty i ich wielokrotności (2-, 3-, 4-, 5-, 6-, 7-, 8-, 10- i 15-dukatówki) oraz ich ułamki (1/2, 1/3, 1/4, 1/6, 1/8, i 1/12 dukata)86.
W roku 1717 została wydana ordynacja unifikacyjna dla wszystkich urzędów menniczych w Austrii, oparta na grzywnie wiedeńskiej. Równocześnie ustalono wartość dukata na 4 guldeny (240 krajcarów) a talara na
2 guldeny (120 krajcarów). Grosze śląskie znikły już jako oddzielne jednostki pieniężne. Stan ten przetrwał do końca rządów austriackich.
W wyniku wojny z lat 1740-1742 przeważająca część Śląska dostała się pod panowanie pruskie. Przy Austrii pozostał tylko Śląsk Cieszyński i Opawski, gdzie utrzymał się nadal system pieniężny austriacki. Prusacy natomiast dokonali w zagarniętym Śląsku zrazu niezbyt wielkich zmian w systemie rachunkowo-pieniężnym, dostosowując go jedynie częściowo i stopniowo
86 Zob. też A. Bolszyc, Słownik monet polskich, BN 1968; M. Gumowski, Dzieje mennicy krakowskiej, s. 80.
155
ciąg dalszy Tabeli 92 continued Table 92
6 7 8 9 10 11 12
80 2/5 wi 3,495 23 2/3 986 1/9 3,446 80,-
9 3/4 wi 28,820 XIV 875 25,218 0,420 40,
43 7/8 wi 6,405 IX 562 1/2 3,603 0,480 5 __
85 5/16 wi 3,294 VII 437 1/2 1,441 0,480 2,-
161 23/32 1,738 V 3/4 359 3/8 0,624 0,416 1,
292 31/32 f 0,959 III 1/9 195 5/16 0,187 0,375 0,33
445 5/16 0,631 II 3/8 148 7/16 0,094 0,375 0,16
do swojego systemu. Tak więc w r. 1743 rozpoczęli tu wybijanie friedrichsdorów zachowując przy tym dawne dukaty. Drobniejsze monety utrzymano w systemie krajcarowym, zmieniając tylko nieznacznie stopę ich bicia, a w szczególności podnosząc nawet nieco ich wartość87. Obowiązujący wówczas system rachunkowo-pieniężny obejmował więc: l friedrichsdor = około 1,8 dukata = 5 Rechnungstalerów = 450 krajcarów; 3 krajcary = 2 poltury88 = 4 greszłe =12 denarów.
W roku 1750 rozszerzono także na Śląsk nową pruską stopę menniczą, tzw. "Graumanscher Fuss"89, pozostawiając zresztą nadal krajcary i greszłe, tym razem o dość znacznie obniżonej zawartości czystego srebra w stosunku do czasów austriackich.
Wojna siedmioletnia (1756-1763) na Śląsku spowodowała napływ fałszywych monet (efraimity), którym kres położyła, podobnie jak w Prusach, reforma z r. 1764. Ale i teraz jeszcze pozostawiono tu krajcary i greszłe, które przetrwały aż do bardziej zasadniczej reformy pruskiej z r. 1821.
Mennica wrocławska była czynna jeszcze do r. 1826, stąd szereg monet pruskich, oznaczonych literą B, ma związek Ze ^Śląskiem. Poprzednio Prusacy stosowali na Śląsku także inne oznaczenia, m. in. znaki mincerzy.
Obieg pieniężny Śląska komplikowało w pewnym stopniu dodatkowo władanie Brandenburgii Krosnem nad Odrą, dla którego to obszaru Brandenburgia wybijała też okresami odrębne monety, jak to podaje tabela 9790.
87 T. Bylicki, Śląskie monety królów pruskich, BN 1975. Autor myli się jednak: l friedrichsdor = 1,8 dukata, a nie 3 dukatom.
88 Poltura czyli póltorak = l 1/2 krajcara = 1/2 grosza cesarskiego, była to także moneta miedziana. Pojawiła się na Węgrzech z początkiem XVIII w. Przyjęła się też na Śląsku.
89 Zob. ustęp 5.10.
. 90 E. Bahrfeldt, Das Miinzwesen der Mark Brandenburg unter Friedrich Wilhelm dem grossen Kurfursten ttnd Kurfiirst Friedrich 3. 16401701, Halle 1913, s. 35.
os
Tabela 93 Table 93
System rachunkowo-pieniężny śląski z r. 1625 Silesian monetary accounting system of 1625
Ćwierć-
Dukat Talary Złote reńskie talary (orty) Grosze cesarskie Białe grosze Krajcary Fenigi śląskie Fenigi wiedeńskie Halerze Trofy
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1 1 5/9 2 1/3 6 2/9 46 2/3 70 140 420 560 840 46,66
1 1 1/2 4 30 45 90 270 360 540 30,
1 2 2/3 20 30 60 180 240 360 20
1 7 1/2 11 1/4 22 1/2 67 1/2 90 135 7,50
1 1 1/2 3 9 12 18 1,
1 2 6 8 12 0,66
1 3 4 6 0,33
1 1 1/3 2 0,11
1 1 1/2 0,08
1 0,06
Tabela 94 Table 94
System rachunkowo-pieniężny śląski z r. 1717 Silesian monetary accounting system of 1717
-------- ---------------- -------------- - ___ --------------- � ----------------- ______ ---------------- - ------------ - --------------- -- --------------------- ______________ -� ------
Dukat -------------------- ------------ "7-Talary ------------ - - ---------------- Złote reńskie (guldeny) 15 krajcarów 6 krajcarów 3 krajcary (grosze cesarskie) Grajcary Greszle g 1/2-krajcara 9 Fenigl 10 Trofy 11
1 1 2 2 1 3 4 2 1 -------------------- - 4 % 16 8 4 1 _ - ------------------ � ----------------- 5 40 20 10 2 1/2 1 _-. ---------------------- -------------------------- 6 80 40 20 5 2 1 ------------------------- - ----------- 7 240 120 60 15 6 3 -1 ---------- . ------- � -------------------- 320 160 80 20 8 4 1 1/3 1 _______ . ------- -- -------------------- ' 480 240 120 30 12 6 2 1 1/2 1 ----------------- � ---------------------- 960 480 240 ' 60 24 12 4 3 2 1 80, 40, 20, 5 __ 2 i A 0,33 0,25 0,16 0,08
158
Stopa mennicza na Śląsku' Silesian minting ratę
Sztuk z 1 grz
Wartość kolońskiej =
Lp. Okres Nazwa monety krajcara 233,8555 g
Nr. Period Name of the coin Yalue in Pieces from
kreuzers 1 mark
of Cologne

1 2 3 4 5
1 1743 Doppelfriedrichsdor 900 17 353/943
2 | Friedrichsdor 450 34 706/943
i
3 Dukat 250 67
4 15 Kreuzer 15 30 435/542
5 6 6 59 1009/1024
6 3 3 113 1451/2048
7 1 1
� 8 2 Gróschel 1,5
9 1 Denar 0,25
10 1 Poltura = półtorak 1,5
11 1750 Doppelfriedrichsdor 900 17 1/2
12 Friedrichsdor 450 35
13 Halbfriedrichsdor^ 225 70
14 1 Taler 90 10 1/2
15 1/2 " 45 21
16 1/4 " 22 1/2 42
17 1/6 " (4 Gute Gr.) 15 42 3/4
18 1/12 " (2 " ) 7 1/2 64 1/8
19 1/24,, (1 " ) 3 3/4 112 1/2
20 1/48 " (6 Pfennige) 1 7/8 168
21 Dukat 240 67 5/8
22 _ Tympf (18 Kreuzer) 18 39 1/2
23 1UI 1755 M 18 40
24 6 Kreuzer 6 75
25 3 3 146 1/2
26 1 1 281 1/4
27 2 Gróschel 1,5 202 1/2
28 1 0,75 405
29 1764 Friedrichsdor 450 35
30 Halbfriedrichsdor 225 70
31 1 Taler 90 10 1/2
32 1/2 " 45 21
33 1/3 " (SGuteGr.) 30 28
34 -. 1/6' " (4 " ) 15 43 3/4
35 1/12 " (2 " ) 7 1/2 63
36 ] 1/24 " n " ) 3 3/4 112 1/2
159
Tabela 95 Table 95
pod zaborem pruskim under the Prussian rule
Próba 1 ^ineness Zawartość
' Zawartość Ag na
Ciężar karatów Au/Ag 1 krajcara Trofy
Weight carats o; Content Content of Trophes
łutów /oo of Au/Ag silver per
lots 1 kreuzer
6 7 8 9 10 11
13,460 21 5/6 909 13/18 12,244 270,
6,730 21 5/6 909 13/18 6,122 135,
3,490 23 2/3 986 1/9 3,442 81,
7,592 VIII 7/8 554 11/16 4,211 0,281 4,50
3,899 VI 7/8 429 11/16 l-,675 0,279 1,68
2,057 V 5/8 351 9/16 0,723 0,241 0,84
. 0,28
0,42
' 0,07
0,42
13,3632 21 3/4 906 1/4 12,110 " 270,
6,6816 21 3/4 906 1/4 6,055 135
3,3408 21 3/4 906 1/4 3,027 67,50
22,272 XII 750 16,704 0,186 27
11,136 XII 750 8,352 0,186 13,50
5,568 XII 750 4,176 0,186 6,75
5,470 VIII 500 2,735 0,182 4,50
3,647 VI 375 1,368 0,182 2,25
2,079 V 312 1/2 0,650 0,173 1,12
1,392 m n/18 �225 25/36 0,314 0,167 0,56
3,45812 23 1/2 979 1/6 3,31403 72,
5,920 VII 8/9 493 1/18 2,919 0,162 5,40
5,846 VIII 13/36 522 41/72 3,055 0,170 5,40
3,118 V 312 1/2 0,974 0,162 1,80
1,596 IV 8/9 305 5/9 0,488 0,162 0,90
0,831 II 7/9 173 11/18 0,144 0,144 0,30
1,155 III 187 1/2 0,217 0,144 0,45
0,577 III 187 1/2 0,108 0,144 0,22
6,68158 21 3/4 906 1/4 6,05519 _ 135,-
3,34079 21 3/4 906 1/4 3,02759 67,50
22,272 XII "750 16,704 0,186 27,
11,136 XII 750 8,352 0,186 13,50
8,352 X 2/3 666 2/3 5,568 0,186 , -------
5,345 VIII 1/3 520 5/6 2,784 0,186 4,50
3,712 VI 375 1,392 0,186 2,25
2,079� V 312 1/2 0,650 0,173 1,13
160
! 2 3 4 5
37 1 Silhergroschen 3 142 1/2
38 1 Kreuzer 1 281 1/4
39 2 Grdschel 1,5 187 1/2
40 1 0,75 375
41 1774 3 2,25 140
42 1788 1/2 " Cu 0,5
43 1808 18 Kreuzer 18 39 3/5
44 9 " 9 70
45 3 " 3 142 1/2
46 1 1 270
47 1 Groschel 0,75 360
48 1810 1 Kreuzer Cu 1 48
49 1821 4 Pfennige Cu 1 1/4 38,4
50 1 " Cu 5/16 153,6
System rachunkowo-pieniężny Silesian monetary accounting
Fried-richsdor Dukat Talar 1/2 talara Tymf = 18 kraje. 1/6 tal. 4 Gute Gr 1/12 tal. 2 Gute Gr 6 kraje, (szóstak)
1 2 3 4 5 6 7 8
1 1 7/8 5 10 25 30 60 75
1 2 2/3 5 1/3 13 1/3 16 32 40
� 1 2 5 6 12 15
1 2 1/2 3 6 7 1/2
1 1 1/5 2 2/5 3
1 2 2 1/2
1 1 1/4
' 1
161
ciąg dalszy Tabeli 95 continued Table 95
6 7 8 9 10 11
1,641 IV 2/9 263 8/9 0,433 0,144 0,90
0,831 II 7/9 173 11/18 0,144 0,144 0,30
1,247 II 7/9 173 11/18 0,217 0,144 0,45
0,624 II 7/9 173 11/18 0,108 0,144 0,28
1,670 III 5/9 122 2/9 0,371 0,165 0,67
0,15
5,939 IX 562 1/2 3,341 0,185 3,60
3,341 V 1/3 333 3/9 1,114 0,124 1,80
1,641 IV 2/9 263 8/9 0,433 0,144 0,60
0,866 I 8/9 118 1/18 0,102 0,102 0,20
0,650 I 8/9 118 1/18 0,077 0,102 0,15
4,87 0,20
y 6,09 0,20
1,52 0,05
l
Tabela 96 Table 96
śląski po r. 1764 system after 1764
1/24 tal. 1 Gut. Gr 3 krajcary 1/48 tal. 6 fenig. 2 Greszle (poltura) 1 krajcar 1 greszel 1 fenig 1 denar
9 10 11 12 13 14 15 16
120 150 240 300 450 600 1440 1800
64 80 128 160 240 320 768 960
24 30 48 60 90 120 288 360
12 15 24 30 45 60 f 144 180
4 4/5 D 9 3/5 12 18 24 57 3/5 72
4 5 8 10 15 20 48 60
2 2 1/2 4 5 7 1/2 10 24 30
1 3/5 �j 3 1/5 4 s 8 19 1/5 24
1 1 1/4 2 2 1/2 3 3/4 5 12 15
1 1 3/5 2 3 4 9 3/5 12
1 1 1/4 1 7/8 2 1/2 6 7 1/2
1 1 1/2 2 4 4/5 6
1 1 1/3 3 1/5 4
- 1. 2 2/5 3
1 1 1/4
11 Systemy pieniężne ...
to
Tabela 97 Table 97
Stopa mennicza brandenburska dla Śląska XVII w. (Krosno) Brandenburgian minting ratę for Silesia in the XVII century
Wartość Sztuk Próba Fineness Zawartość
Data gr. ślą- z 1 grz = Zawartość Ag na 1 gr

Lp. wprowadzenia Nazwa monety skich 233, 8555 g Ciężar karatów Au/Ag Content of Trof
Nr. Datę of Name of the coin Value i n Pieces Weight carats o/ Content silver per Trophes
introduction Silesian from łutów /oo of Au/Ag 1 gros
groses 1 mark lots
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1 1664 15 Kreuzer =.4 4 36 3/4 6,363 IX 562 1/2 3,579 0,895 5,
Groschen
, 2 1665 4 Groschen 4 30 7,795 IX 562 1/2 . 4,385 1,096 5,
3 3 3 40 1/2 5,774 IX 562 1/2 3,248 1,082 3,75
� 4 2 2 60 3,897 IX 562 1/2 2,192 1,096 2,50
5 1 1 81 2,887 VI 375 1,082 1,082 1,25
6 1/2 . 1/2 163 1,434 VI 375 0,538 1,076 0,62
7 Dreier 1/4 218 1,073 IV 250 - 0,268 1,073 0,31
8 2 Pfennig .- 1/6 327 0,715 IV 250 0,179 1,073 0,21
9 1 1/12 654 0,357 IV 250 0,089 1,073 0,10
10 1666 6 Kreuzer 1 3/5 145 1,613 VI 7/18 399 11/36 0,644 1,030 7,50
11 1 4/15 282 0,829 IV 250 0,207 0,777 1,25
12 1685 15 4 ' 39 5,996 IX 562 1/2 3,373 0,843 5,

Tabela 98 -
Przegląd porównawczy systemów rachunkowo-pieniężnych na Śląsku Confrontation of Silesian monetary acconuting systems
163
� Table 98

� Okres Grzywna Dukat Talar Gulden Grosz cesarski Grosz czeski Grosz Śląski Krajzar Denar Halerz '
XIV w. 1 3 48 48 576
1 . '. " 16 ... 16 192
1455 1 1,7 ' : . 48 48 816
(476)
� 1 . '. � i 28 . 28 - :* 480
1470 1 1,2 - 33,6 48 -576
1 7 28 . . 40 480
1505 1 1 1/3 ---- 44 48 576
1 '- ' 33 �'�� 36 432
1511 1 1 � � 34 1/3 40 . 480
1546 1 1,5 1,7 36 45- 45 1,05 630,
1 1 2/15. 24 30 30 68 420" ,
1551 1 1,5 . 1,7 36 45 45 105 648
1 1 2/15 24 30 36 68 432
1573 __ 1 1,5 1,8 36 45 54 108S 648
' � 1 1,2 24 30 ! 36 72; "432
] 1625 . 1 15/9 2 1/3 - - 46 2/3 �-.-� (-*- � . 70 140'. 340
ł ; 1,5 30 45 . 90 , 540
1717 1 2 4 80 240 " 960
1 1 40 � 120 -' 480 � ' � o
Fried- .-' gr.
richs- *{ .':" pruski � ;: j ���'
dor .- , :
1750 ' 1 , 5 (7,5) � - ..... 120 ^ � � 450 1440
r r (1,5) 24 � 90 288
5.10. SYSTEM PIENIĘŻNY PRUS KSIĄŻĘCYCH XVI-XVI1I WIEKU81 ,
W ciągu XVI i XVII wieku system pieniężny pruski miał jeszcze silne" powiązania z systemem pieniężnym polskim. Działo się to raz dlatego, że lenne Prusy wchodziły w skład państwowości polskiej, a poza tym na skutek usytuowania u ujścia Wisły i Niemna państwo pruskie miało możność wywierania istotnego wpływu na polski handel i czerpania z niego zysków. Prusy też w okresach wojen czerpały zyski z zalewania Polski swoją, przeważnie od polskiej gorszą, monetą.
91 Opracowane głównie na podstawie pracy E. Bahrfeldta, Die Milnzen und Medaillen-Sammlung in der Marienburg...; G. Meinhardt, Die Miinz und Geldgeschichte des Herzogtums Preussen 15691701, Heilderberg 1959 podaje czasem nieco różniące się wskaźniki, jego dane zawierają jednak sprzeczności. Zob. też A. Gupieniec, Historia monet rosyjsko-pruskich...
164
Sekularyzowane i zhołdowane w r. 1525 Prusy obowiązane były dostosować swój system pieniężny do polskiego. Wyrazem realizacji tej zasady była ordynacja pruska z 15 III 1530 r., która różniła się jednak nieco od polskiej z r. 1526 wyższą próbą monet, a za to mniejszym ich ciężarem. W ślad za tym Polska uzupełniła, jak już zaznaczono, swój system pieniężny ordynacją z 10 V 1530 r., wprowadzając dla Prus Królewskich monety według stopy Prus Książęcych, biorąc pod uwagę powiązania gospodarcze obu tych krain.
Dukaty pruskie miały natomiast być bite na stopę polską.
Po reformie Stefana Batorego także w Prusach Książęcych nastąpiła zmiana ordynacji, obniżająca zawartość srebra w monecie (1586). Oprócz monet przewidzianych tą ordynacją wybijano w Prusach także próbne talary równe 60 krajcarom (Guldentaler) oraz talary pamiątkowe według stopy Rzeszy. Około r. 1614 pojawiły się tutaj również półtoraki.
Nasuwa się pytanie, jaką wówczas stosowano grzywnę menniczą w Prusach Książęcych. Otóż jest pewne, że począwszy od r. 1530 była tu w użyciu grzywna krakowska o wadze 197,684 g, nie jest natomiast całkiem oczywiste, czy począwszy od ordynacji Stefana Batorego z r. 1578 i 1580 podniesiono ją także i tutaj o 1/2 skojca. Ta ostateiamożliwość wydaje się jednak bardzo prawdopodobna. Jeżeli bowiem jeszcze w r. 1650, tj. w przededniu uwolnienia się od stosunku lennego, zastosowano się w Prusach do zmiany grzywny przeprowadzonej w Polsce, to tym bardziej chyba miało to miejsce w r. 1580, kiedy stpsunek lenny był tu jeszcze w pełni respektowany. Za tą hipotezą przemawiają dwie dalsze okoliczności. A mianowicie stopa mennicza z r. 1586 zgadza się prawie zupełnie z polską, jeżeli się obliczy zawartość srebra w monetach przy ustaleniu ich ciężaru w stosunku do podwyższonej grzywny. Niezależnie od tego podwyższona grzywna lepiej się zgadzała z grzywną kolońską, stanowiąc dokładnie 7/8 tej ostatniej, co z kolei ułatwiało kontakty pieniężne Prus z Rzeszą a zwłaszcza z Brandenburgią, połączoną unią personalną z Prusami Książęcymi.
Dukaty i talary były nadal wybijane według stopy polskiej.
Dewaluacja w pierwszej połowie XVII w. przebiegała także w Prusach podobnie jak w Polsce, choć nie wywołała tam zapewne tak dotkliwych skutków. Toteż reforma pruska z r. 1653 nawiązała do reformy polskiej z r. 1650, utrzymując jednak pewne odrębności pruskie.
W następnych latach mennictwo pruskie odeszło w pewnym stopniu od wzorów polskich, choć ciągle jeszcze do nich nawiązywało ze względu na poważne kontakty handlowe. Ustanie stosunku hołdowniczego w r. 1657 uniezależniło bowiem całkowicie Prusy od Polski tylko pod względem prawnym. Nie było natomiast w Prusach inflacji boratynkowej i tymfowej. Nie powstał tu więc rachunek w groszach miedzianych, lecz grosz reprezentował nadal wartość srebra zawartego w tymfach, szóstakach, trojakach i półto-rakach, a więc posiadał wartość około dwóch polskich groszy miedzianych.
W roku 1669 pojawiła się tu także pierwsza próba ściślejszego nawią-
165
Tabela 99 Table 99
System rachunkowo-pienieżny pruski z r. 1653 Prussian monetary accounting system of 1653
Półta-
Dukat Talary lary Tymfy Szóstaki Trojaki Półtoraki Grosze Szelągi Trofy
1 2 4 10 30 60 120 180 540 54,
1 2 5 15 30 60 90 270 27,
1 2 1/2 7 1/2 15 30 45 135 13,50
1 3 6 12 18 54 5,40
1 2 4 6 18y 1,80
1 2 3 9 0,90
1 , 1 1/2 ' 4 1/2 0,45
1 3 0,30
1 0,10
zania do systemu monetarnego niemieckiego przez oparcie się na grzywnie kolońskiej i wprowadzenie do obiegu podwójnego guldena, równego 2/3 talara (Rechnungstalera), oraz guldena, równego 1/3 talara, tj. 30 groszom pruskim lub połowie guldena niemieckiego. Poza tym trzymano się jednak nadal ortów, zwanych także tutaj tymfami (Tympfe), szóstaków, trojaków, półtoraków, srebrnych groszy i szelągów, równych około dwóm polskim szelągom miedzianym.
Dopiero wiek XVIII przynosi zasadnicze zmiany, co wiąże się z powstaniem królestwa pruskiego w r. 1701 i ściślejszym powiązaniem go z Brandenburgią. Liczne wojny prowadzone przez Prusy skłaniały jednak do częstego obniżania kruszcu w monecie poniżej normy przewidzianej przez prawo.
Istotną reformę przeprowadziły Prusy w r. 1750, polegającą na tym, że:
1) obok złotego dukata zaczęto wybijać na większą skalę złote friedrichs-dory, równe 5 srebrnym talarom (Rechnungstalerom), a obok nich podwójne friedrichsdory po 10 talarów i półfriedrichsdory po 21/z talara;
2) przyjęty został za podstawową jednostkę monetarną talar (zwany tutaj Reichstaler) o zawartości srebra równej 1/14 grzywny kolońskiej, co się określa jako stopę 14-talarową, a od nazwiska projektodawcy "Graumanscher Fuss", co przy próbie XII-łutowej (750%o) dawało 10| talara z marki srebra;
3) jako nową drobną jednostkę pieniężną przyjęto na wzór brandenburski srebrny grosz (Guter Groschen), równy 1/24 talara dzielącego się na 12 fenigów, nie usuwając przy tym dawnego grosza pruskiego (preussicher Groschen) równego 1/90 talara pruskiego;
4) zachowano jednak dawne tymfy, szóstaki, trojaki (Duttchen), półto-raki (Dreipólker) i szelągi (Schillinge); to ostatnie wywołało w efekcie -ogromne skomplikowanie systemu rachunkowo-pieniężnego, ułatwiało natomiast obroty handlowe z Polską.
Stopa mennicza pruska w latach 1525-1700 Prussian minting ratę 1525-1700
Tabela 100 Table 100
Lp. Nr. Data ordynacji Datę of regulation Nazwa monety Name of the coin Wartość gr Yalue in groses Sztuk z 1 grz Pieces from 1 mark Ciężar Weight Próba Fineness Zawartoś Ag na 1 gr Content o silver per 1 gros * Trof Trophes
łutów lots % Ag Content of pure silver
1 2 3 ' 4 5 6 7 8 9 10 11
1 2 3 4 5 1530 ii 6 Gróscher 3 Gróscher Groschen Schilling "Heller (Pfenning) 6 3 �1 1/3 1/18 37 74 96 159 540 5,343 2,671 2,059 1,243 0,366 XIV XIV VI III I 1/2 875 875 375 187 1/2 93 3/4 4,675 2,337 1 0,772 0,233 0,034 0,779 0,779 0,772 0,699 0617 13,80 6,90 2,30 0,77 0 13
6 7 ' 8 9 1586 3 Gróscher zu 10 Schilling Groschen Schilling Dreier (Ternar) 3 1 1/3 1/6 76 112 1/2 187 270 2,655 1,794 1,079 0,747 XIV VI III II 875 375 187 1/2 125 2,323 0,673 0,202 0,093 0,774 0,673 0,607 0560 3, 1-0,33 0 17
10 11 - 12 13 14 1603 1614 1620-1621 Taler Dreipolker Dreipólker Orter (Yierteltaler) Dreipolker 35 1 1/2 1 1/2 16 1 1/2 7 156 140 28 170 28,829 1,267 1,441 7,207 1,187 ' XIV vm VII XI VI 875 500 437 1/2 687 1/2 - 375 25,225 . 0,634 0,631 4,953 0,445 0,721 0,422 0,420 0,309 0,296 24, J ___ i, 51/3 1,
15 16 17 18 19 20 1624 1626 1633 Taler Groschen Schillinge Dreipolker Groschen Schillinge 90 1 1/3 1 1/2 1 1/3 6 3/4 193 300 200 231 360 29,896 1,045 0,672 1,001 0,873 0,560 XIV IV 1/2 II VI IV 1/2 II 875 281 1/8 125 375 281 1/8 125 26,159 0,294 0,084 0,378 0,245 0,700 0,290 0,294 0,252 0,252 0,245 0,210 30, 0,33 0,11 0,50 0,33 0,11
1 2 3 4 ' | 5 6 7 8 9 10 11
\
21 1653 Dukaten 180 3,4903 23 1/2 kar. 979 1/6 3,4176 60,
22 Reichstaler 90 7 29,232 XIV 875 25,576 0,280 30,
23 Halbtaler 45 14 14,616 XIV 875 12,788 0,280 15
24 Achtzehner 18 29 1/2 6,843 X 14/18 673 13/36 4,609 0,256 6,
25 ' 6 Gróscher 6 54 3,738 VII 437 1/2 1,635 0,272 2 __
26 Duttchen (3 Gro- 3 108 1,869 VII 437 1/2 0,817 0,272 j __
schen)
27 Dreipólker 1 1/2 176 1,147 V 14/18 361 1/9 0,414 0,276 0,50
28 Schillinge 1/3 345 0,585 I 15/36 104 1/6 0,061 0,182 0,11
29 1660 Orter (Achtzehner) 18 30 6,726 XI 687 1/2 4,624 0,257 6,40
30 1664 Schilling 1/3 300 0,672 1 4/9 90 5/18 0,060 0,182 0,11
31 1669 Gulden 30 24 9,744 XII 1/9 756 17/18 7,375 0,246 7,2
32 Schilling 1/3 >327 0,715 I 1/2 93 3/4 0,067 0,201 0,08
33 1671 Doppelgulden 60 12 19,488 XII 1/9 756 17/18 14,750 0,246 14,4
34 1672 Taler 90 8 29,232 XIV 1/9 881 17/18 25,781 0,286 21,6
35 1672 Achtzehner (Tympf) 18 36 6,496 X 2/3 666 2/3 , 4,331 . 0,240 4,32
36 6 Gróscher 6 70 3,341 VI 8/9 430 5/9 1,438 0,240 1,44
37 3 Gróscher 3 140 1,670 VI 8/9 430 5/9 0,719 0,240 0,72
38 1�74 Doppelgulden 60 12 1/4 19,090 XII 1/9 756 17/18 14,450 0,240 14,4
39 Gulden 30 24 1/2 9,545 XII 1/9 756 17/18 7,225 0,240 7,2
40 18 Gróscher (Tympf) 18 36 6,496 X 2/3 666 2/3 -4,331 0,240 4,32
41 6 Gróscher 6. 70 3,341 VI 8/9 430 5/9 1,438 0,240 1,44
42 1679 18 Gróscher 18 37 6,320 X 1/4 640 5/8 4,049 0,225 7,2
(Tympf)
43 6 Gróscher 6 67 3,490 VI 375 1,309 0,218 1 1,44
44 1691 Schillinge 1/3 327 0,715 I 1/6 72 11/12 0,052 0,156 . 0,08
45 1695 Duttchen 3 139 1,682 V 8/9 368 1/18 0,619 0,206 0,54
46 2 Gróscher 2 147 1,591 III 8/9 243 1/18 0,386 0,193 0,36
47 Groschen 1 294 0,795 III 8/9 243 1/18 0,193 0,193 0,18
48 Dreipólker 256 0,913 IV 8/9 305 5/9 0,279 0,186 0,27
ON
Grzywna krakowska do r. 1669, kolońska od r. 1669.
Tabela 101 Table 101 Stopa mennicza królestwa pruskiego w XVIII w. Minting ratę of Prussian Kingdom in the XVIII century
, Lp. Nr. 1 Data ordynacji Datę of regulation 2 Nazwa monety Name of the coin 3 Metal Metal 4 Wartość gr pruskich Value in Prussian groses � Sztuk z 1 grz Pieces from 1 mark Ciężar Weight ------------ -, Próba Fineness Zawartoś< Au/Ag Content of Au/Ag Zawartośi : Ag na 1 gr Content of silver to 1 gros Trofy Trophes
karatów carats łutów lots �Im
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1700 1723 2 Dukaten 1 Dukat Halbdukat 1 Taler Órter (Tympf) 6 Groscher Diittchen 2 Groscher 1 Groschen 1 Schilling 2 Gute Gr Au Au Au Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag 400 200 100 90 18 6 3 2 1 1/3 7 1/2 33 1/2 67 134 8 37 1/72 67 1/32 139 143 1/4 286 1/2 327 65 1 7 6,9807 3,4903 1,7452 29,232 6,318 3,489 1,682 1,632 0,816 0,715 3,598 8 23 1/2 23 1/2 23 1/2 XIV 1/9 X 1/4 VI VI IV IV I 1/6 VII 9 979 1/6 979 1/6 979 1/6 881 17/18 640 5/8 375 375 250 250 72 11/12 437 1/2 10 6,8353 3,4176 1,7088 25,781 4,047 1,308 0,631 0,408 0,204 0,052 1,574 11 0,286 0,225 0,218 0,210 0,204 0,204 0,156 0.210 12 177,77 88,88 44,44 40, 8, 2,66 1,33 0,88 0,44 0,15 3,33
12 13 14 15 16 17 18 19 1750 Doppelfriedrichsdor Friedrichsdor Halbfriedrichsdor 1 Reichstaler 1/2 Reichstaler 1/4 Reichstaler 1/6 Taler = 4 Gute Gr 1/12 Taler = 2 Gute Gr Au Au Au Ag Ag Ag Ag Ag 900 450 225 90 45 22 1/2 15 7 1/2 17 1/2 35 70 10 1/2 21 42 42 3/4 64 1/8 13,3632 6,6816 3,3408 22,272 11,136 .5,568 5,470 3,647 21 3/4 21 3/4 21 3/4 XII XII XII VIII VI 906 1/4 906 1/4 906 1/4 750 750 750 500 375 12,1104 6,0552 3,0276 16,704 8,352 4,176 2,735 1,368 0,186 0,186 0,186 0,182 0,182 270, 135, 67,50 27, 13,50 6,75 4,50 2,25
o oo
ciąg dalszy Tabeli 101 continued Table 101
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
20 l/24~ Taler = 1 Guter Gr Ag 3 3/4 112 1/2 2,079 V 312 1/2 0,650 0,173 1,12
21 1/48 Taler = 6Pfennige Ag. 1 7/8 168 1,392 III 11/18 225 25/36 0,314 0,167 0,56
22 1751 Tympf Ag 18 39 1/2 5,920 VII 8/9 493 1/18 2,919 0,162 5,40
23 6 preuss. Groschen Ag 6 90 2,598 V 8/9 368 1/18 0,956 0,159 1,80
24 3 " Ag 3 154 3/4 1,511 V 312 1/12 0,472 0,157 0,90
25 1752 6 ." Ag 6 75 3,118 V 1/2 343 3/4 1,072 0,178 1,80
26 3 " Ag 3 146 1/2 1,596 IV 8/9 305 5/9 0,488 0,162 0,90
27 2 " Ag 2 151 7/8 1,540 III 187 1/2 0,288 0,144 0,60
28 1 " Ag 1 281 1/4 0,831 H 7/9 173 11/18 0,144 0,144 0,30
29 1 Schilling Ag 1/3 327 0,715 I 62 1/2 0,045 0,134 0,10
30 1753 1/3 Taler = 8 Gute Gr Ag 30 27 8,661 X 625 5,413 0,180 9,
31 6 preuss. Groschen Ag 6' 75 3,118 V 312 1/2 0,974 0,162 1,80
32 1 " Ag 1 303 3/4 0,770 III 187 1/2 * 0,144 0,144 0,30
33 1755 Tympf Ag 18 40 5,846 VIII 13/36 522 41/72 3,055 0,170 5,40
34 1758 ,, Ag 18 41 5/12 5,646 VI 1/2 406 1/4 2,294 0,127 5,40
35 (J Ag 18 40 5,846 VIII 500 2,923 0,162 5,40
36 6 preuss. Groschen Ag 6 82 1/2 2,845 IV 8/9 305 5/9 0,866 0,144 1,80
37 3 " Ag 3 150 1,559 IV 4/9 277 7/9 0,433 0,144 0,90
38 2 " Ag 2 160 1,461 III 187 1/2 0,274 0,137 0,60
39 1 " Ag 1 280 0,835 11 1/2 156 1/4 0,130 0,130 0,30
40 1 Schilling Ag 1/3 327 0,715 I 62 1/2 0,045 0,134 0,10
41 1760 Tympf Ag 18 41 1/4 5,669 IV 5/18 267 13/36 1,516 0,084 5,40
42 1761 Ag 18 40 5/18 5,806 III 2/9 201 7/18 1,169 0,065 5,40
43 6 preuss. Groschen Ag 6 76 1/4 3,067 IV 1/9 256 17/18 0,788 0,131 1,80
44 1763 Tympf Ag 18 41 17/18 5,655 VIII 500 2,827 0,157 5,40
45 6 preuss. Groschen Ag 6 84 3/8 2,772 V 312 1/2 0,866 0,144 1,80
46 1764 Doppelfriedrichsdor Au 900 17 1/2 13,3632 21 3/4 906 1/4 12,1104 270,
47 Friedrichsdor Au 450 35 6,6816 21 3/4 906 1/4 6,0552 135,
48 Halbfriedrichsdor Au 225 70 3,3408 21 3/4 906 1/4 3,0276 67,50
49 1 Taler Ag 90 10 1/2 22,272 XII 750 16,704 0,186 27,
50 1/2 " Ag 45 21 11,136 XII 750 8,352 0,186 13,50
51 1/4 " Ag 22 1/2 42 5,568 XII 750 4,176 0,186 6,75
172
System rachunkowo-Prussian monetary
Fried-richs-dor Reichs-taler Halb Reichs-taler Drittel-taler 8 Gute Groschen Yiertel-taler " Tympf Sechstel-taler 4 Gute Groschen 1/12-taler 2 Gute Groschen 6 preus-sische Groschen
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 5 10 15 20 25 30 60 75
1 2 3 4 5 6 12 15
1 1 1/2 2 2 1/2 3 6 7 1/2
1 1 1/3 1 2/3 2 4 5
1 1 1/4 1 1/2 3 3 3/4
1 . 1 1/5 2 2/5 3
1 2 2 1/2
1 1 1/4
1
Poważną wyrwę terytorialną w obrębie państwowości pomorskiej spowodowało wdarcie się Brandenburgii, już w drugiej pół. XIII w., na obszary dolnej Warty i Noteci, na których zorganizowała ona własną, odrębną jednostkę administracyjną pod nazwą Nowej Marchii ze stolicą w Myśliborzu, sięgającą klinem przez Choszczno, Łobez na północ aż do punktu odległego zaledwie o 30 km od wybrzeża na terenie dzisiejszego województwa szczecińskiego83. Ziemie lęborska i bytowska stanowiły od r. 1466 lenno pod zwierzchnictwem polskim, początkowo krzyżackie, później pruskie. W latach 1637-1657 przejściowo wróciło nawet do Polski, ale w r. 1657 zostało z powrotem oddane w lenno, tym razem margrabiemu brandenburskiemu.
Ostatni miejscowy książę z rodu Gryfitów, Bogusław XIV, zmarł w r. 1637. W ostatnich latach jego panowania, podczas wojny 30-letniej, Pomorze Zachodnie zajęły częściowo wojska szwedzkie, a częściowo cesarskie. W ślad za tym na podstawie traktatu westfalskiego z r. 1648 nastąpił podział tego kraju na część zachodnią, obejmującą Pomorze Zaodrzańskie i pas szerokości około 25 km na wschód od Odry, przyznaną Szwedom, oraz część wschodnią przyłączoną do Brandenburgii. W r. 1720 Fryderyk Wilhelm I, król pruski i elektor brandenburski, wykupił od Szwedów Szczecin i włączył
98 Atlas historyczny świata, Warszawa 1974, s. 77.
173
Tabela 102 Table 102
pieniężny pruski z r. 1750 accounting system of 1750
1/24-taler 3 preus-sische 2 preus-sische 6 Pfen- 1 preus-sischer 3 Pfen- 1 Schil- 1 Pfen- l Trofy
1 Guter Groschen Groschen nige Groschen nige ling ' nig
Groschen �
10 11 12 13 14 15 16 17 18
120 150 225 240 450 480 1350 1440 150,
24 30 45 48 90 96 270 288 30,-
12 15 22 1/2 24 45 48 135 144 15-
8 10 15 16 30 32 90 96 10,
6 7 1/2 11 1/4 12 22 1/2 24 67 1/2 72 7,50
4 4/5 6 9 9 3/5 18 19 1/5 54 57 3/5 6,
4 5 7 1/2 8 15 16 45 48 5,
2 2 1/2 � 3 3/4 4 7 1/2 8 22 1/2 24 '2,50
1 3/5 2 3 3 1/5 6 6 2/5 18 19 1/5 2,
1 1 1/4 1 7/8 2 3 3/4 4 11 1/4 12 1,25
1 1 1/2 1 2/5 3 3 1/5 9 9 3/5 1,
1 1 1/15 2 2 2/15 6 6 2/5 0,66
. 1 1 7/8 2 5 5/8 6 0,62
1 1 1/15 3 3 1/5 0,33
1 2 13/16 3 0,31
1 1 1/15 0,11
1 0,08
go do Pomorza brandenburskiego. Przypomnieć tu bowiem należy, że chociaż Prusy i Brandenburgia znajdowały się już w tym czasie pod rządami tego samego władcy, to jednak stanowiły pod względem prawnym odrębne jednostki państwowe. Stan ten przetrwał do końca XVIII w.
Opisane powyżej rozbicie terytorialne Pomorza Zachodniego znalazło wyraz w rozmaitości istniejących tu systemów monetarnych, które dodatkowo skomplikowało funkcjonowanie na tym terenie aż 23 mennic. Pomorze Zachodnie nie doczekało się przy tym dotąd należytego opracowania, które by poza zestawieniami typologicznymi - - podawało pełną analizę danych metrologicznych dla stosowanych tu systemów monetarnych.
W Nowej Marchii, a później także na terenie Pomorza brandenburskiego obowiązywał więc system pieniężny brandenburski. Na terenie wcielonym do Brandenburgii na mocy traktatu westfalskiego wybijano zaś w latach 1689-1694 monety według stopy wprawdzie brandenburskiej i ze stemplem odpowiadającym całkowicie stemplowi brandenburskiemu, oznaczone jednak znakiem mennicy usytuowanej w Stargardzie Szczecińskim. Były to sztuki po 2/3 talara (guldeny), 1/3 i 1/12 talara oraz po 6, 4, 3, 2 i l fenigu94.
94 J. PiniAski, Monety brandenbursko-pomorskie, BN 1975.
Stopa mennicza brandenburska XV i XVI w. Brandenburgian minting ratę in the XV and XVI centuries
Tabela 103 Table 103

