Tom 58 2009
Numer 3 4 (284 285)
Strony 279 285
Leszek kuz
nicki
Zakład Biologii Komórki
Instytut Biologii Doświadczalnejim. M. Nenckiego PAN
Pasteura 3, 02-093 Warszawa
E-mail: [e-mail]
PeRCePCJA DARWINIZMU NA ZIeMIACH POLSKICH W LATACH 1860 1881*
SPRAWA PeRIODYZACJI
Prawdopodobnie pierwsza wzmianka o zarówno rzecznicy ewolucji i teorii doboru
teorii doboru naturalnego napisana po pol- naturalnego, jak i przeciwnicy. W Ośrodku
sku ukazała się w 1860 r. na łamach  Gaze- Dokumentacji ewolucjonizmu przejrzano po-
ty Rolniczej, Przemysłowej i Handlowej . Jej nad 1000 pozycji i na tej podstawie zapropo-
autorem był Leon kąkoLewski (1860), który nowano (DłuGołęcka i współaut. 1961) na-
w tymże piśmie zamieszczał przeglądy z cza- stępującą periodyzację recepcji darwinizmu
sopism zagranicznych, dotyczące rolnictwa i w Polsce w drugiej połowie XIX w.:
nauki. Notatkę tę odnalazła Wanda Grębecka,  lata 1860 1865  sporadyczne informacje
która pod kątem recepcji darwinizmu anali- o teorii Darwina;
zowała prasę rolniczą z drugiej połowy XIX  lata 1866 1871  propagowanie teorii i
w. Należała ona do zespołu pracowników wstępne różnicowanie stanowisk;
Ośrodka Dokumentacji ewolucjonizmu PAN.  lata 1872 1876  spór o darwinizm;
W 1961 r. zespół ten opublikował artykuł  lata 1877 1881  reakcje po sporze;
Recepcja darwinizmu w drugiej połowie XIX  lata 1882 1900  nasilenie dyskusji nad
wieku w Królestwie Polskim. W tymże roku socjaldarwinizmem i dyskusji merytorycz-
ukazała się obszerna praca z
ródłowa Celestyny nych nad teorią Darwina.
orLikowskiej