Próba Fineness Zawartoś ć
Lp. Nr. Data wprowadzenia Datę of introduction Nazwa monety Name of the coin ; Wartość fenigów Value of pennies Sztuk z 1 grz Pieces from 1 mark Ciężar Weight Zawartoś Au/Ag Content of pure As ć na 1 gr branden. Content of pure Trofy Trophes
karatów carats łutów �/ 100
lots Au/Ag silver per
1 2 3 4 * 1 Brand. gros
1 2 3 4 1427 1447 1460 Pfennig Vierchen Pfennig Groschen 1 1/2 1 8 688 600 720 6 0,340 0,389 0,325 7 VIII III 1/2 VI 3/8 8 500 218 3/4 398 7/16 9 0,170 0,085 0,130 10 1,020 1,020 1,040 11 0,50 0,30 040
5 6 7 8 9 1490 1502 Pfennig Halbgroschen Groschen Halbgroschen Groschen 1 4 � 8 4 9 92 776 210 105 188 2,542 0,301 1,110 2,220 1,244 VI VI 3/16 VI VI V 1/8 375 386 15/32 375 375 320 5/16 0,953 0,117 0,416 0,832 0,399 0,953 0,936 0,832 0,832 0,798 3,20 0,50 2, 4, 1 60
10 11 12 13 14 15 1509 1519 1524 Pfennig Engelgroschen Pfennig Halbgroschen Groschen Achteltaler (4 Gr) 1 32 1 4 8 32 100 720 48 672 184 100 AQ 2,339 0,325 4,873 0,355 1,271 2,339 V 1/2 IV 1/2 XI IV 1/4 V 1/8 V 1/4 343 3/4 281 1/4 687 1/2 265 5/8 320 5/16 328 1/8 0,804 0,091 3,350 0,094 0,407 0,767 0,804 0,728 0,837 0,752 0,814 0,767 3,20 0,30 13, > 0,29 1,15 2,30
16 17 18 Vicrteltaler (8 Gr) Taler (32 Gr) Goldgulden 64 256 256 24 1/2 8 71 4,873 9,545 29,232 3,293 XI XI XV 18 1/6 687 1/2 687 1/2 937 1/2 756 17/18 3,350 6,562 27,405 2,493 0,837 0,820 0,856 9,20 18,40 73,60 73,60
_ ________ ----- __ __ . ------------------- ----------- - ------- � ----- - ----- 8 9 10 | 11
1 19 i 20 21 22 23 24 25 ------ ---------------- - ---------- 2 --------------- --------------------- --------------- ----------- --------------- 3 Pfennig Kreuzer Halbgroschen Dreikreuzer 12 Kreuzer Ort Halber Taler Taler (Guldiner) __i__J_ 4 4/15 4 124/5 51 1/5 64 153 3/5 307 1/5 5 ------------ - ----------------------- 693 237 253 1/2 94 1/2 45 36 15 7 1/2 6 0,337 0,986 0,922 2,474 5,196 6,496 15,590 31,180 IV VI 1/18 VI 1/18 VII 5/18 XIV 1/9 XIV 1/9 XIV 1/9 XIV 1/9 _ ----------- ------ p-250 378 17/36 378 17/36 454 31/36 881 17/18 881 17/18 881 17/18 881 17/18 ----------- " -------------------- i 0,084 0,373 0,349 1,125 4,584 5,729 13,749 27,500 0,675 0,700 0,698 0,703 0,716 0,716 0,716 0,716 0,15 0,65 0,60 1,92 7,80 9,60 23,40 46,80
__________ ;__ ________ i * --------------- 1\7 1/2 0,267 1,067 0,45
27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 1559 1566 Dreier (Gróschlein) Reichsgroschen 10 Kreuzer Halber Guldentaler Guldentaler Goldgulden Dukat Ort Halber Taler Taler Doppelschilling _ Halbschilling 3 12 42 126 252 302 2/5 420 63 126 � 252 18 ; 4 1/2 274 108 1/2 57 19 9 .1/2 72 67 32 16 8 70 187 0,853 2,155 4,102 12,308 24,616 3,248 3,490 7,308 14,616 29,232-3,341 1,250 " ---- . - ---- � ------- V VIII XIV 8/9 XIV 8/9 XIV 8/9 18 1/2 23 2/3 XIV 2/9 XIV 2/9 XIV 2/9 VII 1/2 V ------------------ - ----- - 500 930 5/9 930 5/9 930 5/9 770 5/6 986 1/9 888 8/9 888 8/9 888 8/9 468 3/4 312 1/2 __ ------------------ - --------- - ---------- - 1,077 3,818 11,453 22,906 2,503 3,442 6,496 12,992 25,984 1,566 0,391 --------- - ------ 1,077 1,074 1,074 1,074 1,083 1,083 1,083 1,044 1,042 -------- r- ----------- 1,80 6,30 18,90 37,80 45,36 63, 12, 24 48, 1,64 0,41 _______________ - ---------- �
^ -------- ------ --------- ' -----
176
Jak wynika z tabeli 103 w XV w. system pieniężny brandenburski opierał się na fenigach i groszach. Grosze brandenburskie (markische Groschen) były w dość znacznym przybliżeniu równe groszom polskim, tj. dwóm pół-groszom, natomiast fenigi były stosunkowo wysokowartościowe, albowiem początkowo szło ich tylko 6 na l grosza, a w drugiej połowie tego stulecia oraz w pierwszej połowie XVI w. 8 na l grosza.
Zaprowadzenie systemu talarowego objęło także Brandenburgię i już w r. 1524 pojawia się tu talar równy 32 groszom oraz jego ułamki (1/2 i 1/4 talara).
Po reformie niemieckiej z r. 1551 do systemu monetarnego brandenburskiego przyjęty został dodatkowo krajcar, których szło 72 na złotego guldena (Goldgulden) lub równego mu co do wartości talara (Guldiner, Taler)95, podczas gdy 60 krajcarów, tj. l gulden obrachunkowy (Gulden) zostało uznane za 32 grosze brandenburskie.
Tabela 104 Table 104
System rachunkowo-pieniężny brandenburski z r. 1551 Brandenburgian monetary accounting system of 1551
Taler Gulden Ort 12 Kreu-zer Reichs-mark Groschen Kreuzer Pfennig Trofy
groschen
1 1 1/5 4 4/5 6 25 1/5 38 2/5 72 307 1/5 60,
4 i 5 1 1/4 21 5 1/4 32 .8 60 15 256 64 50,-12,50
1 4 J/5 6 2/5 12 51 1/5 10,
1 1 11/21 2 6/7 12 4/21 2,76
1 1 7/8 8 1,56
1 4 4/15 0,83
1 0,19
System ten był bardzo zagmatwany, pewne jego wyrównanie nastąpiło w r. 1559, kiedy ustalono zgodnie z nową ordynacją Rzeszy równość: l gulden (= 60 krajcarów) = 21 groszy Rzeszy (Reichsgroschen) po 12 fe-nigów.
Fenig uległ drobnej obniżce (do 1/302,4 talara), a w ślad za nim także grosz brandenburski, stanowiący nadal równowartość 8 fenigów. Wtedy też pojawiły się tu greszle równe 1/4 Reichsgroschen, zwane także "Dreier", tj. 3-fenigówki.
W wyniku drożenia złota w stosunku do srebra wartość monet złotych poszła w górę i nastąpiło rozejście się wartości talara i guldena złotego. Zgodnie też z nową ordynacją Rzeszy z r. 1566 wybito także w Brandenburgii talary po 68 krajcarów oraz ich frakcje, tj. 1/2 talara = 34 krajcarów i 1/4 talara = 17 krajcarów96.
85 E. Bahrfeldt, Das Munzwesen der Mark Brandenburg..., t. 2, s. 191 i n.
86 E. Bahrfeldt, op. cit., s. 227.
177
Tabela 105 Table 105
System rachunkowo-pieniężny brandenburski z r. 1559 Brandenburgian monetary accounting system of 1559
Gold- Guldi- 10- Reichs-
Dukat gulden ner = Taler Kreuzer groschen Kreuzer Groschel Pfennig Trofy
1 lł/t i -V- 10 V." 36 i/ż 104 145 /. 436 �/. 65,52
1 i v515 7Va 25 v! 72 100 �/. 302 �/. 45,36
1 6 21 60 84 252 37,80
1 3 V> 10 14 42 6,30
1 26A 4 12 1,80
1 , 1 2/5 4'/5 0,63
1 3 0,45
1 0,15
Tabela 106 Table 106
System rachunkowo-pieniężny brandenburski z r. 1566 Brandenburgian monetary accounting system of 1566
Dukat Gold-gulden Reichs-taler Gulden-taler Reichs-groschen Kreuzer Groschel Pfennig Trofy
1 l4/ WlT 1 u/� 36 �/. 104 145 /. 436 �/. 65,52
1 !Vl7 **/� 25 '/� 72 100% 302 /. 45,36
1 Wu 23*/6 68 95 V, 285 �/. 42,84
1 21 60 84 252 37,80
1 2 Vi 4 12 1,80
1 la/5 *Vi 0,63
1 3 0,45
1 0,15
Równowartości podane w tabelach 104-106 ulegały w praktyce różnym modyfikacjom, a kursy dukata i talara kształtowały się w duże] mierze według wymagań rynkowych, odchylając się od normatywnych ustaleń. Kurs talara ustalił się na poziomie 24 groszy, co znalazło wyraz w wybijaniu gro-szówek z cyfrą 24, oznaczającą 1/24 część talara, cena zaś grosza dochodziła do 15 fenigów.
Dewaluacja z początku XVII w. zachwiała także brandenburskim systemem pieniężnym, który doprowadziła do równowagi reforma z r. 1623 przywracająca w zasadzie system z lat 1559 i 1566. W praktyce nastąpiło tez dalsze wyrównanie kursów, a mianowicie kurs grosza ustalił się na poziomie 3 krajcarów, tzn. Reichstaler na poziomie 72 krajcarów97.
97 Tamże, s. 303. 12 Systemy pieniężne ...
Tabela 107 Table 107
Stopa mennicza brandenburska w XVII w. Brandenburgian mintig ratę in the XVII century
-J
oo
Wartość Sztuk Próba Fineness Zawartość
Lp., Data wprowadzenia Nazwa monety fenigów Value z 1 grz = 233, 8555 g Ciężar Zawartość Au/Ag Ag na 1 gr Trofy
karatów
Nr. Datę of Name of the coin in the Piecse from Weight carats �/ Content Content Trophes
intfoduction pennies 1 mark lutów /oo of Au/Ag of silver
lots
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1 1651 Zweigroschen 24 56 4,176 III 3/4 234 3/8 0,978 0,489 1,20
2 Groschen 12 115 2,033 III 3/4 234 3/4 0,476 0,476 0,60
3 Sechspfennig 6 200 1,169 III 187 1/2 0,219 0,438 0,30
4 Zweipfennig 2 432 0,541 II 125 0,068 0,406 0,10
5 1653 Dreipfennig 3 344 0,680 II 1/4 156 1/4 0,106 0,425 0,15
6 Pfennig 1 595 0,393 I 62 1/2 0,024 0,294 0,05
7 1670 Doppelmark = Zweidrit- 192 12 19,488 XII 1/6 760 5/12 14,818 0,926 19,20
teltaler /
8 Mark = Eindritteltaler 96 24 9,744 XII 1/6 760 5/12 7,409 0,926 9,60
9 Halbemark = Sechsteltaler 48 48 4,872 XII 1/6 760 5/12 3,704 0,926 4,80
10 Dreigroschen =1/8 Taler 36 64 3,654 XII 1/6 760 5/12 2,778 0,926 3,60
11 Groschen 12 117 1/4 1,994 VII 4/9 465 5/18 0,928 0,928 1,20
12 8 Pfennig 8 148 1,580 VI 2/9 388 8/9 0,614 0,921 0,80
13 6 Pfennig 6 193 1,211 VI 375 0,454 0,908 0,60
14 4 Pfennig 4 224 1,044 IV 11/18 288 7/36 0,301 0,902 0,40
15 3 Pfennig 3 263 0,889 IV 250 0,222 0,889 0,30
16 2 Pfennig 2 328 0,713 III 7/18 211 29/36 0,151 0,906 0,20
17 , ' 1 Pfennig 1 610 0,383 III 187 1/2 0,072 0,862 0,10
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
18 1683 2/3 Taler (Gulden) 192 12 1/4 19,090 XII 1/9 756 17/18 14,450 0,903 19,20
19 1/3 Taler 96 24 1/2 9,545 XII 1/9 756 17/18 7,225 0,903 -9,60
20 Zweigroschen 24 65 3,598 VII 437 1/2 1,574 0,903 2,40
21 Groschen 12 130 1,799 VII 437 1/2 0,784 0,903 1,20
22 1690 2/3 Taler (Gulden) 192 13 1/2 17,323 XII 750 12,992 0,812 20,
23 1/3 Taler 96 27 8,661 XII 750 6,496 0,812 10
24 1/6 Taler 48 54 4,330 XII 750 3,248 0,812 5,
25 1/12 Taler 24 74 1/4 3,150 VIII 500 1,575 0,787 2,50
26 1/24 Taler 12 150 1,559 VIII 500 0^779 0,779 1,25
27 1/48 Taler 6 156 1,499 IV 250 0,374 0,749 0,62
28 4 Pfennige 4 234 0,999 IV 250 0,250 0,749 0,42
29 3 Pfennige 3 312 0,749 IV 250 0,187 0,749 0,31
30 1 Pfennig 1 702 0,333 III 187 1/2 0,062 0,749 0,10
180
Tabela 108 Table 108
System rachunkowo-pieniężny brandenburski z r. 1625 Brandenburgian-monetary accounting system of 1625
Reichs- Reichs-
Dukat taler Gulden groschen Kreuzen Groschel Pfennig Trofy
1 2 2V, 48 144 192 576 60,
1 1 1/5 24 72 96 288 30,
1 20 60 80 240 25,
1 3 4 12 1,25
1 1 *' 4 0,42
1 3 0,31
1 0,10
Obniżenie się wartości wybijanych krajcarów i podniesienie w następstwie tego ceny talara doprowadziło do wspomnianego już układu w Zinna w r. 1667, stosownie do którego dawny talar, zwany odtąd "Speziestaler", został wyceniony na 28 groszy, tj. na 84 krajcarów, a talar obrachunkowy: "Reichstaler" albo "Rechnungstaler", stanowił nadal równowartość 24 groszy, na razie jednak nie był wybijany. W tyin czasie wymieniono dawne zdewaluowane fenigi na nowe w stosunku 2 : l98.
W roku 1690 Brandenburgia przystąpiła z kolei do układu lipskiego, w którym wartość Speziestalera została przyjęta na 32 grosze, tj. na 96 krajcarów. Stopa lipska okazała się dość trwała. W r. 1740 nastąpiła pewna jej modyfikacja polegająca na wybijaniu złotych Friedrichsdorów, będących odpowiednikiem srebrnych 5 Reichstalerów, co oznaczało przejście do bi-metalizmu. W r. 1750 dalsza drobna modyfikacja była wynikiem wprowadzenia także i tu stopy Graumanna (zob. tabele 101 i 102), do której dodano drobne miejscowe uzupełnienia.
Tymczasem w mennictwie książąt pomorskich nastąpiła po śmierci Bogusława X 50-letnia przerwa aż do r. 1580. Dopiero wówczas bowiem podjęto ponownie emisję podwójnych szelągów, szelągów i półszelągów, a ponadto także w miejsce monet systemu markowego zaczęto wybijać talary i ich ułamki. Równocześnie pojawiła się emisja miedzianych szerfów (oboli, denarów "Yinkenaugen"), odpowiadających brandenburskim półfenigom. Przeprowadzona na żądanie stanów pomorskich reforma" ustaliła w szczególności dla talarów stopę 8 sztuk z l grzywny kolońskiej o próbie XIV 2/9 łuta, tj. o ciężarze 29,232 g, próbie 888 8/9%o i zawartości 25,984 g czystego srebra, a dla monet dwuszelągowych 64 sztuk z l grzywny kolońskiej o próbie VII-łutowej, tj. o ciężarze 3,654 g, próbie 437 1/2%0 i zawartości 1,598 g
98 Tamże, t. 3, s. 10.
M J. Piniński, Dzieje pieniądza zachodniopomorskiego, Szczecin 1976, s. 25; J. A. Szwagrzyk, op. cit., s. 116.
181

czystego srebra. Stopy te były więc bliskim odpowiednikiem stopy brandenburskiej. Ustalony wówczas stosunek jednostek pieniężnych podaje tabela 110. Na przełomie XVI i XVII wieku działalność mennicza na Pomorzu Zachodnim osłabła, dopiero w r. 1612 książę Filip II wybił w Szczecinie złote guldeny i dwuguldenówki, talary, ich ułamki i wielokrotności oraz znaczne ilości nowych groszy srebrnych z liczbą 24, która nawiązywała do groszy cesarskich, a w stosunku do dawnych groszy szczecińskich oznaczała, że były to wówczas już raczej półtoraki. Ponadto wybito wtedy także ponownie trzeciaki (witeny).
Także na Pomorzu Zachodnim dała się odczuć na przełomie tych wieków poważna inflacja, zakończona w wyniku edyktu cesarskiego z r. 1623, na podstawie którego nastąpiło przerachowanie monet zdewaluowanych, częściowe ich kontrasygnowanie i ustalenie newego systemu rachunku pieniężnego. W oparciu o ten nowy system: l Reichstaler = 24 Gute Groschen = 48 szelągi = 96 szóstaków (Sechslińge) = 192 witeny = 288 fenigów brandenburskich = 576 denarów (fenigów) pomorskich.
Poszczególne monety w ramach tego systemu nosiły zależnie od typu -różne nazwy, tak więc: podwójny szeląg (Doppelschilling) odpowiadał w zasadzie groszowi; duży fenig (Grosspfennig) szelągowi; czwartak (Vierchen) i trojak (Dreiling, ternar) witenowi, obol (Scherf) denarowi pomorskiemu ("Vinkenaugen").
Po tej reformie wiek XVII zaznacza się także na Pomorzu Zachodnim obfitą emisją grubych monet, a więc dukatów, złotych guldenów, talarów, ich ułamków i wielokrotności.
Kiedy w roku 1690 na podstawie układu lipskiego l Speziestaler przyjął wartość 11/3 Reichstalera (Rechnungstalera), równał się on już 4 markom obrachunkowym, 32 dobrym groszom (Gute Groschen), czyli 768 denarom
(fenigom) pomorskim.
Szwecja na zajętym przez siebie obszarze utrzymała w zasadzie ten system, przyjmując, że: l Reichstaler = 24 Gute Groschen = 48 szelągów = 192 witeny = 576 fenigów.
Według tego systemu wybijano monety do końca XVIII w., tj. do końca panowania szwedzkiego (1814), dodając złote 10- i 5-talarówki (według Reichstalera), zwane podwójnymi i pojedynczymi adolfsdorami. Ponadto wybijano srebrne guldeny (2/3 Reichstalera), półguldeny (1/3 Reichstalera), 1/6 Reichstalera (= 8 szylingów), 1/12 Reichstalera (= 4 szylingi), 1/24 Reichstalera (= 2 szylingi), 1/48 Reichstalera (= l szyling) oraz miedziane
3-fenigówki (witeny).
W czasie zaś oblężenia Kołobrzegu przez wojska Napoleona w r. 1807 emitowano tu pierwsze pieniądze papierowe w odcinkach po 2, 4 i 8 groszy100.
J. Piniński, Dzieje pieniądza..., s. 34.
Tabela 109 Table 109
A
Stopa mennicza brandenburska w XVIII w. Brandenburgian minting ratę in the XVIII century
oo to
Próba Fineness Zawartość
Wartość Sztuk Ag
Lp. Data ordynacji Nazwa monety Name Metal fenigów Value z 1 grz = 233,8555 g Ciężar karatów Zawartość Au/Ag na 1 gr Content Trofy
Nr. Datę of of the coin Metal in the Pieces from Weight carats o/ Content of pure Trophes
regulation pennies 1 mark łutów /oo of Au/Ag silver to
lots 1 gros
j 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1 1746 Dukat Au 825 67 3,4903 23 2/3 985 1/9 3,4419 81,
2 Doppelfrie- Au 2880 17 353/943 13,4598 21 5/6 909 13/18 12,2447 270,
drichsdor
3 Friedrichsdor Au 1440 34 706/943 6,7299 21 5/6 909 13/18 6,1223 135
4 Halbfrie- Au 720 69 469/943 3,3649 21 5/6 909 13/18 3,061 1 67,50
drichsdor
5 Speziestaler Ag 384 8 29,232 XIV 2/9 888 8/9 25,984 0,812 36,
6 Gulden Ag 192 13 1/2 17,323 xrr 750 12,992 0,812 18,
7 Halbgulden Ag 96 27 8,661 xir 750 6,496 0,812 9,
8 2 Groschen Ag 24 74 1/4 3,150 VIII 500 1,574 0,787 2,25
9 6 Pfennige Ag 6 0,312 0,624 0,56
10 3 Pfennige Ag 3 0,156 0,624 0,28
11 1 Pfennig Ag 1 0,050 0,604 0,09
12 1742 2 Groschen Ag 24 1,462 0,736 2,25
13 1746 2 Groschen Ag 24 �1,350 0,675 2,25
14 1767 Levante-Spezies- Ag 384 8 1/3 28,063 XIII 1/3 833 1/3 23,385 0,731 36,
taler
15 1768 1 Pfennig Ag 1 360 0,650 I 1/9 69 4/9 0,045 0,541 0,09
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
16 1770 2Stiiver(= 1/20 Ag 9 3/5 140 1,670 III 5/9 222 2/9 0,372 0,46
17 Guldena) 1 Mariengro- Ag 8 147 1,581. III 1/9 194 4/9 0,309 0,46
18 19 20 schen 1 Stuver 1/2 " 6 Pfennige Ag Ag Ag Ag 4 4/5 2 2/5 6 4 180 360 168 216 1,299 0,650 1,392 1,083 II II II 2/3 II 125 125 166 2/3 125 0,162 0,081 0,232 0,135 0,4C 0,4C 0,4( 0,4(
21 22 23 24 1774 3 Pfennige 1 Pfennig 3 Groschen = Ag Ag Ag 3 1 9 3/5 288 360 140 0,812 0,650 1,670 ' II 5/6 III 5/9 125 52 1/2 222 2/9 0,101 0,034 0,371 0,4( 0,4( 0,4(
25 1781 3 Kreuzer 1/24 Taler = Ag 12 112 2,088 III 5/9 222 2/9 0,464 0,4
26 1796 1 Groschen Gulden Ag 192 13 1/2 17,323 XII 750 12,992 0,8
12 0,90
0,75
0,45 0,22 0,56 0,37 0,28 0,09 0,90
1,12
oo
OJ
184
Tabela 110 Table 110
System rachunkowo-pieniężny Pomorza Zachodniego z końca w. XVI West-Pomeranian monetary accounting system of the end XVI century
Talar Orty Szelągi Grosze � Witeny Denary Trofy
1 4 32 40 240 720 32,
ł 8 10 60 180 8,
1 1% 1 ?V. 6 1 22 Vi 18 3 j __ 0,80 0,13
1 0,04
Tabela 111 Table 111
System rachunkowo-pieniężny Pomorza Zachodniego z początkiem w. XVII West-Pomeranian monetary accounting system in the beginning of the XVII century
Reichs-taler Orty Gute Groschen Szelągi Szóstaki Witeny Fenigi bran-denb. Denary pomorskie Trofy(
1 4 24 48 96 192 288 576 28,80
1 6 12 24 48 72 144 7,20
1 2 4 ' 8 12 24 1,20
> 1 2 4 6 12 0,60
1 2 3 6 0,30
1 i1/. 3 0,15
1 2 0,10
1 0,05
5.12. INFLANTY I KURLANDIA
Inflantami władał do XVI w. odłam Zakonu Krzyżackiego, tzw. Kawalerowie Mieczowi oraz arcybiskup ryski. Zakon Kawalerów Mieczowych sekularyzował się w r. 1561, a w wyniku związanych z tym walk nastąpił podział tego kraju na oddaną przez króla Zygmunta Augusta w lenno rodzinie Kettlerów Kurlandię oraz resztę, która przypadła wspólnie Polsce i Litwie, później jednak (faktycznie w r. 1625, a formalnie w r. 1660) w znacznej części została utracona.
- W kraju tym, będącym ogniskiem handlu między Polską, Moskwą, Szwecją, Danią i miastami północnoniemieckimi, krążyły obok dawnych monet krzyżackich różnego rodzaju monety tych państw. Toteż na opłacenie polskich wojsk najemnych, użytych w czasie zajmowania Inflant a rekrutowanych głównie spośród Niemców, wybito n,a polecenie Zygmunta Augusta
185
w zamku Dahlholm monety, nawiązujące do systemu pieniężnego rozpowszechnionego na południowych wybrzeżach Bałtyku i w Skandynawii. Były to w szczególności srebrne marki, półmarki, wiardunki (Ferding) i szelągi (Schilling)101. Monety te w około 1/3 części podwartościowe stanowiły układ przedstawiony w tabelach 112 i 113.
Tabela 112 Table 112
Stopa mennicza monet inflanckich Zygmunta Augusta Livlandian minting ratę under Sigismund Augustus

Lp. Nr. Nazwa monety Name of the coin Wartość gr litewskiego Yalue in Lithuan. groses Sztuk z 1 grz krak. Pieces from 1 mark of Cracow = 201, 802 g Ciężar Weight Próba Fineness Zawartość czystego srebra Content of pure of silver Zawartość Ag na 1 grosz Content of silver to 1 gros
łutów lots o/ /oo
stopu of alloy czystego Ag of pure silver
1 2 3 4 marka pól marki wiardunek szeląg 6 3 i'/. Vi 18 36 72 200 573/5 115 Vi 230 /s 2133 V, 11,211 5,606 2,803 1,009 V V V i1/. 312 Vi 312 V, 312 Vi 93 /. 3,5Q3 1,752 0,876 0,095 0,584 0,584 0,584 0,586

Tabela 113 Table 113
System rachunkowo-pienieżny inflancki Zygmunta Augusta Livlandian monetary accounting system under Sigismund Augustus
Talar Marki Wiardunki Szelągi Grosze polskie Trofy
1 4 16 144 30 40,
1 4 36 7 */� 10
i 9 l'/. 2,50
1 15/7, 0,28
1 1,33
M. Gumowski podaje, że marki te były bite z lichego srebra i w kursie równały się szóstakom. Tylko pytanie; jakim? Ze względu na sąsiedztwo z Litwą przyjąć należy, że litewskim. A ponieważ szóstak litewski równał się 7 i/2 grosza polskiego, to w takim razie kurs ich był bliski normie polskiej. Szelągi natomiast, które powinny były równać się 1/2 grosza polskiego, tj. 2/5 grosza litewskiego, rzeczywiście uległy znacznej deprecjacji.
101 A. Białkowski, T. Szweycer, Monety ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1975 s. 94; E. Kopicki, Katalog..., t. II, s. 64; I. Zagórski, op. cit., s. 122.
186
W Inflantach, złączonych z Polską i Litwą, obowiązywał odtąd polski system pieniężny, natomiast lennik polski książę kurlandzki Gothard Kettler wybił jeszcze w latach 1575-1577 dwudenary, szelągi, a także talary, pół-marki i wiardunki według wyżej opisanego systemu. Później jednak men-nictwo kurlandzkie pojawia się tylko sporadycznie i trzyma się stopy polskiej. Dopiero w wybijanych przez księcia Piotra Birona (od r. 1780) monetach odstąpiono od wzorów polskich, pomimo że nosiły herby Korony i Litwy102.
Podczas okupacji szwedzkiej krążyły też w Inflantach emisje zdewa-luowane przez Szwedów103.
m M. Gumowski, Podręcznik..., s. 146; E./Kopicki, op. dr., s. 113 i 294. 103 A. M i k o l a j c z y k, Obieg pieniędzy w Polsce środkowej w wiekach od XV do XVIII, Łódź 1980, s. 86 i n.

Rozdział VI
CZASY POROZBIOROWE
6.1. KSZTAŁTOWANIE SIĘ XIX-WIECZNYCH SYSTEMÓW PIENIĘŻNYCH
Na początek XIX wieku przypada kształtowanie się nowoczesnych, w rozumieniu klasycznej ekonomii kapitalistycznej, systemów pieniężnych. Na pojęcie to składa się kilka czynników.
Tak więc pojawiające się sporadycznie już w drugiej połowie XVII w.1 emisje papierowych znaków pieniężnych nabrały teraz powszechnego, zorganizowanego na nowy sposób charakteru. Przyjęły one mianowicie postać wypuszczanych przez uprzywilejowany do tego bank, wymienialnych na monety kruszcowe, banknotów, których wypłata winna być dokonana na każde żądanie posiadacza banknotu. Złe doświadczenia z emisjami skarbowymi wyrobiły bowiem przekonanie, że najlepiej wywiąże się z powyższego �obowiązku bank prywatny, zorganizowany w formie spółki akcyjnej, nie będący organem państwowym, pozostający jednak pod kontrolą rządową. Przekonanie to odpowiadało zresztą w całej pełni tezom ówczesnego liberalizmu gospodarczego. Pierwowzór dla tego rodzaju banków stanowił Bank Anglii (Bank of England) założony jeszcze w r. 1694. Utworzony zaś w r. 1803 Bank Francji (Banque de France) stał się w XIX w. największym bankiem biletowym w ówczesnym świecie2. W ślad za Anglią i Francją poszły inne państwa.
Podstawę emisji banknotów stanowił obowiązek utrzymywania przez bank emisyjny pokrycia kruszcowego, zabezpieczającego ich wymianę na każde żądanie posiadacza. Ponieważ jednak nigdy się nie zdarza, aby cała ludność jednocześnie żądała wymiany banknotów na monety kruszcowe, dopuszczono, żeby część emisji była pokryta w inny sposób, a to głównie długiem skarbu państwa oraz krótkoterminowymi wekslami kupieckimi i innymi zabezpieczonymi kredytami.
Drugą cechą systemu pieniężnego pierwszej połowy XIX w. było szerokie stosowanie bimetalizmu. Początek nowoczesnemu bimetalizmowi
1 Pierwszy w Europie pieniądz papierowy został wypuszczony podczas oblężenia miasta Lejda w Holandii w r. 1573. Pieniądz zastępczy istniał jeszcze wcześniej.
2 S. Głąbiński, Wykład ekonomii społecznej wraz z zarysem polityki ekonomicznej i z historią ekonomiki, Lwów 1913, s. 404.
188
dała Francja. Likwidując mianowicie skutki inflacji papierowej (asygnaty z czasów rewolucji) i wprowadzając system dziesiętny miar i wag, Francja ustawą z dnia 15 sierpnia 1795 r. przyjęła też za podstawową jednostkę pieniężną frank, dzielącego się na 10 decimes po 10 centimes. l frank równał się 5 g srebra menniczego o próbie 900%o> tzn. zawierał 4,5 g czystego srebra. Następnie ustawą z dnia 7 kwietnia 1803 r. zaprowadzono nowe monety złote, tj. 20-frankowy Napoleondor i 40-frankowy podwójny Napoleondor według stosunku złota do srebra = 15,5 : 1. Później wypuszczono także monety złote o innych nominałach. 20-frankowy Napoleon (tak nazywana w skróceniu złota moneta 20-frankowa) jest do dziś popularną monetą te-sauryzacyjną we Francji. Z prostego przeliczenia wynika, że l frank złoty równał się wartości 9/31 g czystego złota, a stosunek cen złota do srebra, wynoszący 15,5 : l, przetrwał przeszło pół wieku i wywierał istotny wpływ na kształtowanie się tego stosunku w Europie i na świecie3, pomimo nawet faktu, że Wielka Brytania po zakończeniu wojen napoleońskich zaprowadziła u siebie w r. 1816 system monetarny, w którym stosunek wartości obu kruszców kształtował się jak 14,29 : 1. Cena paryska wywierała jednak na handel � pieniężny Europy większy wpływ4. Z tego, a także z kilku innych powodów, zwłaszcza z rozpowszechnienia się w Europie i częściowo na świecie francuskiego systemu rachunkowo-pieniężnego oraz przyjęcia go w Polsce w r. 1924, w niektórych dalszych wyliczeniach wartość poszczególnych monet podawana będzie także w złotych frankach.
W roku 1848 odkryto obfite i łatwo dostępne złoża złota w Australii* a w r. 1851 podobne złoża w Kalifornii. Cena złota zaczęła spadać, czyli srebro drożało. W tym stanie rzeczy Francja w porozumieniu z innymi państwami, stosującymi tę samą stopę menniczą, tj. z Belgią, Szwajcarią i Włochami, zmuszona była obniżyć próbę srebra w monetach l- i 2-frankowych oraz drobniejszych do 835%o (1865 r.). Państwa te uznały natomiast wzajemnie swoje monety złote oraz srebrne 5-frankówki (względnie 5-lirówki) za prawny środek płatniczy pomiędzy wszystkimi uczestnikami tego porozumienia. W ten sposób powstała tzw. unia monetarna łacińska5.
Wkrótce jednak, bo od r. 1873 rozpoczął się proces odwrotny, gwałtowna zaś zmiana zaznaczyła się począwszy od r. 1886. Z końcem XIX w. wielokrotność ta wzrosła jeszcze bardziej6. W latach międzywojennych stosunek
3 R. Sedillot, Le franc Histoire d'ur,e monnaie des origines a nos jours, Paris 1953, s. 165.
4 A. Krzyżanowski, Nauka o pieniądzu i kredycie, Warszawa 1922, s. 62.
5 W r. 1869 przyłączyła się do niej także Grecja. Stopę frankową stosowało faktycznie ponadto wiele innych państw, a w szczególności: Rumunia (od r. 1867), Hiszpania (od r. 1868), Finlandia (od r. 1877), Serbia (od r. 1878), Bułgaria (od r. 1888), Wenezuela (od r. 1891), Łotwa (od r.'1922), Polska (od r. 1924), Albania (od r. 1925). Państwa południowoamerykańskie stosowały też często wielokrotność stopy frankowej, a w szczególności Kostarika, Gwatemala, Honduras, Nikaragua, San Salwador, Argentyna, Paragwaj, Ekwador, Peru, gdzie l peso = 5 franków srebrnych. Persja przez pewien czas (od r. 1879) wybijała monetę złotą = 10 frankom złotym.
6 S. Głąbiński, op. cit., s. 288.
189
cen złota do srebra kształtował się nawet jak 90 : l7. Oczywiście zmiany te musiały się odbić na państwach, stosujących u siebie walutę podwójną, tj. bimetalizm, lub tylko srebrną. Toteż w drugiej połowie XIX w. zaznaczył się odwrót od srebra jako pokrycia banknotów, a monety srebrne spadły do rzędu bilonu, dla którego wprowadzono nawet ograniczenia obowiązku przyjmowania go do stosunkowo niskich tylko kwot. Przełom więc XIX i XX w. to okres panowania waluty już wyłącznie złotej.
6.2. MONETY ZABORCÓW BITE DLA ZIEM POLSKICH
Do zagrabionych ziem polskich zaborcy wprowadzili oczywiście zaraz własny pieniądz. Ze względu jednak na przyzwyczajenie ludności i związany z tym okres dostosowywania się do nowego systemu pieniężnego emitowali oni przejściowo także monety z własnymi wizerunkami, ale według stopy
polskiej.
Pierwsi wprowadzili taki pieniądz Austriacy. Były to emitowane w r. 1774 szelągi, równe 1/6 krajcara, a więc 1/3 grosza polskiego, czyli monety bardzo drobne (o wartości ok. 0,05 trofy). Odrębną monetę stanowiły natomiast bite w latach 1775-1777 srebrne 15- i 30-krajcarówki przeznaczone dla dawnych księstw oświęcimskiego i zatorskiego, które miały w ten sposób wykazać odrębność tych ziem i usprawiedliwić ich zagrabienie. Ponieważ l gulden austriacki, dzielący się na 60 krajcarów, wybijany według stopy konwencyjnej, odpowiadał ściśle ówczesnym 4 złotym polskim, przeto monety te stanowiły ścisły odpowiednik l- i 2-złotówek polskich.
Ponownie podjęli Austriacy wybijanie monet polskich w r. 1794, gotując się do trzeciego rozbioru. Tym razem były to l- i 3-groszówki miedziane z napisami łacińskimi: I grossus Poi. i III grossi Poi. Ciężarem odpowiadały one ściśle 1/2 i l 1/2 krajcara austriackiego, a zarazem l i 3 groszom miedzianym polskim. 6-groszówka srebrna była tylko monetą próbną, która
nie weszła do obiegu.
Natomiast Prusy emitowały dla ziem polskich dopiero po trzecim rozbiorze w latach 1796-1797 miedziane szelągi, półgroszki, groszówki i trojaki. � Zauważyć należy, że w Prusach istniały wówczas dwojakie grosze, tj. grosze srebrne (gute Groschen), których szło 24 na talar, i grosze pruskie (preus-sische Groschen) po 90 na talar. Grosz pruski odpowiadał zatem dwóm groszom polskim, a szeląg pruski, także istniejący, dwóm szelągom polskim. Grosze bite dla świeżo zagrabionych obszarów były natomiast bite według stopy polskiej z r. 1766, równały się więc zapewne dawnym groszom polskim, tj. połowie grosza, pruskiego. Mają one napis "grossus Borussiae Meridio-nalis", który wyraźnie zaznacza ich pruski charakter, choć wskazuje na regionalny obszar przeznaczenia. .-------------�
' W roku 1978 stosunek ten na giełdzie londyńskiej kształtował się w przybliżeniu jak 40 : 1.
190
W roku 1801 zostały w analogiczny sposób wybite w mennicy gdańskiej miedziane szelągi po 180 z l grzywny kolońskiej, a więc także zgodnie ze stopą polską z r. 1766, choć odpowiadające chyba raczej szelągom pruskim (por. s. 212).
Poza tymi sporadycznymi wypadkami zaborcy wprowadzili do obiegu, jak zaznaczono, własny pieniądz, którego podstawowymi jednostkami były: w zaborze austriackim: l gulden po 60 krajcarów = 4 1/5 złp.8, l krajcar = ok. 2 groszom polskim; w zaborze pruskim: l talar po 24 grosze (gute Gro-schen) po 12 fenigów = 90 pruskim groszom po 3 szelągi (Schillinge) = 6 złp., l grosz pruski = 2 groszom polskim; w zaborze rosyjskim: l rubel po 100 kopiejek = 6 1/2 złp., l kopiejka = 2 gros/om polskim.
Ze względu na początki kształtowania się nowego systemu pieniężnego w Europie, opartego w zasadzie na bimetalizmie, przy rozwijających się obrotach handlowych i finansowych pomiędzy poszczególnymi państwami, warto te systemy zaborcze skonfrontować z najważniejszymi europejskimi jednostkami pieniężnymi (tabele 114 i 115). Wycenę ich podano również we frankach francuskich, które jak zaznaczono przez okres całego tego stulecia stanowiły najważniejszą, jedtvos,tką europejskim.
\\-a.
Tabela 114 Table 114
Europejskie srebrne jednostki pieniężne w r. 1800 European silver monetary units in 1800
Państwo i jednostka pieniężna i Ciężar t Próba �/ /oo Zawar-i tość Ag ' Franków Trofy
Austria j
gulden = 60 krajcarów Dania 14,032 833 V, 11,693 2,60 | 11,70
talar = 6 marek korona = 4 marki po 16 szylingów 29,001 87,5 [ ;' 25,376 5,625 25,40
po 12 fenigów Francja 19,334 875 16,917 3,75 16,90
frank =100 centimów Holandia 5'- 900 4,500 1, 4,50
dukaton = 3 guldeny po 20 stuivers
po 4 duits . 32,506 929 �/" 30,220 1 6,70 30.20
Prusy i ~*~~
talar = 24 grosze po 12 fenigów Rosja 22,272 750 16,704 ; 3,712 1 16,70
rubel = 100 kopiejek Szwecja 20,731 868 Vis 17,996 4,- 18,
talar = 48 szylingów Wielka Brytania 29,320 875 25,655 j 5,70 25,70
szyling = 12 pensów 6,020 925 5,568 1,261 5,70
Według stopy z r. 1794, a równe 4 złp., licząc w monetach sprzed r. 1787.
191

Tabela 115 Table 115
Europejskie złote jednostki pieniężne z r. 1800 � European gold monetary units in 1800
Państwo i jednostka pieniężna Ciężar Próba �/00 Zawartość Au Franków Trofy
Austria dukat = 4 guldeny 3,4906 986 V, 3,4421 11,857 1 48,
Dania duTcat = 12 marek 3,4909 979 V, 3,4182 11,774 48,
Francja 20 franków 6,4516 900 5,8064 20, 90,
Holandia dukat (=105 stuiv.) 3,4897 982 "/.e 3,4291 11,793 48
Prusy Friedrichsdor = 5 talarów 6,6816 902 '/, 6,0320 20,80 90,
Rosja półimperial = 5 rubli dukat 6,080 3,4774 986 '/a 984 '/ 5,9987 3,4238. 20,60 11,793 90,-48,
Szwecja dukat = 2 talary 3,4909 979 V. 3,4182 11,774 48,
Wielka Brytania gwinea = 21 szylingów 8,3875 �& �/� 7,6885 26,483 120

6.3. KSIĘSTWO WARSZAWSKIE I WOLNE MIASTO GDAŃSK
W chwili tworzenia (1807 r.), a następnie powiększenia (1809 r.) Księstwa Warszawskiego obiegały na tym terenie monety pruskie i austriackie, łącznie ze zdewaluowanymi austriackimi bankocetlami. Organizując nowe państwo nawrócono do tradycji polskich także na polu monetarnym. Ordynacja z dnia 9 VI 1810 r. przyjęła więc z niewielkimi zmianami dawny system z r. 1794 (tabela 116). Stosunek cen złota do srebra kształtował się teraz jak 14,107 : l, był więc jeszcze bardziej zbliżony do stosunku pruskiego i austriackiego, co mogło wywrzeć korzystny wpływ na stabilizację pieniądza. Księstwo Warszawskie było połączone unią personalną z Saksonią, gdzie obowiązywała od r. 1763 stopa konwencyjna, podobnie jak w Austrii od r. 1750 i w Polsce w latach 1766-1787. System saski stanowił w tym czasie: l augustdor = 33/4 talara konwencyjnego = 5 talarów rachunkowych (Reichs-taler) po 24 srebrne gros/e, po 12 fenigów, po 2 halerze; l talar konwencyjny = 32 srebrne grosze = 384 fenigów.
Poza tym wybijany był dukat według stopy zgodnej ze stopą warszawską
i dawną polską.
9 Ze względu na odmienne kursy przeliczenia złota na srebro stosowane w różnych państwach, wartości wyliczone we frankach w poszczególnych tabelach, a także siła nabywcza jednostek pieniężnych nie wynikają z prostego przeliczenia zawartości złota lub srebra w monecie. Dlatego też wyliczenia w obu tabelach nie są całkowicie ze sobą zgodne, lecz wykazują drobne odchylenia.
Tabela 116 Table 116
System monetarny Księstwa Warszawskiego Monetary system of the Duchy of Warsaw
Wartość Yalue - Sztuk z 1 grz kolońskiej = Próba Fineness
233, 8123 g Z
Pieces from 1 mark awar osc
czystego
Lp. Nazwa monety Metal of Cologne Ciężar karatów kruszcu Trofy
Nr. Name of the coin Metal złp. gr czystego Weight carats o/ Content Trophes
in zloties in groses stopu kruszcu łutów /oo of pure
of alloy of pure - lots ' Au/Ag
Au/Ag
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1 dukat Au 18 540 67,- 68,1837 3,4897 23 7/12 982 23/36 3,4291 48,60
2 1 talar Ag 6 180 10,182 14 1/6 22,920 XI 1/2 718 3/4 16,474 16,20
3 1/3 talara Ag 2 60 27,031 43 1/4 8,650 X 625 5,406 5,40
4 1/6 talara Ag 1 30 46,521 87 5,026 VIII 5/9 534 13/18 2,687 2,70
5 10 groszy Ag 1/3 10 80,5 414 2,905 III 1/9 194 4/9 0,565 0,90
6 5 groszy Ag 1/6 5 161, 818 1,452 III 1/9 194 4/9 0,282 0,45
7 3 grosze Cu 1/10 3 27 3/11 27 3/11 8,573 0,27
8 1 grosz Cu 1/20 1 81 9/11 81 9/11 2,858 0,09
193

Jednostką porównawczą pomiędzy oboma krajami może być polska złotówka, której wybijano teraz 87 z l grzywny kolońskiej w złotówkach, a 85 w talarach, a której odpowiednikiem w Saksonii była 1/6 talara (Reichs-talera), zawierająca 1/80 grzywny kolońskiej czystego srebra. Tak więc monety polskie były o około 6% tańsze od ich saskich odpowiedników. Pomiędzy oboma systemami zachodziły poza tym dalsze różnice, l talar saski stanowił mianowicie 1/10 grzywny kolońskiej (Speziestaler), był zatem- odpowiednikiem dawnego polskiego talara 8-złotówkowego, a nie obecnego 6-złotówkowego, jaki był w obiegu w Księstwie i w Prusach. Następnie w Saksonii obok dukatów emitowane były, jak zaznaczono, także złote augustdory. Mimo to jednak, pamiętając o wspomnianej wyżej 6 % różnicy, można przeprowadzić następujące porównanie:
l talar saski odpowiada! 11/3 talara warszawskiego (ściślej 256 grosz.)
2/3 talara (Reichstalera, tzw. guldena) " 4 złp. (ściślej 128 groszom)
1/3 talara " 2 złp. (ściślej 64 groszom)
1/6 talara " l złp. (ściślej 32 groszom)
1/12 talara " 1/2 złp. (ściślej 16 groszom)
natomiast l grosz warszawski równał się dość dokładnie l l/2feniga saskiego. W stosunku do franka złotego: l złp. = 0,655 fr, l fr = 1,53 złp.
Istotną nowością w systemie pieniężnym Księstwa Warszawskiego było wprowadzenie na wzór saski do obiegu pieniądza papierowego pod nazwą "kasowych biletów". Opiewały one na l, 2 i 5 talarów, zewnętrznie zaś przypominały analogiczne "Kassenbilletty" saskie10. Emisję ich przeprowadzał Skarb Księstwa Warszawskiego. Nie były one jednak wymienialne bez ograniczeń na monety kruszcowe i pozbawione były kursu przymusowego w obrocie prywatnym, a nawet podatki można było opłacać nimi tylko do połowy wysokości. Stanowiły więc one do pewnego stopnia raczej obligacje rządowe i z tego powodu nie cieszyły się uznaniem ludności. Po upadku Księstwa Warszawskiego zostały wycofane przez rząd Królestwa Polskiego.
Równocześnie z Księstwem Warszawskim Napoleon uczynił Gdańsk wolnym miastem. Pieniądzem tam zaprowadzonym był gulden (złoty), dzielący się na 30 groszy po 3 szelągi. Z monet wybito tylko miedziane 1-gro-szówki i szelągi oraz próbnie 6-groszówki z napisem "5 einen danziger Gulden". Gulden gdański był zapewne ścisłym odpowiednikiem warszawskie] złotówki11. Niestety literatura nie poświęca temu zagadnieniu należytej uwagi12.
lu Por. W. Haupt, Sachsiche Munzkunde, Berlin 1974, s. 177.
11 P. Arnold i inni, Grosser Deutscher Munz-Katąlog von 1800 bis heute, Miinchen 1971, s. 408, podają, że l pruski Reichstaler równał się 4 guldenom gdańskim. Ponieważ w tym czasie w Prusach znajdował się w obiegu, w dużej ilości, zdewaluowany do 57% pieniądz papierowy oraz bilon miedziany, przeto uznanie guldena gdańskiego za równoważnik złotego polskiego byłoby zgodne z tym kursem. Jeżeli próbny gdański szóstak wagi około 2,5 g, był bity ze srebra tej samej próby, co polskie 10- i 5-groszówki, to zawartością czystego kruszcu odpowiadałby polskim złotówkom, gdyż warszawskie 10- i 5-groszówki, stosunkowo znacznie lżejsze od gdańskiej 6-groszówki, były w wysokim stopniu podwartościowe. E. Rozenkranz, Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk, Gdańsk, 1980, s. 65.
"' Za czasów Księstwa Warszawskiego powstał m. in. problem tzw. sum bajońskich. Bank
13 Systemy pieniężne ...
194
6.4. KRÓLESTWO POLSKIE I WOLNE MIASTO KRAKÓW
W utworzonym na kongresie wiedeńskim w r. 1815 z ziem Księstwa Warszawskiego Królestwie Polskim przeprowadzono zaraz na początku reformę monetarną. Utrzymano w niej złotego na dotychczasowym poziomie, w miejsce natomiast talara wybijano srebrne 5- i 10-złotówki, a w miejsce dukata złote 25- i 50-złotówki, zwane złotymi królewskimi pojedynczymi i podwójnymi. Pozostałe monety nie uległy w zasadzie zmianom. Stosunek cen złota do srebra wypadł teraz, podobnie jak w Rosji, na 15 : 1. Cała reforma prowadziła zatem do faktycznego związania waluty polskiej z rosyjską, co było w nowych warunkach zupełnie zrozumiałe. Nowy stosunek jednostek pieniężnych polskich do rosyjskich ukształtował się więc następująco: l kopiejka = 2 grosze; l złoty = 15 kopiejek = 0,60 franka; l rubel = 6 2/3 złotego = 4 franki; 10 złotych =11/2 rubla.
Podobnie jak w Księstwie tak i teraz wypuszczono również bilety kasowe, emitowane przez Komisję Rządową Przychodów i Skarbu. Istotną nowością było natomiast powołanie do życia w r. 1828 Banku Polskiego, który wkrótce (1830 r.) rozpoczął emisję pierwszych banknotów wymienialnych bez ograniczeń na srebro13. Bank Polski przejął także wypuszczone poprzednio w obieg bilety kasowe Wraz z obowiązkiem wymieniania ich na srebro bez żadnych już potrąceń, które były stosowane zarówno przez Komisję, jak i w Księstwie Warszawskim.
Podczas powstania "listopadowego (1830-1831) Rząd Narodowy utrzymał w zasadzie dotychczasowy system pieniężny, z tym że w miejsce złotych królewskich podjęto ponownie bicie dukatów według typu holenderskiego, wycenionych teraz na 20 złotych, co odpowiadało stosunkowi cen złota do srebra = 153/4 : 1. Poza tym wybito nowe monety 5- i 2-złotowe oraz 10-i 3-groszowe z nowymi, narodowymi herbami.
Berliński oraz inne instytucje kredytowe pruskie udzielały mianowicie pożyczek, zabezpieczonych hipotecznie, właścicielom ziemskim na terenach zagrabionych w rozbiorach. Wkraczając zaś na ziemie polskie Napoleon (1807) uznał wszystkie wierzytelności króla pruskiego oraz wierzytelności pruskich instytucji kredytowych, zabezpieczonych na dobrach ziemskich, za zdobycz wojenną Francji. Po licznych targach z przedstawicielami Księstwa Warszawskiego wierzytelności te, ciążące na dobrach, które znalazły się w jego granicach, zostały ostatecznie ustalone przez Francuzów na sumę około 43 milionów franków, a zaległe odsetki na około 4 miliony franków. Należność tę w wyniku rokowań przeprowadzonych w Bayojjne (1808) Napoleon odstąpił Księstwu Warszawskiemu za kwotę 24 milionów franków, płatną w ratach w ciągu lat 1809-1811, a zabezpieczoną obligacjami króla saskiego, oprocentowanymi w wysokości 5% rocznie. Księstwo miało więc z jednej strony ściągać te wierzytelności od -zadłużonych właścicieli ziemskich, samo zaś miało spłacić Napoleonowi obligacje. Ponieważ w wyniku działań wojennych sytuacja ziemiaństwa znacznie się pogorszyła, ściągnięcie wierzytelności stało się niemożliwe. Skarb Księstwa nie był więc w stanie wywiązać się wobec Napoleona z długu. Sprawa sum bajońskich była przedmiotem dalszych przetargów, ostatecznie na kongresie wiedeńskim (1815) przyznano je z powrotem królowi pruskiemu. Wartość tych sam, liczonych na 24 miliony franków odpowiadała 36 milionom złotych polskich, tj. około 100 milionom trof, czyli około 4 miliardom złotych z r. 1978. T. Mencel, Sumy bajońskie, Roczniki Historyczne, R: XIX, 1950, s. 133 i n. 13 Zob. literatura na s. 251.
Tabela 117 Table 117
System monetarny Królestwa Polskiego z lat 1815-1831 Monetary system of the Congress Kingdom of Poland between 1815-1831
Sztuk z 1 grz kolońskiej = Próba Fineness 1
233, 8123 g 7 ��
Pieces from 1 mark Zawartość
czystego
Lp. Nr. Nazwa monety ,Name o f the coin Metal Metal of Cologne Ciężar Weight karatów cafats o/ kruszcu Content Trofy Trophes Uwagi Comments
czystego
stopu kruszcu łutów / 00 of pure
� of alloy of pure lots Au/Ag
Au/Ag
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1 50 złotych Au 23 5/6 26 9,8103 22 ' 916 2/3 8,992ą 135, podwójny złoty kró-
1 lewski
2 25 złotych Au 47 2/3 52 4,9051 22 916 2/3 4,4964 67,50 pojedynczy złoty
królewski
3 10 złotych Ag 7,525 8,6688 31,071 XIII 8/9 868 1/18 26,972 27
4 5 złotych Ag 15,05 17,3376 15,536 XIII 8/9 868 1/18 13,486 13,50
5 2 złote Ag 25,7355 43,344 9,085 IX 1/2 ' 593 3/4 5,394 5,40
6 1 złoty Ag 51,471 86,688 4,543 IX 1/2 593 3/4 2,697 2,70
7 10 groszy Ag 80,5 414 2,905 III 1/9 194 4/9 ' 0,565 0,90
8 5 groszy Ag 161 828 1,452 III 1/9 194 4/9 0,282 0,45
9 3 grosze Cu 27 3/11 8,573 0,27
10 1 grosz Cu 81 9/11 2,858 0,09
11 dukat Au 67 68,1837 3,4897 23 7/12 982 23/36 3,4291 54, 1831 powstanie
listopadowe
Tabela 118 Table 118 L
System monetarny Królestwa Polskiego z lat 1832-1841 The monetary system of the Congress Kingdom in 1832-1841
o\
, Sztuk z 1 ft rosyjskiego i Próba Fineness Zawartość
Lp. Nazwa monety Metal czystego Ciężar kruszcu Trofy
Nr. Name of the coin Metal stopu kruszcu Weight zolotników Content Trophes
of alloy of pure zolotniks /oo of pure
Au/Ag Au/Ag
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 " 20 złp. = 3 rub. Au 104 8/27 113 7/9 3,9264 88 916 2/3 3,5992 54,
2 10 złp. = 11/2 rub. Ag 13 41/243 15 23/135 31,097 83 1/3 868 1/18 26,994 27,
N 3 5 złp. = 3/4 rub. Ag 26 82/243 30 46/135 15,549 83 1/3 868 1/18 13,497 13,50
4 2 złp. = 30 kop. Ag 65 205/243 75 23/27 6,219 83 1/3 868 1/18 5,399 5,40
5 50 gr = 25 kop. Ag 79 1/81 91 1/45 5,183 83 1/3 868 1/18 4,499 4,50
6 40 gr = .20 kop. Ag 98 62/81 113 7/9 4,146 83 1/3 868 1/18 3,599 3,60
7 1 złp. = 15 kop. Ag 131 167/243 151 19/27 3,110 83 1/3 868 1/18 2,699 2,70
8 20 gr = 10 kop. Ag 197 43/81 227 5/9 . 2,073 83 1/3 868 1/18 1,799 1,80
9 10 gr = 5 kop. Ag 395 5/81 455 1/9 1,037 83 1/3 868 1/18 0,900 0,90
10 iągr = 5 kop. Ag 80 1/2* 414* 2,905 18 2/3 194 4/9 0,565 0,90
11 5 gr = 2 1/2 kop. Ag 161* 828* 1,452 18 2/3 194 4/9 0,282 0,45
12 3 gr = 1 1/2 kop. Cu 27 3/11* 8,573 ____ __ 0,27
13 1 gr =1/2 kop. Cu 81 9/11* 2858 0,09
I 1 zł krakowski 1835 Ag 75 25/288* 86 1/2* 3,114 XIII 8/9** 868 1/18 2,703 2,70
II 10 gr " ł 80 1/2* 414* 2,905 III 1/9** 194 4/9 0,565 0,90
III 5 gr " " 161* 828* 1,452 III 1/9** 194 4/9 0,282 0,45
z grzywny kolońskiej lutów
197
Upadek powstania listopadowego wywołał falę nasilającej się rusyfikacji i likwidowania samorządu Królestwa. Znalazło to wyraz także na odcinku monetarnym w emisji monet, oznaczonych w jednostkach pieniężnych nie tylko polskich, ale także rosyjskich (1832-1841) i wybijanych według funta rosyjskiego, a nie grzywny kolońskiej14. Począwszy zaś od r. 1841 Bank Polski zmuszony został do wypuszczenia banknotów dwujęzycznych, ale opiewających już tylko na ruble. Nową jednostkę pieniężną stanowiła teraz w miejsce złotych królewskich 20-złotówka równa 3 rublom. Monety złote 3-rublowe nazywane były w Rosji czerwieńcami lub dukatami18.
System ten na tle ogólnoeuropejskim obrazują tabele 119 i 120.
Tabela 119 Table 119
Europejskie srebrne jednostki pieniężne w r. 1838 European silver monetary units in 1838
Państwo i jednostka pieniężna Ciężar Próba o/ /oo Zawartość Ag Złotych polsk. Franków Trofy
Austria
1 gulden = 60 krajcarów 14,032 833 V, 11,693 4,33 2,60 11,70
Dania
1 talar = 6 marek po 16
szylingów po 12 fenigów 29,001 875 25,376 9,40 5,65 25,
Francja
1 frank =100 centimów. 5 900 4,5 1,67 1 __ 4,50
Holandia
1 gulden = 100 centów 10,517 900 9,614 3,56 2,14 9,60
Królestwo Polskie - j
1 złoty = 30 groszy 3,110 868 Y� 2,699 1, 0,60 2,70
Niemieckie państewka
1 talar związkowy 37,120 900 33,408 12,37 7,42 33,40
Prusy -
1 talar = 30 srebrnych
groszy po 12 fenigów 22,272 750 16,704 6,20 3,712 16,70
Rosja . �
1 rubel =100 kopiejek 20,731 868 17,996 6,66 Ą __ 18,
Szwecja
1 talar = 48 szylingów ' 29,320 875 25,655 � 9,50 5,70 25,70
Wielka Brytania \ '
1 szyling =12 pensów ' 5,655 925 5,231 1,94 1 ,26 5,70
14 Ścisłe przeliczenie funta rosyjskiego na miary metryczne zostało dokonane w ustawie o miarach i wagach z dnia 4 VI 1899 r., stosownie do której: l funt = 1/40 puda = 32 łuty = 96 zo-łotników = 9216 doli = 0,40951241 kg. Zob. Bolszaja Sowietskaja Enciklopedia 1956, t. 45, s. 659.
15 Nazwy "czerwienieć" czy "czerwoniec" nie należy mieszać z radzieckim czerwońcem z lat 1922-1947 (z. W. Atłas, Socjalisticzieskaja dienieżnaja sistiema, Moskwa 1969, s. 215 i 300). Wspomniane natomiast 3-rublowe dukaty różniły się od dukatów zachodnioeuropejskich niższą próbą (22 karaty) przy wyższej jednak zawartości czystego złota (3,59923 g), tzn. były lepsze o około 4,5%, Oprócz nich wybijano jednak w Rosji także dukaty według stopy zachodnioeuropejskiej.
198
Tabela 120 Table 120
Europejskie złote jednostki pieniężne w r. 183816 European gold monetary units in 1838
�
li
Państwo i jednostka pieniężna Ciężar Próba o/ /oo Zawartość Au Złotych polsk. Franków Trofy
Austria
dukat = 4 guldeny 3,4906 986 '/" 3,4421 20, 11,85 48,
Dania
Frederiksdor = 24 marki 6,642 895 �/. 5,9502 37,60 20,50 100,
Francja
Napoleondor = 20 fran-
ków 6,4516 900 5,8064 33,40 20, 90,
Holandia '
gouden Willem =10 gul-
denów 6,729 900 6,056 35,60 20,83 96,
dukat 3,4897 983 3,491 20, 11,83 48-
Królestwo Polskie .
20 złotych = 3 ruble 3,9264 916 a/3 3,5992 20, 12, 54,
Niemieckie państewka
dukat 3,406 986 V, 3,4421 20, 11,85 48,
Prusy
Friedrichsdor = 5 talarów 6,6816 902 '/, 6,0320 31, 20,60 83,50
Rosja
półimperiał = 5 rubli 6,5456 916 V. 6,0002 33,33 20, 90,
czerwoniec = 3 ruble 3,9264 916% 3,5992 20, 12, 54,
Szwecja �
dukat 3,4909 979 V. 3,4182 20, 11,65 48,
Wielka Brytania
funt szterling = 20 szylin-
gów 7,9880 916 2/3 7,3224 39, 25,22 114-
Rok 1842 przyniósł następny krok w kierunku rusyfikacji pieniądza w Królestwie, a mianowicie emisję monet według podstawowej wartości wyrażonej w kopiejkach z podaniem tylko równowartości w groszach, przy czym wartości tych monet różniły się od dotychczasowych, albowiem nawiązywały do nominałów rosyjskich. Szczególnie wymowny był brak wśród nich odpowiednika polskiej złotówki (30 groszy). Część zaś monet wybijanych w mennicy warszawskiej w ogóle opiewała na same tylko ruble i kopiejki bez podania ich równowartości w groszach. Po upadku powstania styczniowego mennica warszawska została zamknięta, a w kraju krążyły same tylko pieniądze rosyjskie. Ludność jednak ciągle jeszcze, aż do odzyskania niepodległości, liczyła drobne wydatki w złotych i groszach według: l złoty = 15 kopiejek; l grosz = 1/2 kopiejki.
10 Podobnie jak poprzednio, tak i teraz różnica, stosunku cen złota do srebra w poszczególnych państwach powoduje, że wzajemne przeliczenia zawartości kruszcu w monetacfc, ich kurs w złotych polskich i frankach oraz siła nabywcza nie dają ścisłego wzajemnego powiązania.
Tabela 121 Table 121
System monetarny Królestwa Polskiego z lat 1842-1864 The monetary system of the Congress Kingdom in 1842-1864
-^ ---------- - ------------- - ------------------ Sztuk z 1 ft rosyjskiego --------------- ----------- � ------------- Próba Fineness Zawartość
� Pieces from 1 Russian czystego

pound kruszcu Trofy
Lp. Nr. Nazwa monety Name of the coin Metal Metal stopu czystego kruszcu Weight zołotników zolotniks' o/ Im Content of pure Au/Ag Trophes
of alloy of pure
* Au/Ag ------------
_______ ---------------- -------------- g 9 10
2 3 4 5 6 -- --------------- 7 ' ------ ~ -------- r

Au Ag Ag Ag Ag . Ag Ag Cu Cu Cu Cu 62 9/16 19 61/81 39 41/81 79 1/81 98 62/81 197 43/81 395 5/81 68 1/4 22 34/45 45 23/45 91 1/45 113 7/9 227 5/9 455 1/9 13 1/3 20 80 16 6,5456 20,732 10,366 5,183 4,146 2,073 1,036 30,713 20,476 5,119 25,595 88 83 1/3 . 83 1/3 83 1/3 83 1/3 83 1/3 83 1/3 916 2/3 868 1/18 . ' 868 1/18 868 1/18 868 1/18 868 1/18 868 1/18 1000 1000 1000 1000 1 AAA 6,0002 17,996 8,998 4,499 3,599 1,799 0,900 90, 18, 9-4,50 3,60 1,80 0,90 0,54 0,36 0,09 0,90 0,54
1 2 � 3 4 5 6 7 8 9 10 5 rubli półimperiał 1 rubel 50 kopiejek połtinnik 25 kopiejek = 50 groszy 20 kopiejek = 40 groszy 10 kopiejek = 20 groszy 5 kopiejek .= 10 groszy 3 kopiejki ;,miedź srebrem" 2 kopiejki "miedź srebrem" 1/2 kopiejki "miedź srebrem"
11 5 kopiejek Cu 26 2/3 15,357 0,36
12 3 kopiejki PII 40 10,238 0,18
13 2 kopiejki Cu 80 5,119 1000 0,09
14 15 1 kopiejka 1/2 kopiejki dienieżka Cu fu 160 320 2,559 1,280 ** 1000 ----------- ---------------- 0,045
16 1/4 kopiejki połuszka ________ ------- - ------------ -------------------- _______ - ---------------- �
Tabela 122 Table 122
System monetarny rosyjski z lat 1885-1897 i 1897-1914 Russian monetary system between 1885-1897 and 1897-1914
Sztuk z 1 kg Próba Fineness Zawartość
Pieces from 1 kg
czystego Trofy
Lp. Nazwa monety Metal Ciężar kruszcu (1900 r.)
Nr. Name of the coin Metal stopu czystego kruszcu Weight zołotników */ Content of pure Trophes
of alloy of pure zolotniks Au/Ag
Au/Ag
1 2 - 3 4 . 5 6 7 8 9 10
1 10 rubli imperiał Au 77,49603 86,1067 12,9039 86,4 900 11,6135 100,
2 5 rubli półimperiał Au 154,99206 172,2135 6,4519 86,4 900 5,8067 50,
3 25 rubli Au 46,49764 51,6640 21,5065 86,4 ' 900 19,3558 166,66
4 15 rubli imperiał Au 77,49603 86,1067 12,9039 86,4 900, . 11,6135 100
5 10 rubli � czerwoniec Au 116,24409 129,1601 8,6026 86,4 900 7,7423 66,66
6 7 1/2 rubli półimperiał Au 154,99206 172,2135 6,4519 86,4 900 5,8067 50,
1 5 rubli Au '232,48818 258,3202 4,3013 / 86,4 900 3,8712 33,33
8 1 rubel .Ag 50,0108 55,5676 19,996 86,4 900 17,996 6,66
9 50 kopiejek Ag 100,0216 111,1351 9,998 86,4 900 8,998 3,33
10 25 kopiejek Ag 200,0432 222,2702 4,999 86,4 900 4,499 1,66
11 20 kopiejek Ag 250,054 125,027 4, 48 500 2, 1,33
12 15 kopiejek (złotówka) Ag . 333,405 166,702 3, 48 500 1,50 1,
13 10 kopiejek Ag 500,108 250,054 2- 48 500 1, 0,66
14 5 kopiejek Ag 1000,216 500,108 1, 48 500 0,50 0,33
15 5 kopiejek Cu 61,54 16,25 0,33
16 3 kopiejki Cu 102,56 9,75 __ 0,20
17 2 kopiejki Cu 153,85 6,50 0,13
18 1 kopiejka Cu 307,69 3,25 0,06
19 1/2 kopiejki (grosz) Cu � 615,38 1,625 0,03
20 1/4 kopiejki Cu 1230,77 0,812 ' 0,01
201
Tymczasem w utworzonym również na kongresie wiedeńskim (1815 r.) Wolnym Mieście Krakowie kursowały równocześnie pieniądze wszystkich państw zaborczych, a także różne inne. Walutę oficjalną stanowiły tu jednak złote polskie emitowane w Królestwie Polskim. Po upadku powstania listopadowego i rozpoczęciu akcji rusyfikacyjnej Senat Wolnego Miasta zamówił w mennicy wiedeńskiej monety według stopy menniczej Królestwa Polskiego (tabela 117), ale według nowego wzoru z napisem czysto polskim17 i wprowadził je do obiegu18. Monety te, podobnie jak i mone.ty Królestwa Polskiego, zostały wycofane dopiero w r. 1857 już po zaanektowaniu w r. 1846 Wolnego
Tabela 123 Table 123
% Europejskie srebrne jednostki pieniężne w r. 1870 European silver monetary units in 1870
Państwo i jednostka pieniężna Ciężar Próba o/ /oo Zawtfr-tość Ag Franków Trofy
Austro-Węgry
gulden = 100 nowych krajcarów 12,345 900 n1/. 2,469 7,
Dania
talar = 6 marek po 16 szylingów 28,893 875 25,281 5,618 15,75
Francja
frank =100 centimów 5 __ 900 4,5 1 __ 2,80
Holandia
gulden = 100 centów 10, 945 9,45 2,10 5,90
Niemieckie państewka
związkowy talar (Yereinstaler) 37,037 900 33,333 7,407 20,70
Prusy
talar = 30 srebrnych groszy po 12 fe-
nigów 18,518 900 16,666 3,704 10,35
Rosja
rubel = 100 kopiejek 20,731 868 Vis 17,996 4 __ 11,20
Szwecja
talar = 100 óre 8,5 750 6,375 1,466 4,00
Wielka Brytania
szyling =12 pensów 5,655 925 5,231 1,261 3,50
17 Były to złotówki oraz 10- i 5-groszówld z herbem Krakowa i datą 1835. Emisja ich oparta była na "prawie o założeniu mennicy i bicia monety krajowej", uchwalonym przez Zgromadzenie Reprezentantów.dnia 18 IX 1833 r. (Dz. Praw z r. 1833, nr 6340) oraz na uchwale Senatu Rządzącego z dnia 4 l 1836 r. ("Gazeta Krakowska" r. 1836, nr 11). Zob. też M. Gumowski, Dzieje mennicy krakowskiej, Poznań 1927, s. 115 i M. Górkiewicz, Ceny w Krakowie w latach 1796-1914, Poznań 1950, s. 38.
18 Fakt obiegu tych monet bywa kwestionowany (W. Bartel, Ustrój i prawo Wolnego Miasta Krakowa 18151846, Kraków 1976, s. 74) ze względu na protesty, jakie wnosiły w tej sprawie mocarstwa zaborcze. Rzeczywiste istnienie tego obiego potwierdza jednak wielka ilość tych monet w stanie wytartym, znajdujących się w Muzeum Narodowym w Krakowie, a także notka A. Gra-bowskiego z r. 1839. Zob. S. Estreicher, Wspomnienia Ambrożego Grabowskiego, Kraków 1909, t. I, s. 225.
202
Miasta przez Austrię i w związku z przeprowadzoną tam reformą monetarną, licząc po 100 zip. za 25 nowych guldenów tzw. waluty austriackiej19.
Omówione poprzednio zmiany cen srebra musiały się odbić na państwach, które walutę oparły na srebrze, tj. w szczególności na Rosji i na Austrii.
W Rosji przyczyniła się do tego inflacja nie znajdujących pełnego pokrycia banknotów. Toteż w r. 1885 wypuszczono tam nowe złote imperiały po 10 rubli i półimperiały po 5 rubli, lecz o obniżonej nieco zawartości złota. Ten nowy rubel równał się prawie dokładnie 4 frankom francuskim (licząc według zawartości złota, albowiem poprzednio równowartość taka wynikała tylko z zawartości srebra w rublu).
Postępująca inflacja oraz znaczna już obniżka ceny srebra, mającego, jak zaznaczono, wielkie znaczenie w systemie pieniężnym rosyjskim, zmu-
Tabela 124 Table 124
Europejskie złote jednostki pieniężne w r. 187020 European gold monetary units in 1870
Państwo i jednostka pieniężna Ciężar Próba �/ /oo Zawartość Au Franków Trofy
Austro-Węgry
dukat 3,4909 986 V. 3,4424 11,857 33,
4 guldeny = 10 franków 3,2258 900 2,9032 10, 28-
Dania
Christiandor = 24 marki 6,642 895 �/. 5,9502 20,495 63, '
Francja
Napoleon = 20 franków 6,4516 900 5,8064 20, 56,
Holandia
Goulden Wiilem =10 guldenów 6,729 900 6,0561 20,860 59,
dukat 3,4975 9822Y36 3,4368 11,838 33,
Niemieckie państewka
korona 11 1/9 900 10, 34,444 96,50
Prusy
korona 11 1/9 900, 10, 34,444 96,50
Rosja
pólimperiał = 5 rubli 6,5440 916*1, 5,9987 20,669 58,
czerwoniec = 3 ruble 3,9264 9162/3 3,5992 12,397 34,80
Szwecja
Carolin 3,2258 900 2,9032 10, 28,
Wielka Brytania
funt szterling 20 szylingów 7,9880 916 Va 7,3224 25,2216 70,
19 Szczegółowe informacje dotyczące kursów przeliczeniowych w Krakowie w ciągu XIX w. podaje M. Górkiewicz, op. cit.
20 Również i teraz różnica stosunku cen złota do srebra w poszczególnych państwach powoduje, że wzajemne przeliczenia zawartości kruszcu w monetach, ich kurs we frankach oraz siła nabywcza nie 'dają ścisłego wzajemnego powiązania.
203
siły r/ąd do następnej z kolei dewaluacji rubla, dokonanej w r. 1897, obniżającej jego wartość o 1/3, tak że imperiał stał się teraz monetą 15-rublową, a półimperiał,7 1/2-rublową. Rubel zaś równał się teraz prawie dokładnie 2 2/3 franka francuskiego. Ten stan rzeczy przetrwał do wybuchu I wojny światowej21.
Parytety jednostek pieniężnych w r. 1870 The pars of the monetary units in 1870
Tabela 125 Table 125
Franki Złote polskie Ruble Talary pruskie Guldeny austriackie
franki ł, 1,666 0,250 0,270 0,405
złote polskie 0,600 j __ 0,150 0,162 0,243
ruble 4, 6,666 1 __ 1,080 1,620
talary pruskie 3,704 6,173 0,926 ł, 1,500
guldeny austriackie 2,469 4,115 0,617 0,666 1,
Centimy Grosze Kopiejki Fenigi Krajcary
centimy j __ 0,500 0,250 0,972 0,405
grosze 2, � 1, 0,500 1,944 0,810
kopiejki 4 __ 2 l,~ 3,888 1,620
fenigi 1,029 0,514 0,257 1, 0,416
krajcary - 2,469 1,235 0,617 2,400 1,

6.5. GALICJA
W I rozbiorze Polski (1772 r.) Austria zagarnęła obszar 83 tyś. km2, obejmujący południową Małopolskę i tzw. Ruś Czerwoną. Nawiązując wykrętnie do roszczeń węgierskich jeszcze z XIII w. nazwała ten obszar ' Galicją. W III rozbiorze zagarnęła dodatkowo obszar pomiędzy Pilicą a Bugiem, który jednak utraciła w r. 1809 na rzecz Księstwa Warszawskiego. Tak więc znaczna część ziem. rdzennie polskich znalazła się pod panowaniem austriackim na półtora stulecia.
W okresie I rozbioru obowiązywała w zakresie monetarnym w Austrii instrukcja mennicza z 7 Xl 1750 r., zaprowadzająca tu tzw. stopę konwen-
St. A. Kempner, Pieniądze zarys teorii monetarnej, Warszawa' 1897, s. 79 i n.
Stopa mennicza austriacka z okresu 1750-1851 Austrian minting ratę between 1750-1851
Tabela 127 Table 127
-----------
Lp. Nr. Data ordynacji Datę of the regulation Nazwa monety Name of the coin \ Metal Metal Wartość krajcarów Yalue in the kreuzers Sztuk z 1 grz wiedeńskiej Pieces from 1 mark of Yienna Ciężar Weight Próba Fineness Zawartośi Ag (Au) Content of Ag (Au) Zawartośi - Ag na 1 kr. Content of pure silver to 1 kreuzer r, Trofy Trophes
karatów carats łutów lots 01 Im
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1 2 3 4 1750-1753 dukat talar^ 1/2 talara (guldena) 1/4 talara (guldena) Au Ag Ag Ag 270 120 60 30 80 2/5' 10 20 40 3,4906 28,064 14,032 7,016 23 2/3 XIII 1/3 XIII 1/3 XIII 1/3 986 1/9 833 1/3 833 1/3 833 1/3 3,4421 23,387 11,693 5,847 1 _ 0,195 0,195 0 195 81, 36, 18 q
5 20 krajcarów Ag 20 42 6,682 IX 1/3 583 1/3 3,898 0,195 6
17 Ag 17 45 15/17 6,117 VIII 2/3 541 2/3 3,313 0,195 5 10
0 / 10 Ag 10 72 3,898 VIII 500 1,949 0,195 3
9 10 11 12 13 14 15 16 1760 7 3 " (grosz) 1 1/2 " (poltura) 1 1 greszel 1/2 krajcara 1 denar węgierski 1 fenig 1 krajcar Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Cu 7 3 1 1/2 1 3/4 1/2 3/5 1/4 1 86 3/7 165 291 2/3 350 450 537 1/2 537 1/2 660 246 3,247 1,701 0,962 0,802 0,624 0,522 0,522 0,425 11,40 VM3/18 V 1/2 III 8/9 III 1/9 m II 7/18 II 7/18 ' I 2/9 420 5/36 343 '3/4 243 1/18 194 4/9 187 1/2 149 11/36 149 11/36 76 7/18 1,364 0,585 0,234 0,156 0,117 0,078 0,078 0,032 0,195 0,195 0,156 0,156 0,156 0,156 0,130 0,130 2,10 0,90 0,45 0,30 0,225 0,15 0,18 0,075
17 1/2 " Cu 1/2 522 5,38 - ~ 0,30
18 1 fenig Cu 1/4 120 2,34 0,15
19 20 1 halerz 1 greszel Cu Cu 1/8 3/4 288 336 0,97 8,33 - 0,075 0,0375
21 22 1764 1779 5 krajcarów 1 krajcar Ag Cu 5 1 126 36 2,227 7,80 VII 437 1/2 0,975 0,195 0,225 1,50
23 1/2 � " Cu 1/2 72 3,90 ~ 0,30
24 1/4 " Cu 1/4 144 1 95 ~~ 0,15
25 1 greszel Cu 3/4 48 5,85 � __ 0,075 0,225
K)
O
7 g 9 10 11 12
1 2 3 4 5 . 0,05
1 1774 dla Ga- 1 szeląg Cu 1/6 '
11 III IV licji 1775 1794 30 krajcarów 15 6 groszy Ag Ag Ag 30 15 3 40 52 240 7,016 5,395 1,169 XIII 1/3 VIII 2/3 IV 33 1/3 41 2/3 50 5,847 2,923 0,292 0,195 0,195 0,097 9, 4,50 0,60
(próbne) 0,30
v 3 Cu 11/2 24 11,70 0,10
VI 1 Cu 1/2 72 3,90 ------------- .
26 27 1795 12 krajcarów 6 Cu Cu 12 6 60 120 4,677 2,339 IV IV 250 250 1,169 0,585 0,097 0,097 2,40 1,20 1,20
28 1800 6 Cu 6 21 1/3 13,15 ~~ _L 0,60
29 1800 i 1812 3 ,, Cu 3 32 8,77 __ __ 0,20
30 1800 i 1812 i Cu 1 64 4,38 _ 0,10
31 1800 i 1812 1/2 " Cu 1/2 128 2,19 ____ 0,05
32 33 .34 35 36 1800 i 1812 1801 1802 1/4 " 24 7 6 3 Cu Ag Ag Ag Ag 1/4 24 7 6 3 256 30 60 65 1/4 132 1/2 1,09 9,355 4,677 4,236 2,118 IV IV IV IV 250 250 250 250 2,339 1,169 1,059 0,530 0,097 0,167 0,176 0,176' 4,80 1,40 1,20 0,60 0,60
37 1806 30 Cu 30 16 17,54 0,30
38 39 1848 15 6 Cu Ag 15 6 21 2/3 126 13,15 2,227 VII 437 1/2 ' 0,974 0,162 0,70 0,23
40 41 42 43 1849 1851 2 6 3 2 Cu Ag Cu Cu 2 6 3 2 16 147 17 1/15 ; 25 3/5 17,54 1,909 16,44 10,96 VII 437 1/2 0,835 0,139 0,70 0,35 0,23 0,12
44 1 Cu 1 51 1/5 5,48 ---- 0,06
45 1/2 " Cu 1/2 102 2/5 2,74 0,03
46 47 48 49 Crt 1852 1/4 ". 1 talar 1 gulden 20 krajcarów 10 -Cu Ag Ag . Ag Ag 1/4 120 60 20 10 2044/5 10 4/5 21 3/5 64 4/5 129 3/5 1,37 25,986 12,993 4,331 2,165 XIV 2/5 XIV 2/5 XIV 2/5 XIV 2/5 900 900 900 900 23,387 11,693 3,898 1,949 0,195 0,195 0,195 0,195 14, 7, 2,33 1,16

Tabela 128 Table 128
Stopa mennicza austriacka z okresu 1857-1892 Austrian minting ratę between 1857-1892
1 ! Próba Fineness Zawartość
Lp. Data ordynacji Datę Nazwa monety Wartość krajcarów Metal Sztuk z 1 kg Ciężar Au/Ag Content Trofy
karatów
Nr. of the regulation Name of the coin Yalue in the kreuzes Metal Pieces from 1 kg Weight carats łutów <*/ /OO of Au/Ag g Trophes
lots
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1 1857 4 dukaty (1920) Au 71,620954 13,9624 23 2/3 986 1/9 13,7684 134,40
2 1 dukat (480) " 286,48382 3,4906 " ,, 3,4421 33,60
3 talar lewantyński (210) Ag 35,63233 28,064 . xru 1/3 933 1/3 23,387 14,70
4 1 korona (1395) Au 90 11 1/9 21 3/5 ' 900 10, 97,70
5 1/2 korony (697,5) ,, 180 5 5/9 ,, ,, 5 __ 48,85
6 2 talary związkowe . � 300 Ag 27 37 1/27 XIV 2/5 33 1/3 21,
7 1 talar związkowy 150 ,, 54 18 14/27 " " 16 2/3 10,50
8 2 guldeny 200 Ag 40,5 24,691 XIV 2/5 900 22 2/9 14,
9 1 gulden 100 ,, 81 12,346 ,, ,, 11 1/9 7 -
10 1/4 guldena 25 " 187,2 5,342 VIII 8/25 520 2 7/9 1,75
11 10 krajcarów 10 500 2, VIII 500 J ___ 0,70
12 5 krajcarów 5 J 750 1 1/3 VI 375 0,5 0,35
13 3 krajcary 3 Cu 100 10, � 0,21
14 1 krajcar 1 )5 300 3 1/3 0,07
15 5/10 krajcara 1/2 ł 600 1 2/3 0,035
16 1860 4 krajcary 4 " 75 13 1/3 0,28
17 1868 20 krajcarów 20 Ag 375 2 2/3 VIII 500 1 1/3 1,40
18 10 krajcarów 10 ,, 600 1 2/3 VI 2/5 400 2/3 0,70
19 5 krajcarów 5 w 1050 0,952 V 3/5 350 1/3 0,35
20 1870 8 guldenów = 20 (800) Au 155 6,4516 21 3/5 900 5,8064 56,
franków ,
21 4 guldeny =10 (400) " 310 3,2258 )> 2,9032 28,
franków
Tabela 129 - Table 129
System rachunkowo-pieniężny austriacki z lat 1857-1892 Austrian monetary accounting system between 1857-1892
1 8 gulde-
Korona nów zło- Óukat
złota tych
1 2 3
1 1,72 2,90
1 1,69
4 guldeny 2 guldeny Yereins-
złote srebrne taler
4 5 6
l
3,44 6,88 9,17
2 4 5,33
1,18 i '.2,3'6 3,15
1 1 1/3
1
gulden 1/4 guldena 20 kraj-ćarów 10 kraj-carów 4 kraj-cary 1 krajcar Trofy
7 8 9 10 11 12 13
13,76 8 4,72 4 2 1 1/2 1 55,04 32 18,88 16 8 6 4 1 68,8 40 23,6 ; 20 10 7 1/2 5 1 1/4 1 � 137,6 80 47,2 � 40 20 15 10 2 1/2 2 344 200 118 100 50 37 1/2 25 6 1/4 5 1376 800 472 400 200 150 100 25 20 97,70 56-33,60 28,-14, 10,50 7 ' 1,75 i J1'40
1 2 1/2 i 10; | /O/TO
1 i . 4 " ! '-0,28
1 _ ------------------------ - ------------- ' 0,07 " __ ---------------------- � ----------
K)
Ł
O
Stopa mennicza austriacka z okresu 1892-1918 Austrian minting ratę between 1892-1918
Tabela 130 Table 13(T

Lp. Nr. 1 Data ordynacji Datę of the regulation 2 Nazwa monety Name of the coin l 3 Wartość halerzy Yalue in the hellers A Metal Metal < Sztuk z 1 kg Pieces from 1 kg Ciężar g Weight Próba "/co Fineness Zawartość Au/Ag Content of Au/Ag Trofy Trophes
1 2 3 (1871) 4 dukaty 1 dukat 1 talar lewant. 4516 1129 (350) 5 Au Au Ag 71,614785 286,45914 35,629246 7 13,9636 ' 3,4909 28,067 8 986 1/9 986 1/9 833 1/3 9 13,7696 3,4424 23,389 10 90,40 22,60 7,^-
4 5 6 � 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 1 1892 1900 1907 1912 1915 1916 20 koron 10 koron 1 korona 20 halerzy 10 halerzy 2 halerze 1 halerz 5 koron 100 koron 2 korony 10 halerzy 20 halerzy 2 halerze 2000 1000 100 20 10 2 1 500 � 10000 200 10 20 2 Au Au Ag Ni Ni Cu Cu Ag Au Ag Stop Fe Fe 147,6 295,2 200 250 333 1/3 3CO 600 41 2/3 29,52 100 6,7750 3,3875 5 __ 4, 3 __ 3 1/3 1 2/3 24, 33,8753 10, 1 900 900 835 1000 1000 900 900 835 6,0976 3,0488 4,175 21,6 30,487805 8,35 40, 20, -J ___ 0,40 0,20 0,04 0,02 10, 200, Ą __
211
Równocześnie Bank Austro-Węgierski zobowiązany został do wymiany banknotów bez ograniczenia na monety złote.
W roku 1900 wycofano z obiegu dawne monety, pozostawiając tylko 1-guldenówkę, która miała przejściowo pełnić funkcję 2-koronówki. Nowe 2-koronówki zostały wybite po raz pierwszy dopiero w r. 1912.
Ten stan rzeczy przetrwał do wybuchu I wojny światowej24.
Tabela 131 Table 131
Trofa w Krakowie w latach 1796-1914 The trophe in Cracow during 1796-1914
Okres ' Period Trofa Trophe
w gramach srebra in grams of silver w gramach złota in grams of gold w monetach i n the coins
1796-1800 1,04 0,066 10,4 gr
1801-1810 1,35 0,083 13,5 "
1811-1820 1,33 0,084 13,3 "
1821-1830 0,80 0,051 8, "
1831-1840 0,91 0,058 9,1 "
1841-1850 1,17 0,074 11,7- "
1851-1860 1,72 0,111 9,2 krajcara
1861-1870 1,59 0,104 14,4 "
1871-1880 2,18 0,130 19,5 "
1881-1890 2,28 0,115 20,5 "
1891-1900 3,51 0,116 38 halerzy
1901-1910 5,35 0,147 48
1911-1914 6,51 0,182 60
[9] Au
0,2
0,1
,-------,-------1-------1----1------1-------1-------1-------1
1800 1810 1620 1830 18AO 1850 1SSC 1370 1660 1390 1900 1210 lala
Wykres 5. Trofa \v Krakowie w XIX w. liczona w gramach złota The trophe in Cracow in the XIX century calculated in grams of gold
24 Zob. G. Scheu, Das osterreichische allgemeine biirgerlich Cesetzbuce, Leipzig 1905, s. 503;
3. ZoU, Zobowiązania, Kjaków 1907, s. 101.
212
6.6. ZABÓR PRUSKI
W okresie rozbiorów obowiązywała w Prusach ordynacja mennicza z dnia 7 II 1787 r., w której dokonano drobnych zmian z początkiem XIX w., zwłaszcza przez ustalenie nowej stopy dla miedzianych fenigów. W czasie wojen napoleońskich zaznaczyła się bowiem także w Prusach poważna inflacja bilonowa (miedziane fenigi), a także emisja pieniędzy papierowych , (Tresorscheine). Wywołana tym dewaluacja bilonu doprowadziła do ustalenia w r. 1811 kursu: l talar = 42 grosze miedziane (zamiast jak dotychczas 24 grosze)25.
Po włączeniu do Prus w r. 1815 tzw. Wielkiego Księstwa Poznańskiego jako rezultatu czwartego rozbioru Polski, dokonanego na kongresie wiedeńskim, wybito w latach 1816 i 1817 miedziane 3-gro'szówki (60 na l talara) i groszówki (180 na l talara), a więc bez wątpliwości już teraz według stopy polskiej (Księstwa Warszawskiego).
Ostatecznej reformy pieniężnej dokonano w Prusach ordynacją z dnia 30 IX 1821 r., która przygotowywała do częściowego przejścia na system zbliżony'.do dziesiętnego, -przyjmując nowy podział talara na 30 nowych groszy srebrnych (Silbergroschen) w miejsce dawnych 24 Gutegroschen. Tak więc system z r. 1821 zakładał: l Friedrichsdor = 5 talarów po 30 Silbergroschen po 12 fenigów.
Z l marki czystego srebra miano nadal wybijać 14 talarów lub 480 Silbergroschen (a nie 420, jak by wynikało z rachunku).
Dawny rachunek na Gutegroschen nie został jednak całkowicie poniechany, albowiem moneta 1/6 talara, równa teraz 5 Silbergroschen, była nadal określana jako 4 Graschen, a wprowadzona w r. 1843 moneta opiewająca na 2 1/2 Silbergroschenjako 2 Groschen.
Ważny okres dla politycznego systemu Niemiec, co znalazło również odbicie w systemie rachunkowo-pieniężnym, stanowiły lata 1834-1838. W r. 1834 szereg państw niemieckich zawiązało tzw. związek celny, a w r. 1837 utworzono pomiędzy państwami południowoniemieckimi unię monetarną, którą w r. 1838 rozszerzono na Prusy i Saksonię. Ta nowa konwencja drez-deńska przewidywała wprowadzenie jednostki pieniężnej, określonej jako Yereinsmiinze lub Yereinstaler, równej 2 talarom pruskim lub 3 guldenom austriackim albo 31/2 guldenom południowo niemieckim (Bawaria, Wirtembergia i inne). Monetę tę wybijano z grzywny kolońskiej stosowanej w Prusach, tj. wagi 233,8555 g (nieco różniącej się od stosowanej w Saksonii i w Polsce, gdzie równała się 233,8123 g), w ilości 6,3 sztuk o próbie 900%o, tj. 7 sztuk z l grzywny czystego srebra, a więc trzymano się tu nadal stopy 14-tala-rowej (14 talarów pojedynczych z l grzywny). Stopa ta obowiązywała przez prawie 20 lat.
Zob. P. Arnold i inni, op. c/f., s. 203.
i 213
Tabela 132 Table 132
System rachunkowo-pieniężny pruski z 1821 i 1838 r. Prussian monetary accounting system of 1821 and 1838
Silber-
Friedrichsdor 2 Taler 1 Taler 1/6 Taler groschen Pfennige Trofy
1 2V. 5 30 150 1800 80,
1 2 12 60 720 32,
1 6 30 360 16,
1 5 60 2,66
1 12 0,53
1 0,04
Tabela 133 Table 133
System r,achunkowo-pieniężny pruski z lat 1857-1873 Prussian monetary accounting system of 1857-1873
Krone Friedrichsdor Yereins-taler Taler 1/6 Taler 2 1/2 Silber groschen Silber groschen Pfennige Trofy
1 12/S 4V< 8V. 50 100 250 3000 96,
1 21/, 5 30 60 150 1800 57,60
1 2 12 24 60 720 23,04
t
1 6 12 30 360 11,52
1 2 5 60 1,92
1 �2V. 30 0,96
1 12 0,38
1 0,03
Stopa mennicza pruska w XIX w. Prussian minting ratę in XIX century
Tabela 134 Table 134 L*
Sztuk z 1 grz Próba Fineness Zawartość
Zawartość Ag
Lp. Okres wybijania Period Nazwa monety Metal Wartość fenigów z 1 funta Pieces from Ciężar karatów czystego Au (Ag) na 1 gr Content Trofy
Nr. of minting Name of the coin Metal Yalue in 1 mark Weight carats o; Content of pure Trophes
the pennies __ lutów / 00 of pure silver to
1 pound lots Au (Ag) 1 gros
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 � 11 12
1 1806-1855 Doppelfriedrichs- Au 3600 171/2 13,3632 21 2/3 902 7/9 12,0640 :_ 160,
dor
2- " Friedrichsdor Au 1800 35 6,6816 21 2/3 902 7/9 6,0320 80,
3 ,, Halbfriedrichsdor Au 900 70 3,3408 21 2/3 902 7/9 3,0160 40-
4 łł Taler Ag 360 101/2 22,272 XII 750 16,704 0,557 16,
5 1810 2/3 Taler (Gulden) Ag 240 131/2 17,323 XII 750 12,992 0,541 10,66
6 1807-1809 1/3 Taler Ag 120 28 8,352 X 2/3 666 2/3 5,568 0,464 5,33
7 1806-1856 1/6 Taler (4 Gro- Ag 60 433/4 5,345 VIII 1/3 520 5/6 2,784 0,464 2,66
schen)
8 1806-1808 Silbergroschen Ag 12 1421/2 1,641 IV 2/9 263 8/9 0,433 0,433 0,53
9 1821-1856 ,, Ag 12 106 2/3 2,192 III 5/9 222 2/9 0,487 0,487 0,53
10 " 1/2 Silbergroschen Ag 6 213 1/3 1,096 III 5/9 222 2/9 0,243 0,487 0,26
11 1810 1 Groschen Cu 4 0,18
12 1811 1/2 Groschen Cu 2 0,09
13 1806 1 Schilling Cu 11/3 . 0,06
14 1811 2 Pfennig Cu 2 75 3,12 0,09
15 1811 1 Pfennig Cu 1 150 1,56 0,04
16 1821 4 Pfennig Cu 4 5/12 łuta 6,09 0,18
17 1821 3 Pfennig Cu 3 5/16 łuta 4,57 0,13
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
18 19 20 1821 1821 1839-1856 2 Pfennig 1 Pfennig Doppeltaler(= Ve- Cu Cu Ag 2 1 720 5/24 łuta 5/48 łuta 63/10 3,04 1,52 37,120 XIV 2/5 900 0,557 0,09 0,04 32,
33,408
21 1842-1856 reinstaler) 2 1/2 Silbergro- Ag 30 72 3,248 VI 375 1,218 0,487 1,33
schen
22 23 24 1858-1873 Krone Halbe Krone Doppeltaler(= Ve- Au Au Ag (3000) (1500) 720 45 90 131/2 11,111 5,555 37,037 21 3/5 21 3/5 XIV 2/5 900 900 900 10, 5 33,333 0,556 96, 48, 23,04
25 26 5ł reinstaler) Taler 1/6 Taler (4 Gro- Ag Ag 360 60 27 933/5 18,519 5,342 XIV 2/5 VIII 8/25 900 520 16,666 2,777 0,556 0,556 11,52 1,92
27 \ � schen) 2 1/2 Silbergro- Ag 30 155 1/4 3,221 VI 375 1,208 0,483 0,96
28 29 )) schen (2 Gr.) Silbergroschen 1/2 Silbergroschen Ag Ag 12 6 227 1/2 455 2/5 2,198 1,098 III 13/25 III 13/25 220 220 0,483 0,241 0,483 0,483 0,38 0,19 n i T,
30 31 4 Pfennige 3 Pfennige Cu Cu 4 3 831/3 111 1/9 6, 4,50 0,09 o On
32 2 Pfennige Cu 2 1662/3 3, � ~~ 0 03
33 " 1 Pfennige Cu 1 333 1/3 1,50 -------------
to
K)
Tabela 135 Table 135
Stopa mennicza niemiecka z lat 1873-1914 German minting ratę between 1873-1914
" .; Sztuk z 1 grz Próba Fineness
Zawartość Zawartość
Łp. Data ordynacji Datę of the i Nazwa monety Metal �Wartość fenigów z 1 funta Pieces from Ciężar karatów Ag (Au) Content Ag na 1 gr Trofy
Nr. regulation Name of the coin Metal Value in the pennies 1 mark . Weight carats lutów o/ /oo of pure silver Content of silver Trophes
1 pound = lots to 1 gros.
500 g
1 2 .. - .'3 - 4, 5 6 7 8 9 10 11 12
1 9 VII 1873 20 Mark ' > : Au 2000 69 3/4 7,9649 21 ' 3/5 900 7,1685 40,
2 10 ., " 1000 139 1/2 3,9824 21 3/5 900 3,5842 20-
3 5 Ag 500 18 27 779 xiv: 2/5 900 25, 0,50 10,
4 3 "� (Taler) ,, 300 30 16 "2/3 " 'XIV. 2/3 900 15, 0,50 6,
5 2 " " 200 45 1.1 f/9 ; XIV 2/5 900 10, 0,50 4,
6 1 ,, 100 60' -"5 5/9 XIV 2/5 900 5 0,50 0 L>
7 1/2 " ,, 50 120 2 7/9 XIV 2/5 900 2,5 0,50 1,
8 20 Pfennig ,, 20 450- � ; 1 1/9 XIV '4/5 900 1- 050 0,40
9 10 " (Gro- Ni 10 4 0,20
schen) '�� '.
10 5 " ,; 5 2,5 0,10
11 2 Cu 2 3 1/3 - 0,04
12 1 ,, 1 1 2/3 0,02
13 1887 20 " Ni 20 6 - 0,40
14 1909 25 25 4 0,50
217
W roku 1857 konwencja drezdeńska została zastąpiona przez nową konwencję wiedeńską, w której:
1) odstąpiono od bimetalizmu na rzecz paralelizmu, nie wiążąc monet
złotych ze srebrnymi;
2) jako nową wspólną dla związku celnego jednostkę pieniężną wprowadzono złotą koronę o wadze 11 1/9 g próby 900%0, tj. o zawartości 10 g
czystego złota;
3) ciężar monet srebrnych nieznacznie zmodyfikowano, dostosowując go do systemu metrycznego, przez zastosowanie jako podstawowej jednostki ciężaru funta = 500 g, w miejsce dawnej grzywny kolońskiej, i wybijanie teraz 15 talarów związkowych (Yereinstaler) z l funta o próbie 900�/oo-
Po zwycięskiej wojnie z Francją (1870 r.) i zjednoczeniu Niemiec pod hegemonią Prus, ustawą z dnia 9 VII 1873 r. został dla całych Niemiec wprowadzony jednolity system rachunkowo-pieniężny, oparty na marce = 100 fe-nigom i powrocie do bimetalizmu. Z l kg czystego złota miano więc wybijać 2790 marek o próbie 900%,,, a z l kg czystego srebra 200 marek o próbie 900�/00. System ten obowiązywał aż do wybuchu I wojny światowej. W ramach tego systemu poszczególne państewka niemieckie, m. in. Prusy, wybijały niektóre monety z dobranym przez siebie wizerunkiem, trzymając się jednak ściśle stopy ogólnopaństwowej. Podobnie jak w Królestwie Polskim, tak i w tzw. Wielkim Księstwie Poznańskim, utrzymał się wśród ludności rachnek na złotówki równe 1/6 talara pruskiego lub 1/2 marki niemieckiej26, co odpowiadało relacji z czasów Księstwa Warszawskiego.
26 Z. Kar piński, O Wielkopolsce, zlocie i dalekich podróżach, Warszawa 1971, s. 75.

Rozdział VJI
CZASY NAJNOWSZE
7.1. PIENIĄDZ NA ZIEMIACH POLSKICH W CZASIE I WOJNY ŚWIATOWEJ
W czasie wybuchu I wojny światowej na ziemiach polskich obowiązywały w całej pełni systemy pieniężne państw zaborczych, a w szczególności: w zaborze rosyjskim l rubel = 100 kopiejek; w zaborze pruskim l marka = 100 fenigów; w zaborze austriackiml korona = 100 halerzy.
Wszystkie te systemy oparte były na walucie złotej, która polegała na pełnej wymienialności banknotów na monety złote, a wielkość jednostek pieniężnych określana była w sposób pośredni, tj. przez podanie, ile jednostek pieniężnych danej waluty było wybijane z jednostki ciężaru złota. Tak więc z l kg czystego złota wybijano: 1291,601 rubli o próbie 900%0; 2790, marek o próbie 900�/00; 3280, koron o próbie 900�/00.
Jak już zaznaczono, najbardziej rozpowszechnioną w Europie jednostką pieniężną był frank (Francja, Belgia, Szwajcaria) oraz inne jednostki pieniężne zrównane z frankiem, w których zawartość czystego złota wynosiła 9/31 g, tzn. że z l kg czystego złota wybijano 3444 4/9 franki o próbie 900�/00. Wzajemne przeliczenie jednostek państw zaborczych i franków na tle ważniejszych światowych systemów pieniężnych przedstawia tabela 136. Zaznaczyć przy tym należy, że w okresie tym nie obowiązywały żadne ograniczenia przy przewozie pieniędzy z państwa do państwa, toteż ewentualne drobne odchylenia kursowe wyrównywały się w bardzo krótkim czasie.
Zaraz po wybuchu wojny państwa wojujące zawiesiły wymienialność banknotów na złoto i przyznały papierowym już teraz znakom pieniężnym (pomimo że nosiły nazwy banknotów i przyrzeczenia wymienialności) kurs przymusowy. Z tą chwilą, praktycznie rzecz biorąc, załamał się system waluty złotej, a późniejsze próby powrotu do niego nie dawały zamierzonego rezultatu, ulegając likwidacji w ciągu kilku zaledwie lat.
Papierowy system pieniężny w czasie I wojny światowej funkcjonował zrazu sprawnie i pomimo braku surowców oraz żywności na rynku ceny w ciągu 4 lat wojny nie wzrosły w sposób tak gwałtowny, jak tego można się było obawiać. Toteż spadek wartości wymiennej waluty był stosunkowo umiarkowany. Jeszcze więc pod koniec r. 1918 kurs liczony We frankach szwajcarskich (równych frankowi złotemu) wynosił:
219
l rubel = 1,10 fr = 37,5%
l marka = 0,67 fr = 54%
l korona = 0,39 fr = 37%
] frank francuski = 0,90 fr = 90%
l funt szterling = 23, fr = 92%
pierwotnej wartości
Tabela 136 Table 136
Ważniejsze światowe systemy pieniężne w r. 1914 The morę important monetary systems in 1914
Państwo i jednostka pieniężna Ruble Marki Korony Franki � Trofy
Austro-Węgry
korona = 100 halerzy 0,3938 0,8506 1, 1,0501 1,35
"Dania, Norwegia, Szwecja
1 korona =100 óre 0,5208 1,125 1,3226 1,3889 1,90
Francja, Belgia, Szwajcaria
1 frank = 100 centimów 0,375 0,81 0,9523 1,0 2,60
Holandia
1 gulden =100 centów 0,7812 1,6874 1,9837 2,0832 2,70
Niemcy
1 marka = 100 fenigów 0,4629 1,0 1,1756 1,2346 1,60
Rosja
1 rubel = 100 kopiejek 1,0 2,1601 2,5395 2,6668 3,40
Stany Zjednoczone, Kanada
1 dolar = 100 centów 1,9434 4,1979 4,9352 5,1826 6,70
Wielka Brytania
1 funt szterling = 20 szylingów po
12 pensów 9,4576 20,4295 24,0174 25,2215 32,50
W wyniku natomiast przesuwania się frontów walk ważne zmiany zachodziły w zakresie organizacji emisji pieniądza. Najwięcej zmian dokonali pod tym względem Niemcy.
Posuwające się naprzód w Królestwie Polskim wojska niemieckie ograniczyły się zrazu do wprowadzenia do obiegu, obok rubla, marki niemieckiej, przyjmując kurs wymienny: l rubel = 2 marki. Był to kurs korzystniejszy dla marki niż przed wojną, kiedy wynosiłjak wynika z tabeli 135 2,16 marek. W zależności jednak od wahań giełdowych, będących wyrazem koniunktury wojennej, gospodarczej i politycznej, ulegał on w dalszych latach zmianom i wynosił:
w marcu 1915 r. : l rubel = 1,50 marek w kwietniu 1915 r. : l rubel = 1,75 marek we wrześniu 1916 r. : l rubel = 1,90 marek w styczniu 1917 r. : l rubel = 2,16 marek
Brak pieniądza na rynku doprowadził już w r. 1915 do emisji bonów pieniężnych przez niektóre zarządy miast, a nawet później przez niektórych kupców. Brak ten, a zarazem chęć zjednania sobie Polaków, których łudzono stworzeniem niepodległego państewka w oparciu o manifest dwóch cesarzy
220
z dnia 5 listopada 1916 r., skłoniły Niemców do zorganizowania na okupowanym przez siebie obszarze Królestwa Polskiego, z końcem r. 1916, banku emisyjnego pod nazwą "Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa" i dokonania za jej pośrednictwem emisji pieniędzy papierowych nazwanych markami polskimi. Równały się one, co eto wartości, markom niemieckim, dzieląc się na 100 fenigów, które w postaci monet żelaznych wypuszczał w obieg szef zarządu cywilnego Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego. Emisja marek papierowych opierała się na gwarancji zapłacenia ich markami niemieckimi po cenie nominalnej. Tak więc powstał na terenie Królestwa Polskiego pieniądz okupacyjny, który miał tu obieg równoległy do marek niemieckich, nie miał go natomiast na terenie Niemiec. Równocześnie ruble, jako prawny środek płatniczy, zostały na tym terenie wycofane z obiegu. Stworzenie pieniądza okupacyjnego miało bowiem także cel ekonomiczny. Chodziło mianowicie o ograniczenie nadmiernej emisji marek niemieckich i podtrzymanie tym sposobem ich kursu.
Niemcy przestrzegali jednak wyznaczonych rozporządzeniem granic emisji, toteż kurs marki polskiej trzymał się kursu marki niemieckiej przez cały czas okupacji.
Na terenach położonych na wschód od Królestwa Polskiego Niemcy dopuścili do obiegu najpierw markę niemiecką, później, "tj. w r. 1916, emitowali za pośrednictwem Banku Wschodniego dla Handlu i Rzemiosła z siedzibą w Poznaniu i w Kownie, bony opiewające na ruble, zwane "Ostru-bel", po kursie równym 2 markom, a później także na marki, tzw. "Ostmark".
Na okupowanych natomiast terenach Ukrainy Skarb Państwa Ukraińskiego (Derżawna Skarbnyca) wypuścił początkowo papierowe karbowańce (rubel) po 100 kopiejek, a następnie Państwowy Bank Ukrainy "pod opieką niemiecką" począwszy od r. 1918 podjął emisję nowej jednostki pieniężnej, tj. hrywny dzielącej się na 100 szahiw, które zastąpić miały karbowańce w relacji l : 2, tzn. po kursie odpowiadającym kursowi marki niemieckiej.
Ostruble i ostmarki kursowały też w krajach bałtyckich. Na Litwie ostmarki otrzymały nazwę "Auksinas" (= złoty), dzieląc się na 100 skatiku (= groszy). Pod tą nazwą Litwa drukowała swoje znaczki pocztowe. Jako rzeczywisty pieniądz krążyły tam jednak ostruble, ostmarki i reichsmarki, które w r. 1922 zostały wymienione po kursie giełdowym na nowo wprowadzone lity. Kurs ten w ostatnim dniu wymiany, tj. 30 XII 1922 r., wynosił 735 marek na l lita. , Natomiast Austria na okupowanych przez siebie terenach Królestwa Polskiego ograniczyła się do wprowadzenia do obiegu swojej korony przy pozostawieniu rubli i dopuszczeniu ponadto marek niemieckich.
7.2. LATA MIĘDZYWOJENNE
Wyzwolona z jarzma zaborców Polska znalazła się w trudnej sytuacji także w zakresie systemu pieniężnego. Zrastający się stopniowo organizm państwa składał się z czterech (a właściwie nawet z pięciu, jeśli się weźmie
221
pod uwagę odrębność Spiszą i Orawy) odmiennych jednostek, na których obowiązywały cztery (5) różne systemy prawne. Jako pierwsze zostały wyzwolone Galicja zachodnia i Królestwo Polskie. Na obszarze Królestwa Polskiego krążyły marki polskie i marki niemieckie, a także korony austriackie (te ostatnie w części południowej znajdującej się uprzednio pod okupacją austriacką), na obszarze zaś Galicji tylko korony austriackie.
Pierwszym aktem prawnym w kierunku uporządkowania systemu pieniężnego była "ustawa Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej" z dnia 7 grudnia 1918 r.1, będąca właściwie jej nowym statutem, wydanym w formie dekretu. Ustawa ta postanawiała w szczególności, że zanim na mocy uchwały sejmowej zostanie powołany do życia Bank Polski, Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa, założona i prowadzona aż do dnia 11 listopada 1918 r. przez okupacyjną władzę niemiecką, jest jedyną emisyjną instytucją bankową państwa polskiego, kasą centralną urzędów państwowych i miejscem przechowywania depozytów, znajdujących się pod opieką państwa (art. 1). Zarazem postanowiono, że marki polskie są prawnym środkiem płatniczym w całym państwie i przyjmowane są przez wszystkie urzędy według wartości nominalnej. W tych zaś dzielnicach kraju, w których prawnie obiegają jeszcze ruble i korony, stosunek marek polskich do tych pieniędzy przy zapłatach skarbowych ustanawiany będzie periodycznie przez Ministra Skarbu (art. 4). Uznając tymczasowy tylko charakter marki polskiej, ustawa z dnia 28 lutego 1919 r. w sprawie nazwy monety polskiej2 ustaliła, że jednostka monetarna polska ma nazwę "złoty", którego setna część nazywa się "grosz" (art. 1). Był to na razie akt tylko demonstracyjny.
W odzyskanej Wielkopolsce kursowała początkowo marka niemiecka i dopiero pod koniec 1919 r. została tu wprowadzona marka polska jako jedyny środek płatniczy3, przy czym wszystkie zobowiązania w markach niemieckich winny były być uiszczane markami polskimi w równej wartości nominalnej, a więc przy zachowaniu stosunku przeliczenia 1:1.
W tym też czasie został ustalony stały stosunek przeliczeniowy pozostawionych dotąd w obiegu koron austriackich do marki polskiej, a mianowicie 100 koron = 70 marek polskich1. Stosunek ten odpowiadał ówczesnemu kursowi faktycznemu. Korony zostały jednak wkrótce wycofane z obiegu5.
1 Dz. U. Nr 19, póz. 56.
2 Dz. U. Nr 20, póz. 230. Poprzednio próbowano wyprowadzić jednostkę pieniężna pod nazwą "lech" z podziałem na 100 groszy (Dz. U. Nr 14, póz. 174). Dawna polska tradycja jednak zwyciężyła. Przypomnieć można, że w czasie I wojny światowej mówiło się też o takich polskich jednostkach pieniężnych, jak: piast, szczerbiec, polon.
3 Ustawa z dnia 20 listopada 1919 r. o walucie w obrębie byłej dzielnicy pruskiej (Dz. U. Nr 91,
póz. 492).
4 Rozporządzenie Ministra Skarbu z dnia 24 grudnia 1919 r. w przedmiocie ustanowienia
stosunku marek polskich do koron (Dz. U. Nr 96, póz. 513).
5 Ustawa z dnia 15 stycznia 1920 r. w przedmiocie ustanowienia marki polskiej prawnym środkiem płatniczym na całym obszarze Rzeczypospolitej (Dz. U. Nr 5, póz. 26).
222
Rozciągnięcie władzy państwa polskiego na ziemie wschodnie spowodowało także i tam wycofanie waluty rublowej i przerachowanie zobowiązań na marki polskie w stosunku 100 rubli = 216 marek polskich6.
W latach 1921 i 1922 ujednolicenie waluty zostało przeprowadzone w zasadzie także na pozostałych obszarach Rzeczypospolitej7. Niepewność walutowa zmuszała jednak do licznych odstępstw od tej zasady. Wyrazem tego było zaciąganie pożyczek zagranicznych w walutach obcych z dopuszczeniem ich do obiegu wewnętrznego (np. pożyczka dolarowa), a także liczne wahania co do intensywności ograniczenia obiegu obcych pieniędzy na terenie kraju. W praktyce dolar stał się w ówczesnym czasie drugą walutą w transakcjach
0 większym znaczeniu i w transakcjach terminowych. Przy niektórych przeliczeniach urzędowych posługiwano się frankiem złotym (tj. 9/si g czystego złota) lub nawet złotym polskim o nie sprecyzowanej jeszcze wartości, przeważnie jednak równym frankowi złotemu. Jeszcze inny sposób stosowany był przy bieżącej waloryzacji uposażeń pracowników państwowych, które malały z dnia na dzie;i, tak że nie pozwolały wyżyć do najbliższej wypłaty. Pobory ustalono więc w tzw. "punktach", które przemnażano przez tzw. "mnożną", a wypłat dokonywano w odstępach kilkudniowych. Po zastąpieniu marki polskiej przez złotego wartość mnożnej została ustalona na 40 groszy, tj. na ok. 1/3 trofy.
Brak zaufania do waluty polskiej był bowiem w tym czasie uzasadniony. Toczące się na granicach walki, deficyt budżetowy spowodowany brakiem terminowego wpływu, lub w ogóle brakiem wpływu podatków oraz bierny bilans handlowy, będący wynikiem zniszczeń wojennych" prowadziły z konieczności do drukowania nowych transz pieniędzy papierowych. Inflacja się wzmagała, a w ślad za nią postępowała dewaluacja marki polskiej, która w latach 1921-1923, a zwłaszcza w tym ostatnim roku przybrała katastrofalne rozmiary hiperinflacji. Przebieg jej obrazuje tabela 137. Rozmiary tej hiperinflacji przekroczyła jednak hiperinflacja niemiecka8 i gdańska.
Gospodarka narodowa domagała się więc radykalnej naprawy. Jej przeprowadzenie wymagało kilku przedsięwzięć. Najważniejsze z nich, nie w pełni zresztą skuteczne, sprowadziły się do zahamowania dalszych emisji marki polskiej, do osiągnięcia czego niezbędne było zrównoważenie budżetu i bilansu handlowego. Istotne znaczenie miał też czynnik psychologiczny. Trzeba
6 Ustawa z dnia 29 kwietnia 1920 r. o zakazie dokonywania wypłat w walucie rublowej rosyjskiej i przerachowaniu zobowiązań rublowych na rnarki polskie (Dz. U. Nr 38, póz. 216).
' Dekret nr 196 Naczelnego Dowódcy Wojsk Litwy Środkowej z dnia 12 marca 1921 r. wprowadzający tam markę polską jako prawny środek płatniczy; rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 lipca 1921 r. (Dz. U. Nr 75, póz. 514), rozciągające na ziemie wschodnie ustawę z dnia 29 kwietnia 1920 r.; art. 306 i 307 konwencji niemiecko-polskiej dotyczącej Górnego Śląska, podpisanej w Genewie dnia 15 maja 1922 r. (Dz. U. Nr 44, póz. 371); rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1922 r. w przedmiocie zaprowadzenia na obszarze górnośląskiej części województwa śląskiego marki polskiej jako drugiego ustawowego środka płatniczego obok marki niemieckiej (Dz. U. Nr 18, póz. 117).
8 Ostatecznie na podstawie niemieckiej ustawy z dnia 30 sierpnia 1924 r. wymieniono tam
1 bilion (1012) dawnych marek niemieckich na l nową markę (Reichsmark).
223
było mianowicie zdyskredytowaną w oczach społeczeństwa markę polską zastąpić nową jednostką pieniężną, opartą na budzącej zaufanie podstawie. Tego ostatniego dokonano z końcem kwietnia 1924 (zasadniczo od dnia l maja 1924 r.) na podstawie kilku aktów normatywnych9.
Wartość nowo wprowadzonej jednostki pieniężnej, tj. złotego, dzielącego się na 100 groszy, została ustalona na 9/31 g czystego złota, czyli 0,290322 g, a więc na poziomie l franka złotego (szwajcarskiego). Ustawa z dnia 11 stycznia 1924 r. wyrażała to samo określeniem, że z l kg czystego złota wybija się 3444 4/9 złotego o próbie 900�/oo. Kurs wymienny marki polskiej ustalono na: l złoty = l 800 000 marek polskich.
Wielokrotnie zarzucano, że późniejsze trudności gospodarcze powstały w wyniku ustalenia zbyt wysokiego kursu złotego. Argumentacja ta była oczywiście zupełnie błędna. Trudności wynikały bowiem nie z takiego czy innego kursu złotego do dolara, lecz z innych przyczyn, a w szczególności z tego, że istota hipermnacji, której uległa marka polska, polega na tym, że wzrost cen wewnętrznych wyprzedza wzrost kursów walut obcych. Drożyzna powstała zatem już za czasów marki polskiej, kurs zaś wymienny złotego wynikał z prostego przeliczenia kursów obcych walut, m. in. kursu dolara. Tak więc 9 330 COO (marek za dolara) : 5,1826 (parytet dolara w złotych) = l 800 000 marek za złotego. Ustalenie niższego kursu wymiennego albo nie wniosłoby żadnej zmiany, gdyż przeliczenie na złote o niższym parytecie nie zmieniłoby zupełnie poziomu cen, a tylko ceny przeliczone z marek na złote byłyby odpowiednio wyższe, albo wymagałoby przeprowadzenia następnej z kolei dewaluacji, co w ówczesnych okolicznościach niewątpliwie doprowadziłoby do całkowitego załamania się reformy w wyniku utraty
zaufania do złotego.
Nowy złoty w porównaniu z innymi współczesnymi jednostkami pieniężnymi (według ich wartości nominalnej) wynosił:
l funt szterling = 25,2215 zł
l dolar = 5,1826 zł
l gulden holenderski = 2,0832 zł
l korona skandynawska = 1,3889 zł
l marka niemiecka (złota) = 1,2346 zł
l frank (złoty, szwajcarski) = l, zł
l szyling austriacki = 0,7293 zł
9 Ustawa z dnia 11 stycznia 1924 r. o naprawie Skarbu Państwa i reformie walutowej (Dz. U. Nr 4, póz. 28); RPRP z dnia 20 stycznia 1924 r. w przedmiocie systemu monetarnego (Dz. U. Nr 5, póz. 65; sprostowanie: Dz. U., z 1924 r., Nr 13, póz. 158; uzupełnione: Dz. U. z 1924 r., Nr 35, póz. 367; zmiana: Dz. U. z 1924 r., Nr 37, póz. 401 i Dz. U. z 1925 r., Nr 67, póz. 466);. RPRP z dnia 20 stycznia 1924 r. w przedmiocie ustanowienia statutu dla banku emisyjnego (Dz. U. Nr 8, póz. 75, zawierające w załączniku statut Banku Polskiego, później kilkakrotnie zmieniane); RPRP z dnia 14 kwietnia 1924 r. o zmianie ustroju pieniężnego (Dz. U. Nr 34, póz. 351; zmiana: Dz. U. z 1924 r., Nr 56, póz. 564 i Dz. U. z 1925 r., Nr 67, póz. 467), które ostatecznie ustaliło kurs wymienny marki polskiej na złotego; rozporządzenie Ministra Skarbu z dnia 26 maja 1924 r.
0 ustaleniu wzorów monet (Dz. U. Nr 45, póz. 476; zmiana: Dz. U. z 1925 r., Nr 49, póz. 337
1 Dz. U. z 1926 r., Nr 61, póz. 368).
Tabela 137 Table 137
Tabela waloryzacyjna według RPRP z dnia 14 V 1924 r. Table of valorization according to the decree of 14 V 1924
1 złoty =
w czasie rubli koron marek niem. marek polsk. w czasie marek niem. marek polsk.
1 2 3 4 5 6 ' 7 8
do 1 VIII 1914 0,375 0,95 0,81 1922 I mieś. 28 450
' 1914 II pótr. ^0,40 1, 0,85 II " 31 500
1915 I 0,44 1,15 0,90 III " 40 550
II 0,50 1,25 0,92 IV " 46 600
1916 I 0,50 i,4o 1,05 v " 48 650
II 0,50 1,60 1,09 1,09 VI " 50 750
1917 I kwart. 0,50 1,90 1,15 1,15 � VII " 70 850
II 0,50 1,90 1,15 1,15 VIII " 120 1000
III 0,55 2, 1,20 1,20 IX " 180 1200
IV 0,60 2, 1,20 1,20 x " 320 1400
1918 I 0,60 2 __ 1,20 1,20 XI " 750 1800
II " 0,70 2, 1,20 1,20 XII " 950 2500
III 0,85 2,30 1,30 1,30 1923 I " 1600 4000
IV 0,90 2,60 1,50 1,50 II " 3000 6800
1919 I mieś. 1,10 2,90 1,80 1,50 III " 3500 8200
II 1,35 3,20 2 __ 1,75 IV " 4000 8600
III 1,50 4, 2 __ 2, V " 5500 9400
IV 2, 4,75 2 __ 2,25 VI " 12000 12000
V 2,25 5,50 2,10 2,50 VII " 45000 20000
VI " 2,50 5,75 2,10 2,75 VIII " 660000 35000
VII 3,75 6,20 2,40 3,25 IX " 15000000 50000
VIII " , 4,25 g __ 2,80 4,25 x " 4 miliardy 125000
-'0Lt -'L2 " IIX
'0Lt 'L2 " IX
'0Lt '81 X
'L2t 'tl " XI
. OOt 'II '002 IIIA
� 'ooe 'II '021 IIA
'002 'II - '08 IA
'0Ll 'II 'LL "A
'OH '11 'ot AI
'LH '11 ' 'LL III
'0LI 'n � 'oe " II
'021 'ii 'L2 I 1261
'001 'n : 'L2 1IX
'08 'n � '61 IX
'09 'n ' 'LI � " x
'L1? 'n : 'n Xl
'ot 'n 'El IIIA
'te ' 'ti ' 'L1 " IIA
'ie 'n '0L 'L1 " IA
'0L 'n 'LL 'H "' A
'L2 '21 'se -'L1 " AI
'L2 '21 'LL 'L1 III
0000081 " AJ 'L2 'II 'LL 'L1 II
0000081 " III �^-'61 -'6 '82 -'21 I 0261
0000081 II 'tl 'L ~'22 0L'0t 1IX
0000091 " I tZ6I 'ot 0L'L L\ 0L'8 IX
000008 " IIX 0L'/L O2't 'n LL'9 " X
� oooooe : " IX '9 oe'e u LA'L " XI
8 L 9 L f . L 2 I
226
Ustabilizowanie waluty wymagało uporządkowania także stosunków zobowiązaniowych, powstałych w okresie dewaluacji. Dokonano tego rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 maja 1924 r. o przera-chowariiu zobowiązań prywatno-prawnych10 oraz innymi rozporządzeniami dotyczącymi podatków itp. Powołane rozporządzenie zawiera tabelę, opartą na przeciętnych kursach giełdowych, ustalającą wartość złotego w dawnych jednostkach pieniężnych począwszy od r. 1914. Tabela ta (137) obrazuje doskonale przebieg dewaluacji. Omawiane rozporządzenie wywołało jednak wiele niezadowolenia z obu stron, tj. zarówno dłużników, jak i wierzycieli. Dłużnicy spodziewali się bowiem zezwolenia na spłatę długów w walucie zdewaluowanej, co w praktyce równałoby się całkowitemu umorzeniu długów, podczas gdy wierzyciele chcieliby otrzymać spłatę ich wierzytelności w wartości nominalnej dawnych jednostek pieniężnych, czyli znacznie powyżej rzeczywistej wartości udzielonych pożyczek. Tymczasem rozporządzenie przecinało ten spór w połowie, ustalając rzeczywistą wartość jednostek pieniężnych w chwili zaciągania zobowiązań. Z dzisiejszego punktu widzenia na tę sprawę można powiedzieć, że po obu stronach, tj. zarówno wierzycielskich, jak i dłużniczych, występowali zarówno kaplitaliści, jak i przedstawiciele klas uboższych (drobne oszczędności ciułaczy), tak że trudno by było opowiadać się zdecydowanie w obronie czy to wierzycieli, czy dłużników.
Środkiem płatniczym po wprowadzeniu złotego stały się przede wszystkim bilety Banku Polskiego pokryte częściowo złotem, częściowo dewizami wymienialnymi na złoto, a częściowo krótkoterminowymi wierzytelnościami. Do dokonywania drobniejszych wypłat Skarb Państwa wypuścił początkowo tzw. bilety zdawkowe, które następnie zostały wymienione na monety srebrne l- i 2-złotowe oraz na bilon, wybite według obowiązującej stopy (zob. tabela 138). Monety srebrne 5-złotowe z datą 1925 r. ukazały się tylko jako próby mennicze. Z monet złotych zostały wybite, lecz nie wypuszczone w obieg z powodu następnej z kolei dewaluacji złotego, monety pamiątkowe po 10 i 20 złotych (z Bolesławem Chrobrym) równe 10- i 20-frankówkom złotym.
Pewną nowością było ustawowe dopuszczenie zawierania umów prywatnych opiewających na waluty obce oraz na tzw. złote w złocie, równe złotym frankom11. Zaciągnięte w ten sposób zobowiązania mogły być spłacane w walucie polskiej, tj. złotymi obiegowymi, po kursie giełdowym walut lub złota z dnia spłaty zobowiązania, chyba że umowa wymagała efektywnego spłacenia walutą obcą. Złote w złocie miały być przeliczane, licząc l złoty w złocie = 9/31 g czystego złota.
Tymczasem w Gdańsku po utworzeniu przez traktat wersalski (1919 r.) Wolnego Miasta krążyły nadal marki niemieckie. Jeszcze w czasie wojny
10 Dz. U. Nr 42, póz. 441 / późniejszymi zmianami; tekst jednolity: Dz. U. z 1925 r., Nr 30, póz. 213. Zob. też F. Zoil, B. Helczyński, Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 maja 1924 r. o przerachowaniu zobowiązań prywatno-prawnych, Warszawa 1925.
11 RPRP z dnia 27 kwietnia 1924 r. o wierzytelnościach w walutach obcych i w złotych w zlocie, hipotecznie zabezpieczonych (Dz. U. Nr 36, póz. 385).
227
emitowano tu, podobnie jak w innych miastach niemieckich, także pieniądz zastępczy. Różne jego formy (Notscheine), opiewające na marki niemieckie (deutsche Reichswahrung), drukowano tu aż do r. 1923 z podpisem Senatu Wolnego Miasta Gdańska. Hiperinflacja marki niemieckiej pociągnęła za sobą również dewaluację marki w Gdańsku (por. tabelę 137), której kres położyło dopiero zastąpienie w dniu 18 grudnia 1923 r. dawnych marek nowym guldenem (tj. złotym) z przeliczeniem: l gulden = 750 miliardów marek, a więc w stosunku przybliżonym do przeliczenia dokonanego w tym czasie w Niemczech.
Zaznaczyć należy, że w myśl art. 36 konwencji paryskiej12 Polska i Wolne Miasto Gdańsk zobowiązały się wzajemnie do rozpoczęcia rokowań w celu unifikacji ich systemów monetarnych, skoro tylko okoliczności na to pozwolą. Pomiędzy Polską a Gdańskiem doszło wprawdzie do porozumienia na temat wzajemnego uznawania umów zawartych w walutach aktualnie obowiązujących, pełnej unifikacji jednak nie osiągnięto. Tak więc Wolne Miasto Gdańsk wprowadzając guldena oparło go nie na franku, o czym się już od dawna mówiło w Polsce, choć nie było to jeszcze ostatecznie zadecydowane, lecz na funcie szterlingu, ustalając, że: l gulden gdański = 1/25 funta szterlinga złotego.
Wybito tu nawet złote monety po 25 guldenów równe zarówno co do wagi, jak i co do próby funtowi szterlingowi. Rezultatem tego było nieznaczne odchylenie wartości guldena od wartości złotego, nie przekraczając wprawdzie"! %, ale odrębność została zaznaczona. Z ustawy gdańskiej z dnia 20 listopada 1923 r. wynikało więc, że z l kg czystego złota wybija się 3414,188 guldenów o próbie 9162/3%o> a l gulden zawiera 0,292895 g czystego złota. Emisję banknotów przeprowadził Bank Gdański (Bank von Danzig) w oparciu, podobnie jak w Polsce, o pokrycie złotem, dewizami i krótkoterminowymi wierzytelnościami. Parytet guldena w porównaniu z obcymi współczesnymi jednostkami pieniężnymi wynosił zatem:
l funt szterling
= 25.-
guldenów
l dolar = 5,137
l gulden holenderski = 2,0648 ,,
l korona skandynawska = 1,3767 "
l marka niemiecka (złota) = 1,2237 ,,
l frank zloty i l złoty polski = 0,9912 ,,
l gulden gdański = 1,008862 złotego polskiego
Ustalony w kwietniu 1924 r. kurs złotego utrzymywał się niewiele ponad rok. Później przyszło nowe załamanie. Zostało ono wywołane nieurodzajem i odpływem dewiz na skutek biernego bilansu handlowego, spowodowanego częściowo wzrostem importu zbóż. Okolicznością, która pogłębiła ten stan rzeczy była panująca w Polsce drożyzna, stanowiąca wzmiankowy już skutek
12 Konwencja między Polską a Wolnym Miastem Gdańskim zawarta w Paryżu dnia 9 listopada 1920 r. (Dz. U. z 1922 r., Nr 13, póz. 117).
Systemy monetarne Polski międzywojennej Monetary systems of interwar Poland
Tabela 138 Table 138
K) K>
oo
Zawartość
Lp. Podstawa prawna wprowadzenia Nazwa monety Metal Ciężar Stop czystego Au (Ag) Średnica mm
Nr. Legał base of introduction Name of the coin Metal Weight Alloy Contentof pure Diameter
Au (Ag)
1 2 3 4 5 6 7 8
1 RPRP z 20 I 1924 r. 100 złotych Au 32,25806 900�/o"Au,100�/o" 29,03225 35
Cu
2 (Dz. U. Nr 7, póz. 65) 50 " > 16,12903 ,, 14,51612 28
3 i Rozp. Min. Skarbu 20 " " 6,45161 ,, 5,80645 21
4 z 23 IV 1924 r. 10 łJ 3,22580 2,90322 19
5 (Dz. U. Nr 37, póz. 401) 5 Ag 25, 750�/ooAg,250YooCu 18,75 37
6 2 " > 10, 7,5 27
7 1 3 5, ,, 3,75 23
8 50 groszy Ni 5, 1000%0Ni 23
9 20 " ? 3 n 20
10 10 " ,, �) L�) " 17,6
11 5 ' mos. 3 __ 600/ooCu,395/oo 20
12 . 2 " ,, 2, Zu,5/MSn 17,6
13 5 brąz 3, 950/ooCu,400/oo 20
14 2 ,, o A Sn,10/ooZu 17,6
15 1 j 1,5 14,7
1 2 � 3 4 5 6 7 8
16 RPRP z 5 XI 1927 r. 100 złotych Au 18,7546 9000/00Au,1000/ooCu 16,87914 30
17 (Dz. U. Nr 97, póz. 855) 50 " ' - " 9,3773 ,, . 8,43957 24
18 25 4,68865 j> 4,21976 19,5
19 5 " Ag 18- 750/TO Ag, 250/00 13,5 33
Cu
20 2 )ł 10, 500%o Ag, 500�/00 5 27
Cu 5, 27
21 1 Ni 1 __ 1000%o 25
22 RPRP z 27 VIII 1932 r. 10 Ag 22 __ 7500/o" Ag, 250�/oo 16,5 34
Cu
23 (Dz. U. Nr 74, póz. 668) ' 5 . " U, 8,25 28
24 2 " ,, 4,4 t 3,3 22-
25 Dekret z 26 VIII 1939 r. 50 groszy . Fe 5, niklowane 23
26 (Dz. U. Nr 78, póz. 517) 20 " " 1 J>~~~ 20
to
230
hiperinflacji markowej, a także zniszczeń wojennych. Spadek kursu złotego wpłynął na wyrównanie poziomu cen krajowych z zagranicznymi, a uzyskane pożyczki zagraniczne ułatwiły ponowną stabilizację złotego na obniżonym poziomie. Została ona przeprowadzona w r. 192713 na utrzymującym się już od roku poziomie: l frank szwajcarski (złoty) i l złoty z r. 1924 = 1,72 złotego z r. 1927.
l złoty zawierał więc teraz 900/5332 g czystego złota, tj. 0,16879 g, a z l kg czystego złota postanowiono wybijać 5924,44 złotych o próbie 900%0. Tak powstał nowy złoty w złocie z r. 1927, w odróżnieniu od złotego w złocie z r. 1924. Obie te wielkości pojawiały się równolegle zarówno w aktach normatywnych, jak i w obrocie pieniężnym okresu międzywojennego.
Nowo ukształtowany stosunek złotego do obcych walut przedstawiał się następująco:
l funt szterling
l dolar
ł gulden holenderski
ł korona skandynawska
l marka niemiecka
l gulden gdański
= 43.381 złotego
= 8,9141
= 3,5831
= 2,3889
= 2,1234
= 1,7352
l frank szwajcarski (złoty) = 1,7200
l złoty = 0,5763 guldena gdańskiego
RPRP z dnia 5 XI 1927 r. zawierało też nowe przepisy dotyczące wybijania monet, z tym że monet złotych według tej relacji nigdy nie wybito, podobnie jak nowych srebrnych monet 2-złotowych. W r. 1932 została przeprowadzona ponowna reforma bicia monet srebrnych, według której znaczne ilości tych monet znalazły się w obiegu i te głównie monety pojawiły się na rynku srebra po II wojnie światowej. Reforma ta nie naruszyła jednak parytetu wymiennego złota w stosunku do walut zagranicznych.
W okresie od r. 1928 do 1936 zniesiono wszelkie ograniczenia dewizowe i wprowadzono wymienialność biletów Banku Polskiego na złoto, jednakże dopiero sum powyżej 20000 złotych. W r. 1934 ukazały się też nowe przepisy o wierzytelnościach w walutach zagranicznych14. Zniosły one na obszarze państwa polskiego ważność zastrzeżenia, że wierzytelność ma być płatna w efektywnych pieniądzach zagranicznych i dopuściły jej spłacanie w każdym wypadku pieniędzmi polskimi, jednakże według bieżącego kursu waluty, na którą zobowiązanie opiewało.
W następnym roku odnotować należy załamanie się waluty gdańskiej. Z dniem l maja 1935 r. gulden gdański został zdewaluowany o 42 % i zrównany parytetem ze złotym polskim z r. 1927. Gdańsk wypuścił też w tym czasie (częściowo nawet już wcześniej) nowe odmiany monet.
13 RPRP z dnia 13 października 1927 r. o stabilizacji złotego (Dz. U. Nr 88, póz. 790); RPRP z dnia 5 listopada 1927 r. w sprawie zmiany ustroju pieniężnego (Dz. U. Nr 97, póz. 855).
14 RPRP z dnia 12 czerwca 1934 r. o wierzytelnościach w walutach zagranicznych (Dz. U. Nr 59, póz. 509), też R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, Lwów 1938, s. 331 i n.
231
Szczupłość zapasów złota i dewiz, wynikająca / powtarzających się deficytów płatniczych, a częściowo także spekulacji, zmusiła w r. 1936 do ponownego wprowadzenia ograniczeń dewizowych.
Opisany stan rzeczy przetrwał do wybuchu II wojny światowej.
Tabela 139A Table 139A15
A. Przeciętne kursy złotego obiegowego we frankach
złotych Mean rates of circulating zloty in golden francs
Miesiąc 1924 1925 1926 1927
I 1, 0,686 0,576
n 1 __ 0,691 0,579
ni j __ 0,664 0,579
VI ii 0,573 0,580
v j __ j __ 0,491 0,580
VI 1, i 0,518 0,580
VII 1, i, 0,562 0,580
VIII j __ 0,970 0,572 0,580
IX j __ 0,887 0,576 0,580
X 1, 0,886 0,576 0,58
XI ł, 0,796 0,576 0,58
XII ł, 0,570 0,576 0,58
Tabela 139B. Table 139B
Przeciętne kursy franka złotego w złotych obiegowych Mean rates of the golden franc in circulating zloties
Miesiąc 1924 1925 1926 1927
I j __ 1,457 1,736
11 1, 1,447 1,727
III , 1,506 1,727.
IV , 1,739 1,724
V " 1, , 2,036 1,724
VI 1, , 1,945 1,724
VII j __ ; 1,773 1,724
VIII ł, ,081 1,748 1,724
IX 1, 1,127 1,736 1,724
X 1, 1,155 1,736 1,72
XI j __ 1,256 1,736 1,72
XII 1, 1,754 1,736 1,72
15 Rocznik Ministerstwa Skarbu, Warszawa 1928, s. 572.
232
Tabela 140 Table 140
Siła nabywcza złotego w okresie międzywojennym Purchasing power of zloty in the interwar period
Rok Trofa w złotych Trofa w gramach złota Złoty = trof
1924 1,40 0,406 0,714
1925 1,53 0,370 0,654
1926 1,80 0,304 0,555
1927 2,09 0,353 0,478
1928 2,13 0,359 0,469
1929 2,02 0,341 0,495
1930 1,78 0,300 0,562
1931 1,51 0,255 0,662
1932 1,38 0,233 0,725
1933 1,20 0,203 0,833
1934 1,07 0,181 0,935
1935 1,04 0,176 0,962
1936 1, 0,169 1
1937 1,17 0,191 0,885
1938 1,09 0,184 0,917
1939 1,09 0,184 0,917
l
7.3. II WOJNA ŚWIATOWA
Z chwilą wybuchu wojny została natychmiast zawieszona klauzula złotych w złocie i uznano, że wszystkie długi mogą być spłacane złotymi obiegowymi w stosunku: l złot^ w złocie = l złotemu obiegowemu16. Równocześnie zaznaczyło się ogromne zwiększenie obiegu pieniądza papierowego. Było ono wynikiem częściowo kosztów mobilizacji, częściowo zaś znaki pieniężne dostały się do rąk ludności na skutek pospiesznych ewakuacji i porzucania kas państwowych.
Tymczasem Niemcy wkraczając do Gdańska przyłączyli go natychmiast bezpośrednio do Rzeszy, wprowadzając tam niezwłocznie walutę markową i wycofując guldeny po korzystnym dla Gdańszczan kursie: l gulden = 0,70 marki.
Na pozostałych terenach Polski wojsko niemieckie posługiwało się zrazu walutą markową Rzeszy, przy czym zarządzenie głównodowodzącego z dnia 11 IX 1939 ustaliło kurs: l marka = 2 złote.
Nie chcąc dopuszczać do inflacji na własnym terenie, Niemcy rozporządzeniem głównodowodzącego z dnia 23 IX 1939 r. zorganizowali na
16 Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 2 września 1939 r. w sprawie zawieszenia na czas trwania stanu wojennego mocy obowiązującej niektórych przepisów rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 12 czerwca 1934 r. o wierzytelnościach w walutach zagranicznych (Dz. U. Nr 87, póz. 552).
233
Tabela 141 Table 141
Systemy monetarne Wolnego Miasta Gdańska Monetary systems of the Free City of Danzig
_.. j
Zawartość
Lp. Nr. Data wprowadzenia Datę of introduction Nazwa monety Name of the coin Metal Metal Ciężar Weight Stop Alloy czystego Au (Ag) Content of pure Au (Ag) Średnica mm Diameter
1 1920 0 fenigów Zu ok. 2 22
2 6 II 1924 25 guldenów Au 7,9881 916 2/3 �/oo Au, 83 7,3224 22
l/3%o Cu
3 5 Ag 25 750%o Ag, 250�/"o 18,75 35
Cu
4 2 y> 10 ,, 7,5 26,5
5' l' " " 5, 3,75, , 23,5
6 1/2 " . ,, 2,5 1,875 19,5
7 10 fenigów Ni 4, 250/o"Ni,750�/"oCu 21,5
8 5 J 2 __ ., 17,5
9 2 " Cu 2,5 950%o Su, 40%o Zu 19,5
10%o Sn
10 1 ,, 1,67 )> 17-
14 12 VII 1932 5 guldenów Ag 15 500�/oo Ag, 500%" Sn 7,5 30,
12 2 > 10, ,, 5 26
13 1 Ni 5, 1000%o Ni 23,5
14 1/2 " " 3, " 19,5
15 10 fenigów Cu 3,5 915�/oo Cu, 85�/oo Al . 21,5
16 5 " 2 __ ,, 17,5
17 18 VII 1935 10 guldenów Ni 17 1000%o Ni 34
18 5 " 11- 5ł 29,
okupowanych przez siebie terenach, z wyjątkiem województwa śląskiego, które również wcielili od razu do Rzeszy, tzw. Reichskreditkassen, i płacili emitowanymi przez nie bonami (Reichskreditkassenscheine). Z dniem 8 X 1939 r. dokonali też podziału okupowanych przez siebie ziem polskich na dwie części. W części przyłączonej do Rzeszy wycofali z obiegu złote i wprowadzili w ich miejsce własne marki (Reichsmark), natomiast w tzw. Generalnym Gubernatorstwie wycofali marki i pozostawili złote, które w II kwartale r. 1940 wymienili na nowe złote, emitowane przez nowo zorganizowany Bank Emisyjny w Polsce. Poza tym Niemcy puścili w obieg bilon cynkowy �wartości: l, 5, 10 i 20 groszy według wzorów z r. 1923.
Na przyłączonych do Związku Radzieckiego obszarach złote zostały zastąpione rublami po kursie l : l, dla których, po napaści niemieckiej na Związek Radziecki w r. 1941, władze okupacyjne ustaliby kurs 10 fenigów
234
za l rubla, pomimo urzędowego kursu w Moskwie, wynoszącego 47,17 marek za 100 rubli. Także i tutaj uruchomiono niemiecki pieniądz okupacyjny emitowany przez Zentralnotenbank Ukrainę, który wypuszczał w obieg karbowańce oraz przez Emissionsbank na obszarze "Ostland", emitujący "ostlandmarki". Okręg tzw. Galicji został włączony do Generalnego Gubernatorstwa, a kursujące tam ruble wymieniono na złote w stosunku 5 : l (l rubel = 20 groszy).
Okres okupacji charakteryzował się w zakresie gospodarki pieniężnej postępującą inflacją i w ślad za nią gwałtowną dewaluacją. W ten sposób Niemcy przerzucali część kosztów wojny na społeczeństwo polskie. Pomimo surowych kar ceny na wolnym rynku gwałtownie rosły. Pojawiło się charakterystyczne zjawisko. Ten sam pieniądz przedstawiał znacznie większą wartość dla Niemców, którzy kupowali za niego w wydzielonych dla nich sklepach towary po cenach urzędowych, a ułamkową tylko wartość dla Polaków, zmuszonych do poszukiwania towaru, m. in. żywności, pokątnie na tzw. czarnym rynku.
Tabela 142 Table 142
Siła nabywcza złotego w latach okupacji
Purchasing power of zloty during
the occupation
Miesiąc i rok 1 trofa = zł
VII 1939 1,20
I 1940 4,72
VII 5,65
I 1941 7,94
VII 17,04
I 1942 20,54
VII 27,90
1 1943 48,79
VII 56,26
I 1944 58,14
VII 63,52
1 1945 129,
7.4. POLSKA LUDOWA
W ślad za postępami wojsk radzieckich i polskich, wyzwalających kraj spod okupacji, powstające władze polskie przystąpiły niezwłocznie do budowania nowego porządku. Na wyzwolonych terenach państwa polskiego krążyły nadal bilety Banku Emisyjnego w Polsce, opiewające na złote okupacyjne oraz marki niemieckie, posuwające zaś naprzód wojska radzieckie płaciły rublami.
235
Już jednak na podstawie dekretu z dnia 24 sierpnia 194417 Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego upoważnił Centralną Kasę Skarbową do emitowania biletów z napisem "Narodowy Bank Polski", opiewających na złote, Dekret ten ustalił również kurs wymienny rubla na: l rubel = l złoty.
Emisję powyższych biletów przejął następnie Narodowy Bank Polski, uworzony na mocy dekretu z dnia 15 stycznia 1945 r.18 w miejsce dawnego Banku Polskiego. Władze bowiem Banku Polskiego i jego zapas złota znajdowały się na razie za granicą. Na poszczególnych obszarach wyzwolonego państwa polskiego Rząd przeprowadził wymianę dawnych znaków pieniężnych na nowe, a w szczególności: na terenach Generalnego Gubernatorstwa: l złoty okupacyjny = l złoty NBP (w granicach do 500 zł na dorosłą osobę) ; na obszarze województwa białostockiego : l marka = l złoty NBP (w granicach do 300 zł na osobę); na obszarze województw zachodnich: 2 marki = l złoty NBP (w granicach do 250 zł na osobę); bilety rublowe: l rubel l złoty NBP (do dnia 13 lutego 1945).
Wymiana miała charakter wyraźnie deflacyjny i spowodowała nawet początkowo pewien spadek cen, nie zapobiegała jednak dalszej inflacji, będącej nieuniknioną koniecznością ówczesnej sytuacji gospodarczej państwa. Nowy złoty został uznany za kontynuatora dawnego złotego przedwojennego i złotego okupacyjnego, co znalazło ostateczny wyraz w dekrecie z dnia 21 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określeniu wysokości nie umorzonych zobowiązań pieniężnych19. Stosownie bowiem do tego dekretu spłata dawnych zobowiązań miała być dokonana w stosunku l : l, a uzyskaną stąd korzyść dłużnik obowiązany był wpłacić w pewnej wysokości (10 -^40-krotność sumy długu) w formie podatku do Skarbu Państwa. Zaznaczyć należy, że wskaźnik cen w tym roku wahał się około 1 50-krotności w stosunku do cen z r. 1939, że więc dłużnik tylko nieznaczną część swej korzyści wpłacał do Skarbu
Państwa.
W roku 1950 została przeprowadzona nowa wymiana pieniądza20. Teraz 100 złotych z r. 1945 zostało wymienione na l złoty nowy, przy czym ceny, większość sum ustawowych oraz zobowiązania pieniężne zostały przeliczone w stosunku: 100 złotych dawnych = 3 złotym nowym. Złoty był więc zupełnie nową jednostką pieniężną w stosunku do dawnego złotego, a tylko nazwa tej jednostki pozostała nie zmieniona. Warto na to zwrócić uwagę, aby uniknąć istotnych pomyłek. Równocześnie został wprowadzony do obiegu nowy rodzaj bilonu, uzupełniany dalszymi zarządzeniami w tym zakresie (tabela 143).
^dnik^stycznia 1945 r. o Narodowym Banku Polskim (D, U. Nr 4, póz 14). ucyoz"dnia 2 srudnia !95S r. o Narodowym f^^f a obecnie ustawą z dnia 12 czerwca 1975 r. Prano bankowe (Dz. U. >
"� Ustawa fdnia 28 października 1950 r. o zmianie systemu pieniężnego (Dz. U. Nr 50, póz. 4 zmiana: Dz. U. z 1958 r., Nr 72, póz. 356).
236
Tabela 143 Table 143
Rodzaje monet Polski Ludowej Kinds of coins in People's Poland
Nazwa Śred-
Lp. monety Podstawa prawna wprowadzenia Metal Metal Ciężar nica
Nr. Name of Legał basis of introduction Weight Dia-
the coin � meter
1 2 3 4 5 6
1 1 '
1 1 zł Uchwała Rady Min. z 28. 10. miedzionikiel Y __ 25,
1950 r.
2 50 gr (MP Nr A-116, póz. 1446) ,, 5, 23,
3 20 gr i Żarz. Min. Finans. z 14. 2. 1951 r. " 3 __ 20-
4 10 gr (MP Nr A-14, póz. 116) ,, 2, 17,6
5 ' 2gr alupolon 0,6 16
6 1 gr " 0,5 14,7
7 5 gr Uchw. Pręż. Rządu z 3. 1 1 . 1950 r. brąz 3, 20
(MP Nr A-117, póz. 1453)
8 1 zł Żarz. Min. Finans. z 12. 9. 1956 r. alupolon 2,2 25
9 50 gr (MP Nr 80, póz. 963) ,, 1,6 23
10 20 gr i Żarz. Min. Finans. z 1 1. 6. 1957r. 1 20
11 10 gr (MP Nr 51, póz. 324) 0,7 17,6
12 5 gr " 1, 20
13 5 gr Żarz. Min. Finans. z 11. 6. 1958 r. alupolon 0,6 16
(MP Nr 31, póz. 177)
14 2 zł Żarz. Min. Finans. z 19. 9. 1958 r. Al Mg 2 Mn ce- 2,7 27
cha A2
(MP Nr 73, póz. 425) PN-56/H-88Ó26
15 5 zł Żarz. Min. Finans. z 1. 12. 1958 r. j. w. 3,45 29
(MP Nr 95, póz. 518)
16 10 zł Żarz. Min. Finans. z 5. 6. 1959 r. CuNi 19 cecha 12,9 31
N-19
(MP Nr 56, póz. 272) PN/H-87045 mie-
. ' dzionikiel
17 100 zł Żarz. Min. Finans. z 29. 1. 1966 r. 900/o0 Ag 20 35
(MP Nr 24, póz. 126)
18 10 zł Żarz. Min. Finans. z 17. 3. 1967 r. jak póz. 16 9,5 28
(MP Nr 17, póz. 86)
19 50 zł Żarz. Min. Finans. z 31. 10. 1972 r. 750%o Ag 12,75 30
(MP Nr 51, póz. 273)
ciąg dalszy Tabeli 143 continued Table 143
237
2 3 . 4 5 6
Cu Ni 25 cecha
20 20 zł Żarz. Min. Finans. z 14. 11. 1973 r. MN25 10,15 29
21 100 zł (MP Nr 52, póz. 294) PN-69/H-87052 625%0 Ag 13,6 32
22 200 zł Żarz. Min. Finans. z 22. 4. 1974 r. 625%o Ag 14,5 31
(MP Nr 15, póz. 99)
23 100 zł Żarz. Min. Finans. z 16. 12. 1974 r. 625�/oo Ag 16,5 32
(MP Nr 42, póz. 258)
24 10 zł Żarz. Min. Finans. z 7. 1. 1975 r. jak póz. 20 7,7 25
(MP Nr 2, póz. 9)
25 200 zł Żarz. Min. Finans. z 2. 6. 1975 r. 750�/o" Ag 14,5 31
(MP Nr 20, póz. 121)
26 2 zł. Żarz. Min. Finans. z 21. 6. 1975 r. Cu 58% Zu 40% 3 __ 21
Mn 2%
27 5 zł (MP Nr 21, póz. 130) 5, 24
28 100 zł Żarz. Min. Finans. z 22. 1. 1976 r. 625%o Ag 16,5 32
29 500 zł (MP Nr 6, póz. 30) 900�/oo Au 29,95 32

30 2000 zł Żarz. Min. Finans. z 8. 4. 1977 r. 900%o Au. 8 21
(MP Nr 9, póz. 61)
Cu Ni 25 Mn 25
31 50 zł Żarz. Min. Finans. z 7. 12. 1979 r. (MP Nr 31, póz. 61) PN-69/H-87052 miedzionikiel 11,7 30,5
32 200 zł Żarz. Min. Finans. z 31. 7. 1980r. 750 Ag . 17,6 33
(MP Nr 18, póz. 90)
Dalsze wahania siły nabywczej złotego (tabela 144) były następstwem różnorakich skomplikowanych przemian w systemie gospodarki narodowej, które trudno tu opisać i co do których należy odesłać czytelnika do literatury z zakresu rozwoju ekonomiki Polski Ludowej. Nie bez znaczenia były tu także przemiany w zakresie sytuacji na rynkach światowych, od których Polska nie jest całkowicie izolowana. W sumie jednak były to wahania stosunkowo nieznaczne. Tak więc wzrost cen w Polsce w ciągu 24 lat, tj. od reformy cen w r. 1953 do r. 1976, wynosił tylko 47%, co daje roczny wskaźnik wzrostu 1,62%, podczas gdy na rynkach kapitalistycznych wynosi on w latach siedemdziesiątych około 10% rocznie lub nawet przekracza ten stosunek.
238
Jeżeli nawet weźmie się pod uwagę okres ostatnich 10 lat (19671976), kiedy tempo inflacji na rynkach światowych dało się tam dotkliwie odczuć i nie mogło pozostać bez- wpływu na nasze krajowe stosunki, wskaźnik ten wynosi u nas tylko 2,4% rocznie21.
Tabela 144 Table 144
Siła nabywcza złotego w latach 1945-1979 Purchasing power of zloty in 1945-1979
Rok 1 trofa = złotych Rok 1 trofa = _złotych
1945 106, 1961 22,20
1946 116, 1962 23,45
1947 137, 1963 22,90
1948 144, 1964 22,
1949 145, 1965 23,
1950 180, 1966 22,40
28 X 1950 5,85 1967 23,70
1951 7,70 1968 23,60
1952 9,50 1969 23,60
1 I 1953 12,75 1970 24,20
4 I 1953 20,40 1971 24,55
1954 18,35 1972 25,60
�� 1955 18,10 1973 25,75
1956 18,05 1974 26,30
1957 18,85 1975 26,90
1958 18,85 1976 26,30
1959 20,75 1977' 30,
1960 21,40 1978 40,
1979 40,
UWAGI KOŃCOWE
Najbardziej syntetyczny przegląd uzyskanych w opracowaniu niniejszym wyników w odniesieniu do rozwoju systemów pieniężnych na ziemiach polskich obrazują tabele 145148 oraz wykres 6. Analiza tabel i wykresu 6 ułatwia rekapitulację dotychczasowych wniosków i dalsze ich uogólnienia.
W ciągu XI-XIII w. jedyną monetą wybijaną w Polsce był denar, którego siła nabywcza spadła w tym czasie z 13 do 1/4 trofy (tj. z 39 do 3/4 $ lub z 520 do 10 zł). O ile więc moneta ta stanowiła początkowo pieniądz o średniej wartości, nadający się tylko do większych płatności, o tyle pod koniec tego okresu stała się monetą obiegową w życiu codziennym, służącą do codziennych zakupowi umożliwiającą rozwój gospodarki pieniężnej w kraju. W r. 1300 pojawił się srebrny grosz, który przejął pierwotne funkcje denara, ten zaś malał
21 Według roczników statystycznych 1947-1977.
239
Tabela 145 Table 145
Chronologiczny przegląd siły nabywczej polskich jednostek pieniężnych X1-XX w. Chronological statement of the purchasing. power of the Polish monetary units during XI-XX
Okres Denar Grosz 1 zip. = 30 groszy
g Ag trof g Ag trof g Ag trof j g Au
początek XI w. 1,3 13,
koniec XI w. 0,7 3,50
1 . polowa XII w. 0,5 2,50
2. " XII w. 0,4 1,25
1 . " XIII w. 0,3 0,75
2. " XIII w. 0,25 0,50
1300 0,28 0,50 3,65 6,
1316 0,193 0,37 3,088 6,
1370 0,104 0,31 1,664 5,
1385 0,088 0,28 1,408 4,50 i
1400 0,051 0,22 1,384 3,50
1450 0,051 0,17 1,196 3,
1490 1500 1528 1560 1580 1616 1623 j 1650 1658 1676 1 11 "7 0,046 0,046 0,034 0,034 0,035 0,014 0,014 0,22 0,20 0,12 0,08 0,05 0,04 0,02 0,772 0,772 0,772 0,772 0,684 0,522 0,294 0,272 0,204 0,131 0,104 4,50 3,75 2,25 1,40 j __ 0,68 0,33 0,33 0,32 0,24 0,16 23,16 23,16 23,16 22,80 15,66 8,82 8,82 6,12 4,20 3,15 112,50 67,50 42, 30 20,40 9,90 9,90 . 9,60 7,20 4,80 3,4565 '2,4689 1,9941 1,9202 1,3800 0,7148 0,5735 0,5735 0,2800 0,1911
1 /l / 1766 1787 1794 1807 1815 1832 1842 / 1870* 1 ' 0,097 0,093 0,092 0,090 0,090 0,090 0,090 0,15 0,10 0,10 0,10 0,08 0,07 0,07 0,03 2,92 2,80 2,76 2,69 2,70 2,70 2,70 4,50 3, 3 __ 3, 2,50 2,25 2,02 1,10 1,05 0,1959 0,1905 0,1905 0,1905 0,1799 0,1800 0,1800 0,1800 0,1161
1900* ------ � 0,75 0,1161
1914* "" 0,70 0,2903
1924** 0,90 0,1688
1939** 1
* l zip = 15 kopiejek ** l zł = 100 groszy
do tego stopnia, że z pocz. XVII w. znikł z obiegu, a jego ślad pozostał tylko w postaci szelągów o równowartości 6 denarów tj. 1/3 grosza.
Siła nabywcza grosza w ciągu XIV-XV w. opadła nieznacznie, tj. z 6 do 4 1/2 trofy. Jednak dewaluacja jego postępowała dość szybko, tak że z końcem XVIII w. grosz przedstawiał już wartość tylko 1/10 trofy, a później wartość jego malała jeszcze bardziej. Było to z jednej strony następstwem ogólno-
241
Tabela 147 Table 147 Porównanie cen talara i dukata Comparison of the prices of the thaler and the ducat
Okres Cena talara Cena dukata Stosunek cen talara do dukata Stosunek cen Au:Ag
w groszach wg Ag wg grosza wg Ag wg talara w groszach w g Ag wg grosza wg grosza wg talara
1581-1590 35 23,940 24,324 56 38,304 1 :1,60 1:11,08 1:11,26
1591-1600 35 23,940 24,324 58 39,672 1:1,66 1:11,48 1:11,66
1601-1610 38 21,698 24,324 65 37,115 1:1,71 1 :10,74 1 : 12,04
1611-1620 45 22,185 24,324 75 36,975 1:1,66 1:10,70 1:11,73
1621-1630 88 26,400 24,324 145 43,500 1:1,65 1:12,58 1:11,60
'1631-1640 ' 90 26,460 24,324 170 49,980 :1,89 1:14,45 1:13,29
1641-1650 90 26,460 24,324 180 52,920 :2, 1:15,31 1 :14,07
1651-1660 90 24,480 25,232 180 48,960 �~) �*i 1 :14,23 1:14,66
1661-1670 153 31,212 25,232 314 64,056 :2,05 1:18,61 1:15,05
1671-1680 180 29,160 25,232 368 59,616 :2,04 1:17,32 1 :14,99
1681-1690 195 25,630 25,232 393 51,653 :2,05 1:15,01 1:14,78
1691-1700 203 26,680 25,232 414 54,413 :2,04 1:15,81 1 :14,95
1701-1710 224 25,088 25,232 485 54,320 1:2,17 1:15,78 1:15,88
1711-1720 240 24,903 25,232 540 56,030 1 :2,25 1:16,28 1:16,50
1721-1730 240 24,903 25,232 540 56,030 1 :2,25 1:16,28 1:16,50
1731-1740 240 24,903 25,232 540 56,030 1 :2,25 1:16,28 1:16,50
1741-1750 240 24,903 25,232 540 56,030 1 :2,25 1:16,28 1:16,50
1751-1760 240 19,680 22,122 540 44,280 1 :2,25 1:12,87 1 :14,46
1761-1766 240 19,680 22,122 540 44,280 1:2,25 1:12,87 1 : 14,46
1767-1787 240 23,376 23,381 502,5 48,944 1 :2,09 1:14,27 1 :14,28
1788-1793 240 22,400 22,401 540 50,400 1 :2,25 1:14,65 1 :14,65
1794-1795 180 16,602 16,602 540 49,806 1:3, 1:14,52 1:14,52
dukata kształtowała się na poziomie około 40 g srebra, a od XVII-XIX w. na poziomie około 50 g srebra.- Najmniejsze wahania wykazywała ona jednak w stosunku do talara oscylując około wartości 2 talarów (ściślej w granicach od 1,60 do 2,25 talara).
Siła nabywcza dukata wykazała natomiast znaczniejsze wahania choć też nie bardzo wielkie. Ogólnie biorąc można przyjąć dla niej następujące wielkości:
w latach 13,00-1370 = 75 1371-1430 = 90 1431-1520 = 110
trof
1521-1550 = 1551-1570 = 1571-1660 = 1661-1770 = 1771-1830 = 1831-1860 = 1861-1890 =
90 70 50 90 50 35 20-
16 Systemy pieniężne ...
'242
Kształtowanie się wartości dukata Formation of the value of the ducat
Tabela 148 Table 148
Okres Groszy g srebra Trof Okres Groszy g srebra Trof
1301-1310 1311-1320 1321-1330 1331-1340 1341-1350 1351-1360 1361-1370 1371-1380 1381-1390 1391-1400 1401-1410 1411-1420 1421-1430 1431-1440 1441-1450 ; 1451-1460 1461-1470 1471-1480 1481-1490 1491-1500 1501-1510 1511-1520 1521-1530 1531-1540 1541-1550 1551-1560 1561-1570 1571-1580 1581-1590 1591-1600 12, 12,-15, 15, 15, 15, i 16'~~ 20, 22, 24, 26, 32 32, 40, 41, 32, 34, 32-30, 30, 34, 38, 42, 45, 50-52, 53, 54, 56, 58, 43,80 43,20 L,-j 27,-1 27,-30,88 28,20 31,02 33,12 35,88 39,36 35,20 44, 45,10 38,40 40,80 31,36 20,10 23,16 26,25 29,34 32,42 34,74 38,60 40,14 36,25 36,94 38,30 39,67 72, 72, 75, 75, 75,-1 75,-, 80, 90, 100, 81, 79, 90,50 88,50 108,50 113, 93, 115,50 112,-135, 116, 108, 114, ' 97,- 1 89, 87, 72, 68, 52, 52, 44, 1601-1610 1611-1620 1621-1630 1631-1640 1641-1650 1651-1660 1661-1670 1671-1680 1681-1690 1691-1700 1701-1710 1711-1720 1721-1730 1731-1740 1741-1750 1751-1760 1761-1770 1771-1780 1781-1790 1791-1800 1801-1810 1811-1820 1821-1830 1831-1840 1841-1850 1851-1860 1861-1870 1871-1880 1881-1890 1891-1900 65, 75,-145,-170, 180, 180, 314, 368, 393, 414, 485, 540, 540, 540, 540, 540, 525, 502,50 510, 540, . 540, 540 , 570 570, 570, 570, 570,-570, 590, 885, 37,11 36,97 43,50 49,98 52,92 48,96 64,05 59,62 51,66 54,41 54,32 56,03 56,03 56,03 56,03 56,03 52,50 48,95 47,60 49,80 49,80 49,80 51,24 51,45 51,45 51,45 51,45 51,45 53,15 40,30 51,-47,85 61,20 54, 57,60 91,06 88,32 86,46 74,52 97, 86,40 124,10 91,80 81, 86,40 78,75 50,25 51, 54, 54, 54, 47,80 43, 39,50 29,40 21,10 j 17,50 10,50 19,40
Przez cały czas dukat reprezentował więc wielką siłę nabywczą i nadawał się wyłącznie do wielkich płatności, takich jak kupno towarów luksusowych, zapłaty hurtowe w handlu zagranicznym, przewóz pieniędzy przy dalekich podróżach itp. Tym bardziej więc wielokrotności dukata, a zwłaszcza 10-du-katowe portugały, mogły mieć praktyczne zastosowanie jeszcze bardziej ograniczone i zachowały się w nielicznych tylko egzemplarzach, gdyż emisja ich musiała być z konieczności bardzo ograniczona.
Wzrost siły nabywczej dukata postępował na ogół równolegle do jego ceny w gramach srebra. Wyjątek stanowią okres lat 14J1-1601, kiedy obserwowało się przebieg odwrotny. Na ogół bardziej stabilną siłę nabywczą od
243
2 S f'
270
.' <� 3
250
240
230
220
210
200
190f
IBOf
170'
160'
150
140-
130
'120
tii
MO+
90J
C-C 50 40 30 20 10
w trofach
w gramoch srebra

i
-t--
13*30 1340 1360 1420 1460 1500 1540 15SO 1620 1660 1700 1740 1760 1820 1860 1900 1940 1980 lata
.
Wykres 6. Wartość dukata w latach 1300-1980 The value of the ducat between 1300-1980
XIV do końca XVIII w. miało srebro (nie drobne monety srebrne, por. tabela 146). W XIX w. ceny znacznie wzrosły zwłaszcza wyrażone w srebrze, które pod koniec tego stulecia bardzo taniało (w stosunku do złota). Wzrostowi cen odpowiadał spadek siły nabywczej pieniądza.
Mimo więc przedstawionych powyżej stosunkowo znacznych wahań cen dukata w srebrze jest on dość dobrym miernikiem dawnych cen, bowiem nie podlegał takim dewaluacjom jak monety srebrne. Jeszcze lepszym miernikiem był jednak talar.
Z kolei wydaje się autorowi konieczne dokonanie pewnej krytycznej oceny uzyskanych przez: niego wyników. Na początku można jednak przedstawić pozytywną ich stronę.
1) W pracy próbowano więc ustalić najpierw wielkość podstawowej jednostki ciężaru menniczego, tj. grzywny, dla poszczególnych okresów i wyciągnąć stąd konsekwencje w postaci wyliczenia nominalnego ciężaru poszczególnych monet. Zaokrągleń dokonywano przy tym do dawnych systemów mierniczych, a nie do systemu dziesiętnego, który w tym wypadku nic nie mówi, a nawet zaciemnia wzajemne powiązania dawnych systemów.
2) Ułożono krytycznie tabele zawierające normatywne dane metrologiczne dla poszczególnych rodzajów monet (tabele systemów metrologicznych i monetarnych) oraz tabele wzajemnych powiązań tych monet (tabele sy-
16*
244
stemów rachunkowo-pieniężnych). Dzięki przeliczeniu i wzajemnemu powiązaniu ze sobą poszczególnych jednostek pieniężnych udało się usunąć niektóre niejasności i wątpliwości, a więc ulokować daną jednostkę pieniężną w ramach ogólnego systemu rachunkowo-pieniężnego, a zarazem dokonać pewnych rekonstrukcji umiejscowienia niektórych tych jednostek w całości systemu.
3) Wyliczono siłę nabywczą poszczególnych gatunków monet w czasie ich emisji, co może się okazać przydatne dla innych badań z zakresu historii gospodarczej.
4) Ujęcie historyczne, a zarazem całościowe wykazało, jak stopniowo kształtował się polski system rachunkowo-pieniężny, przy czym okazało się, że niektóre jego przemiany dokonały się już wcześniej, niż to powszechnie przyjmowano. Późniejsze i dzięki temu przeważnie pewniejsze dane potwierdzały w pewnym stopniu wielkości dotyczące czasów dawniejszych. Dane te sprawdzano poza tym w syntetycznych tabelach porównawczych.
5) Nawiązanie do obcych systemów monetarnych, a także naprowadzenie przesłanek teoretyczno-ekonomicznych pozwoliło na bardziej racjonalne wyjaśnienie pewnych zjawisk gospodarczych, określanych dotąd często w sposób uproszczony jako psucie pieniądza z winy monarchy, odpowiadającego rzekomo za ten stan rzeczy.
6) W ten sposób zebrano obszerny materiał faktograficzny dla dalszych badań historycznych i do dalszej dyskusji na tematy z zakresu historii pieniądza w Polsce.
A teraz na pytanie, czy jako autor uważam, że osiągnięte przeze mnie wyniki są całkowicie pewne i ostateczne, muszę dać odpowiedź, że oczywiście nie i że w toku mej pracy sam widzę dobrze jej braki, które przyszli badacze będą mogli uzupełnić względnie sprostować.
1) Tak więc, nie całkiem jasne jest przejście od dawnej grzywny o ciężarze około 204 g do nowej, równej około 197 g. Kiedy się to dokonało? Przyjąłem roboczo, że na przełomie XIII i XIV w., co znajduje pewne potwierdzenie w ciężarze kwartników śląskich (s. 59). Także drobne wahania ustalonej już zasadniczo na 197 g grzywny są moim zdaniem całkiem możliwe, choćby ze względu na niską technikę sporządzania i przechowywania odważników wzorcowych. Zresztą także ciężary grzywien zachodnioeuropejskich w tym czasie nie są zupełnie pewne ani jednakowe. Jakąś jednak wielkość przy tego rodzaju badaniach przyjąć się musi i należy ją wiązać, jak zaznaczono, z dawnymi jednostkami mierniczymi, a nie z dzisiejszymi, metrycznymi, chyba że dane metryczne mają wskazać tylko wielkość orientacyjną.
2) O ile najnowsze ordynacje mennicze zawierają wielkości dość ścisłe i pewne, o tyle z dawnymi sprawa przedstawia się odmiennie: są one często fragmentaryczne, a nawet zawierają wewnętrzne niedokładności, jak np. nawet jeszcze ordynacja Stefana Batorego. A cóż dopiero mówić o jeszcze dawniejszych, a zwłaszcza o tych, które w ogóle się nie dochowały. Tu otwiera
245
się szerokie pole szczegółowych badań dla historyka, który mógłby prostować dokonane przeze mnie rekonstrukcje.
3) Dawne opracowania numizmatyczne mają przeważnie charakter typologiczny: opisują więc poszczególne monety, porządkują je pod względem chronologicznym i geograficznym, podają ich rzeczywisty ciężar. Są ważne, gdyż stanowią zgromadzenie podstawowego materiału empirycznego dla dalszych badań. Jednakże w opracowaniach tych jest mało sprawdzonych zestawień systemów, a te, które się spotyka, są przeważnie niezupełne. O ile więc udało mi się dość kompletnie uporządkować dane dotyczące nowszych czasów, a zwłaszcza Korony, oraz państwa krzyżackiego, o tyle gorzej przedstawia się sprawa ze Śląskiem. Jeszcze większe trudności napotkałem w odniesieniu do Pomorza Zachodniego. Te dwa obszary wymagają gruntownego,
całościowego przebadania.
4) Wyliczone w niniejszym opracowaniu wielkości mają głównie charakter normatywny, nie pretendują więc w żadnym stopniu do badań nad odchyleniami od normy poszczególnych emisji.
5) Siłę nabywczą poszczególnych jednostek pieniężnych, określiłem głównie według cen Krakowa, jako stolicy dawnego państwa polskiego, przy czym zakładam, że ceny te były w zasadzie przynajmniej zbliżone do siebie w całym kraju i że rynek krakowski był miarodajny dla większości obszaru dawnej Polski. Byłoby więc rzeczą bardzo pożądaną dokonać podobnych wyliczeń także dla innych miast Polski (Warszawa, Poznań, Gdańsk, Lublin), porównać je z sobą i ewentualnie wyliczyć średnią ogólnokrajową. Przy ustalaniu siły nabywczej pieniądza chodziło mi raczej o uzyskanie wielkości przeciętnej, orientacyjnej. Dlatego też wyliczałem je jako średnie dla okresów 10-letnich, aby w ten sposób wyeliminować wahania sezonowe, cykliczne i nadzwyczajne. Tę samą metodę doradzałbym przyszłemu badaczowi, albowiem nie jest dziś dla nas ważne takie czy inne odchylenie od ceny w poszczególnym miesiącu, czy nawet roku, lecz zorientowanie się w ogólnej wielkości siły nabywczej danej jednostki pieniężnej, a to dają tylko wielkości przeciętne. Przecież i dziś obserwujemy liczne wahania cen, a w gruncie rzeczy chodzi nam głównie o ogólną orientację co do cen przeciętnych. Wspomniane wyżej badania byłyby szczególnie interesujące dla wyodrębnienia w dawnej Polsce ewentualnych regionów o odmiennym kształtowaniu się cen.
LITERATURA
(Układ nazwisk alfabetyczny, układ tytułów chronologiczny)
1. LITERATURA OGÓLNA
Aubok J., Hand-Lexikon iiber Miinzen, Geldwerthe, Tauschmitlel, Zeit-, Raum- und Gewichtsmasse der Gegenwart und Yergangenheit aller Lander der Erde, Wien 1894.
Bahrfeldt E., Die Miinzen- und Medaillen-Sammlung in der Marienburg; t. I, Miinzen und Medaillen der Provinz Preussen vom Beginn der Pragung bis zum Jahre 1701, Gdańsk 1901, t. II; Miinzen und Medaillen der Konige von Preussen, Gdańsk 1904, cz. l, Die Provinz Preussen, cz. 2, Die Provinz Brandenburg', t. III; Miinzen und Medaillen der Konige von Preussen, Gdańsk 1906, cz. 3, Die Provinz Schlesien, cz. 4, Die Provinzen Posen,Pommern, Sachsen.,.; t. V Miinzen und Medaillen der Stadt Danzig, Gdańsk 1910; t. VI, cz. I Miinzen und Medaillen der Stadt Thorn, cz. 2. Miinzen und Medaillen der Stadt Elbing, Gdańsk 1916.
Braun D., Ausfiihrlich-Historischer Bericht vom Pohlnisch und Preussischen Miinzen-Wesen,. Elbląg 1722.
Fengler H., Gierow G., Unger W., Transpress Lexikon-Numismatik, Berlin 1976.
Gumowski M., Podręcznik numizmatyki polskiej, Kraków 1914.
Gumowski M., Monety polskie, Warszawa 1924.
Gumowski M., Dzieje mennicy krakowskiej, Poznań 1927.
Gumowski M., Handbuch der polnischen Numismatik, Graz 1960.
Gumowski M., Bibliografia numizmatyki polskiej, Toruń 1967.
Haupt W., Sdchsische Miinzkunde, Berlin 1974.
Hlinka J., Kazimir S., Kolnłkova E., Peniaze v naśich dejindch, Bratislava 1976.
Horak J., Kremnickd mincovna, Banska Bystrica 1965.
Kałkowski T., Tysiąc lat monety polskiej, wyd. II, Kraków 1974.
Kiersnowski R., Pieniądz kruszcowy w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1960.
Kiersnowski R., Wstęp do numizmatyki polskiej wieków średnich, Warszawa 1964.
Kirmis M., Handbuch der Polnischen Miinzkunde, Poznań 1892.
Kopicki E., Katalog podstawowych typów monet i banknotów Polski oraz ziem historycznie z Polską związanych: t. I, Średniowiecze, Warszawa 19741975; t. II, Monety ostatnich Jagiellonów, Batorego i Zygmunta III (15061632), Warszawa 1976, t. III (16321795), Warszawa 1978; t. IV, Monety i banknoty okresu porozbiorowego 17721886, Warszawa 1978; t. V, cz. l i 2, 19161978, Warszawa 1979; t. VI. Monety obce wladców Polski i pretendentów do korony polskiej (10021794), Warszawa 1980.
Kuczyński S., Męclewska M., Patryn B., Strzałkowski J., Materiały do bibliografii numizmatyki, sfragistyki i heraldyki polskiej (19661970), Warszawa 1973.
Kula W., Problemy i metody historii gospodarczej, Warszawa 1963.
Kula W., Miary i ludzie, Warszawa 1970.
Kulischer J., Powszechna historia gospodarcza średniowieczna i czasów nowożytnych, t. I i H, Warszawa 1961.
Luschin v. Ebengreuth A., Allgemeine Miinzkunde und Geldgeschichte des Mittelalters und der neueren Zeit, Miinchen 1926 (reedycja w r. 1969).
Mala Encyklopedia Ekonomiczna, Warszawa 1974.
Von Miller zu Aichholz V., Ósterreichische Miinzpragungen 15191918, Wien 1920.
247
Nohejlova-Pratova E., Kratky pfehled ćeskeho mincovnictvi a tabulky cen a mezd, Opava
1964.
Posvaf J., Mena v Cechach, na Morenę a \e Slezsku (do poćatku 20. stoleti), Praha 1977. Schmidt L., Die Miinzen, Masse, Gewichte, die Usanzen im Waaren-, Wechsel-, Staatspapier-
und Aktienhandel sammtlicher Staaten und Handelsplatze der Erde, Wien 1870. Schrotter F. i inni, Worterbuch der Miinzkunde, BerlinLeipzig 1930. Spasski I. G., Russkaja monietnaja sistiema, Leningrad 1962. Suhle A., Deutsche Miinz und Geidgeschichte von den Anfangen bis zum 15. Jahrhundert, Berlin
1969. Szwagrzyk J. A., Pieniądz na ziemiach polskich XXX w. Wrocław 1973.
Terlecki W., Mennica warszawska, Wrocław 1970.
Zagórski L, Monety dawnej Polski, Warszawa 1845, reedycja PTAiN, Warszawa 1969 i 1977. Żabiński Z., Czynniki ksztaltujące silę nabywczą monet w średniowieczu, "Studia Historyczne", r. XXI, 1978, z. 3.
2. LITERATURA DO ROZDZIAŁU II
Castelin K., Zlote monety celtyckie w Czechoslowacji i w Polsce, WN X, 1966, z. 3, s. 163. Castelin K., Keltenmiinzen in Schlesien, "Arbeits- und Forschungsberichte żur Sachsischen Boden-
denkmalpflege", Berlin 1976, s. 221.
Godłowski K., Kozłowski J. K., Historia starożytna ziem polskich, Warszawa 1976. Grierson P., Coinage and money in the Byzantine Empire, "Moneta e scambi nell'alto medievo",
Spoleto 1961, s. 411. Hachulska-Ledwos R., Celtyckie formy do odlewania krążków menniczych z I w. p.n.e. odkryte
w Polsce, WN XX, 1976, z. 3, s. 180.
Hachulska-Ledwos R., Woźniak Z., Formy do wyrobu krążków menniczych w I w. p.n.e. z Krakowa-Nowej Huty (Mogiła stan. I), "Materiały Archeologiczne Nowej Huty", t. V,
19761977, s. 202. Ilik J., Wartość follisa w świetle inskrypcji nagrobnych z pierwszej polowy IV w. n.e., WN XX,
1976, s. 174. Kiersnowski R., Zagadnienie obiegu pieniądza wczesnośredniowiecznego na obszarze Polski
pólnocno-wschodniej, "Acta Baltico-SJavica", t. I, 1964, s. 87. Kmietowicz A., Kubiak W., Wczesnośredniowieczny skarb srebrny z Zalesia, powiat Slupca,
Wrocław 1969. Kmietowicz F., Drogi napływu srebra arabskiego na poludniowe wybrzeża Bałtyku i przynależność
etniczna jego nosicieli. Uwagi wstępne, WN XII, 1968, z. 2, s. 65.
Krzyżanowska A., Skarb denarów rzymskich z Drzewicza, Wrocław 1976.
Kubiak S., Znaleziska monet rzymskich z Mazowsza i Podlasia, Ossolineum, Wrocław 1979.
Kunisz A., Chronologia naplywu pieniądza rzymskiego na ziemie Małopolski, Wrocław 1969.
Kunisz A.., Próba interpretacji statystyk znalezisk monet rzymskich na ziemiach słowiańskich (Polska, CSSR, ZSSR), WN XIII, 1969, z. 2, s. 65.
Kunisz A., Recherches sur le monnayage et la circulation monetaire sous le regne d' Auguste, Wrocław 1976.
Kunisz A., Mennictwo w Cesarstwie Rzymskim I w. n. e., Katowice 1978.
Kunisz A., Naplyw pieniądza rzymskiego na Ziemie Małopolski w pierwszych trzech wiekach naszej ery (i związana z tym referatem dyskusja) "V sesja numizmatyczna w Nowej Soli", Zielona
Góra 1977, s. 17.
Labuda G., Materiały źródłowe do historii Polski epoki feudalnej, 1.1, Słowiańszczyzna pierwotna, Warszawa 1954.
Mrozek S., Dewaluacje pieniądza w starożytności grecko-rzymskiej, Wrocław 1978.
Posvar J., Poćatky meny u Slovanu, "Ćasopis Moravskeho Musea", R: LII, 1967, s. 131.
Reyman J., Z zagadnień obrotu pieniężnego na terenie Małopolski wczesnośredniowiecznej (i związana z tym referatem dyskusja), "V sesja numizmatyczna w nowej Soli", Zielona Góra, 1977.
250
Stecki K., O monetach Aleksandra Jagiellończyka, BN 1969, s. 758.
Sympozjum Poćatky grośove a zlate mince ve stfedni Evrope (12501350) Praha-Liblice,
14-20. zdfi 1970, "Numismaticky sbornik, t. XII, 1973.
Terlecki W., Reforma monetarna Kazimierza Wielkiego, WN VI, 1962, s. 251. Yossberg F., Geschichte der preussischen Munzen und Siegel von friihester Zeit bis zum Ende
der Herrschaft des Deutschen Ordens, Berlin 1843. Waschinski E., Die Miinz- und Wahrungspolitik des deutschen Ordens in Preussen, ihre historischen
Probleme und seltenen Geprage, Góttingen 1952. Zgorzelska U., Rola pólgroszy świdnickich w reformie monetarnej z lat 15261528, WN XVIII,
1974, s. 193. Żabiński Z., Porównanie waluty, cen i zarobków w Czechach i w Polsce w XIVXVIII wieku,
"Kwartalnik Historii i Kultury Materialnej" t. XIII, 1965, s. 719. Żabiński Z., Zastosowanie linii trendu w badaniu sily nabywczej grosza w XV i XVI w., WN XVII,
1973, s. 1.
5. LITERATURA DO ROZDZIAŁU V
Aakjaer S., Nordisk Kultur, t. XXIX, Mynt, Stockholm-Oslo-K0benhavn, 1936.
Arnold P., Saske raźene a poćetni talary v letech 1667-1838, "Numismaticke listy" XXXI, 1976, nr 4, s. 97.
Babiński L., Upadek waluty w Polsce w polo wie XVII w. na tle ówczesnego przeniesienia finansowego, Warszawa 1919.
Bahrfeldt E., Das Munzwesen der Mark Brandenburg unter Friedrich Wilhelm dem grossen Kur-sten Kurfiirst Friedrich 3. 16401701, Halle 1913.
Białkowski A., Szweycner T., Monety ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1975.
Bolszyc A., Slownik monet polskich (Xl), BN 1968, s. 624 n.
Bylicki T., Śląskie monety królów pruskich, BN 1975, s. 101.
Dmochowski M., Mikolaja Kopernika rozprawy o monecie i inne pisma ekonomiczne oraz J.L. De-cjusza traktat o biciu monety, Warszawa 1923.
Friedensburg F., Seger M., Schlesische Munzen und Medaillen der neueren Zeit, Wrocław 1901.
G-umowski M., Monety sasko-polskie, Kraków 1910.
Gumowski M., Mennica wileńska XVI i XVII wieku, Warszawa 1921.
Gumowski M., Mennica bydgoska, Toruń 1955.
Gumowski M., Dzieje mennicy toruńskiej, Toruń 1961.
Gupieniec A., Kopiejki Wladyslawa Zygmuntowicza, BN 1970, s. 62.
Gupieniec A., Historia monet rosyjsko-polskich, BN 1972, 173.
Hniłko A., Wlosi w Polsce Tytus Liwjusz Boratyni dworzanin króla Jana Kazimierza, min-car z i uczony, Kraków 1923.
Jabłoński T., Terlecki W., Katalog monet polskich 16691763, Warszawa 1969.
Jabłoński T., Terlecki W., Katalog monet polskich 17651864, Warszawa 1965.
Kamiński C., Kopicki E., Katalog monet polskich 17641864, Warszawa 1976.
Kowalski M., Pieniądz papierowy Rzeczypospolitej w 17941866, Międzyrzec Podlaski 1974.
Litwiński J., Album pieniędzy papierowych polskich z roku 1794 z podaniem historycznem, Kraków 1908.
Mei nhard t G., Die Miinz- und Geldgeschichte des Herzogums Preussen 15691701, Heidelberg 1959.
Mękicki J., Mennictwo Jana III Sobieskiego, Warszawa 1977.
Mikołajczyk A., Reforma talarowa w Polsce, wyd. PTAiN, Warszawa 1978.
Mikołaj czyk A., Obieg pieniężny w Polsce środkowej w wiekach od XVI do XVIII, Łódź 1980.
Miller zu Aichholz V., Ósterreichische Miinzprdgungen 15191918, Wien 1920.
Mrowiński E., Jeszcze o groszach Albrechta, Fryderyka II i Jana z Kostrzynia bitych na stopę polską, BN 1978, s. 141.
Nohejlova-Pratova E., Mała E., Nemeśkal L., Jelinek Z., Numismaticke pfispeyky ke studiu dejinen a mezd udobi 14691615, "Zapisky Katedry Ćeskoslovenskych Dejin- a Ar-chivniho Studia" VI, 1962, s. 45 n.

251
Opozda T., Mennica lobżenicka, Wrocław 1975.
Pelc J., Ceny w Krakowie w latach 13691600, Lwów 1935.
Piniński J., Monety brandenbursko-pomorskie, BN 1975, s. 148 n.
Piniński J., Dzieje pieniądza zachodniopomorskiego, Szczecin 1976.
Reyman J., Mennica olkuska 15791601, Wrocław 1975.
.Sadowski Z., Rozprawy o pieniądzu w Polsce pierwszej polowy XVII wieku, Warszawa 1959.
.Sadowski Z., Pieniądz a początki upadku Rzeczypospolitej w XVII w., Warszawa 1964.
Die Saurmasche Munzsammlung deutscher, schweizerischer und polnischer Geprage von etwa dem Be-ginn der Groschenzeit bis Kipperperiode, Berlin 1892.
Schrotter F., Die Miinzen Friedrich Wilhelms des Grossen Kurfursten und Friedrichs III von Branderburg. Miinz- und Geldgeschichte 16401700, Berlin 1922.
Sedillot R., Le franc histoire d'une monnaie des origines- a nos jours, Paris 1953.
Sośnica-Wild E., W sprawie kryzysu monetarnego w czasach Zygmunta III, WN XXI, 1977 s. 24.
Terlecki W., Reformy monetarne Zygmunta I, WN VII, 1963, s. 43.
Terlecki W., System monetarny Stefana Batorego, WN V, 1961, s. 125.
Terlecki W., Reformy monetarne Stanisława Augusta Poniatowskiego, WN V, 1961, s. 10.
Terlecki W., Mennica Warszawska, Wrocław 1970.
Tomaszewski E., Ceny w Krakowie w latach 1601-1795, Lwów 1934.
Yossberg F. A., Miinzgeschichte der Stadt Danzig, Berlin 1852.
Zgorzelska U., Rola pólgroszy świanickich w reformie monetarnej z lat 1526-1528, WN XVIII,
1974, s. 193. .Żabiński Z., Przyczynek do ustalenia wagi grzywny krakowskiej w XVI w., WN XIII, 1969, s. 117.
Żabiński Z., Kryzys monetarny w czasach Zygmunta III, WN XX, 1976, s. 1. .Żabiński Z., Odpowiedź na uwagi p. Edwarda Sośnicy Wilda, WN XXI, 1977, s. 33. .Żabiński Z., Reformy monetarne Jana Kazimierza, WN XIX, 1975, s. 14.
Żabiński Z., Systemy monetarne w okresie saskim, WŃ XIX, 1975, s. 193.
Żabiński Z., Zastosowanie linii trendu w badaniu sily nabywczej grosza w XV i XVI w., WN XVII, 1973, s. 1.
Żabiński Z., Silą nabywcza pieniądza w Krakowie w XVII i XVIII w., WN XVIII, 1973, s. 129.
Żabiński Z., Porównanie waluty, cen i zarobków w Czechach i w Polsce XIVXVIII w., "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", t. XIII, 1965, s. 719.
Żabiński Z., O "zlotych górskich" i o "czeskich", BN 1977, s. 131.
6. LITERATURA DO ROZDZIAŁU VI
Arnold P., Kiithrnann H., Steinhilber D., Grosser Deutscher Miinz-Katalog von 1800 bis heute, Miinchen 1971.
Głąbiński S., Wyklad ekonomii spolecznej wraz z zarysem polityki ekonomicznej i z historią ekonomiki, Lwów 1913.
Grabowski Z., Pieniądz współczesnego kapitalizmu, Warszawa 1963.
Grodek A., Idea banku narodowego, geneza Banku Polskiego, 17631828 [w:] Studia z historii myśli ekonomicznej, Warszawa 1963, s. 225 n.
Jabłoński T., Terlecki W., Katalog monet polskich 17651864, Warszawa 1965.
Karpiński Z., O Wielkopolsce, zlocie i dalekich podróżach, Warszawa 1971.
Kem pnę r St. A., Pieniądze zarys teorii monetarnej, Warszawa 1897.
Kowalski M., Pieniądz papierowy Rzeczypospolitej 1794-1866, Międzyrzec Podlaski 1974.
Kreibig J. K., Lehrbuch der kaufmdnnischen Arithmetik fur hohere Handelsschulen (Handels-akademien), t. III, Wien 1911.
Krzyżanowski A., Nauka o 'pieniądzu i kredycie, Warszawa Kraków 1922.
Massalski E. T., Tablice porównawcze wszystkich wiadomych monet, wag i miar, wyrachowanych na monety, wagi i miary nowe francuskie, nowe polskie i rosyjskie, Petersburg 1834.
Mendelsohn M., Handbuch der Miinz-, Mass- und Gewichtskunde, Postdam 1856.
252
Praca zbiorowa, Bank Polski 18281928, Warszawa 1928.
Radziszewski H., Bank Polski, Poznań 1919.
Rozenkranz E., Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk. Ustrój, prawo, administracja, Gdańsk
1980.
Sedillot R., Le franc Historie d'une monnaie des orlgines a nos jours, Paris 1953. Terlecki W., Monety Księstwa Warszawskiego, WN IV, 1960, s. 233 n. Terlecki W., System monetarny Królewstwa Kongresowego, WN IV, 1960, s. 93 n. Terlecki W., Polityka monetarna Banku Polskiego w dobie powstania listopadowego, WN VI,
1962, s. 28 n. Terlecki W., System monetarny Królestwa Polskiego po powstaniu listopadowym, WN X, 1966,
s. l n. Terlecki W., Mennica Królestwa Polskiego w okresie jej likwidacji (18421867), WN XI, 1967,
s. l n. Terlecki W., Mennica warszawska 1765-1965, Wrocław 1970.
7. LITERATURA DO ROZDZIAŁU VII
Chankowski H., Arytmetyka handlowa t. II, Warszawa 1930.
Górkiewicz M., Ceny w Krakowie w latach 17961914, Poznań 1950.
Gumowski M., Pieniądz papierowy Polski Odrodzonej, WNA XX, 1938/39, s. 155.
Gumowski M., Polskie ustawodawstwo monetarne, WNA XII, 1948, s. 29 n.
Gumowski M., Pelczar M., Pieniądz gdański 18141939, Gdańsk 1960.
Karpiński Z., Ustroje pieniężne w Polsce od roku 1917, Warszawa 1968.
Krzyżanowski A., Prawa Państwa Polskiego, z. IX. Waluta i kredyt, Kraków 1921.
Krzyżanowski A., Nauka o pieniądzu l kredycie, WarszawaKraków 1922.
Lehnich O., Wahrung und Wirtschaft in Polen, Litauen, Lettland und Estland, Berlin 1923.
Lesiuk W., Pieniądz zastępczy na Śląsku 19141924, Opole 1971.
Oberlender L., Stein K., Ritterman S., Friediger B., Zauberman A., Lange O., Przewroty walutowe i gospodarcze po wielkiej wojnie, Kraków 1928.
Praca zbiorowa, Finanse Polski Ludowej 19441960 Warszawa 1964.
Skalniak F., Bank Emisyjny w Polsce 19391945, Warszawa 1966.
Skubiszewski K., Pieniądz na terytorium okupowanym, Poznań 1960.
Smoliński S., Rozwój detalicznych cen wolnorynkowych w Krakowie w latach 19391946, "Roczniki Akademii Handlowej w Poznaniu", Poznań 1947.
Stelmachowski A., Nominalizm pieniężny a waloryzacja, "Studia Cywilistyczne" nr 6, 1965.
Zoil F., Hełczyński B., Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 maja 1924 r.
0 przerachowaniu zobowiązań prywatnoprawnych, Warszawa 1924.
Żabińska J., Badania ruchu cen towarów spożywczych w czasie wojny (praca magisterska w ma-szynopis;e), Kraków 1946.
Żabiński Z., Istota prawna jednostki pieniężnej, "Studia Cywilistyczne" nr 6, 1965.
Żabiński Z., Jednostka pieniężna jako przedmiot praw majątkowych, "Krakowskie Studia Prawnicze", R: I, 1968.
Żabiński Z., Próba nowoczesnej cywilnoprawnej konstrukcji pojęcia pieniądza l zaplaty, "Państwo
1 Prawo", t. XXVII, 1972, zesz. 89.
SPIS TREŚCI
Rozdział I. UWAGI WSTĘPNE .......................... 5
1.1. Wprowadzenie metodologiczne . . .,................... 5
1.2. Sposób określenia siły nabywczej pieniądza w dawnych wiekach....... 8
1.3. Objaśnienie niektórych pojęć i skrótów .................. 15
Rozdział II. CZASY PRZED POWSTANIEM PAŃSTWA POLSKIEGO....... 21
2.1. Uwagi ogólne ..................; . .:........ 21
2.2. Celtowie ...'.....................:...... 21
2.3. Okres wpływów rzymskich........................ 23
2.4. Okres wędrówek ludów i przedpiastowski................. 25
Rozdział III. OKRES DENAROWY...................., . . 28
3.1. Geneza i rozwój średniowiecznego systemu denarowego .......... 28
3.2. Denary ciężkie.............................. 30
3.3. Denary lekkie ............................. 34
3.4. Brakteaty............................... 36
Rozdział IV. OKRES GROSZOWY ....................... 40
4.1. Reforma Wacława Czeskiego....................... 40
4.2. Ostatni Piastowie i Andegawenowie.................... 44
4.3. Pierwsi Jagiellonowie .......................... 50
4.4. System groszowy na Śląsku .......�................ 58
4.5. Państwo krzyżackie i ziemie pruskie ................... 66
4.6. Rozwój systemu monetarnego na Pomorzu Zachodnim........... 74
4.7. System groszowy na Litwie ....................... 80
Rozdział V. OKRES ZŁOTOWO-TALAROWY ..............T ... 84
5.1. Geneza systemu złotowo-talarowego ................... 84
5.2. Czasy zygmuntowskie .......................... 92
5.3. Henryk Walezy i Stefan Batory..................... 102
5.4. Zygmunt III Waza i Władysław IV ................... 107
5.5. Jan Kazimierz i Jan III Sobieski..................... 119 '
5.6. System monetarny saski w pierwszej połowie XVIII w............ 128
5.7. System monetarny polski w czasach saskich................ 131
5.8. Reformy Stanisława Augusta Poniatowskiego ............... 139
5.9. System złotowo-talerowy na Śląsku.............:...... 148
5.10. System pieniężny Prus Książęcych XVI-XVIII w.............. 163
5.11. System pieniężny na Pomorzu Zachodnim w XVI-XVIII w......... 171
5.12. Inflanty i Kurlandia ........................... 184
Rozdział VI. CZASY POROZBIOROWE..................... 187
6.1. Kształtowanie się XIX-wiecznych systemów pieniężnych .......... 187 �
6.2. Monety zaborców bite dla ziem polskich .................189
6.3. Księstwo Warszawskie i Wolne Miasto Gdańsk ..............191
6.4. Królestwo Polskie i Wolne Miasto Kraków................194
6.5. Galicja.................................203
6.6. Zabór pruski..............................212
256
Rozdział VII. CZASY NAJNOWSZE .........
7.1. Pieniądz na ziemiach polskich w czasie I wojny światowej
7.2. Lata międzywojenne .................. 220
7.3. II wojna światowa ............... 232
7.4. Polska Ludowa ........... ~,
UWAGI KOŃCOWE ...........
LITERATURA
......................
STRESZCZENIE ANGIELSKIE
218

253
l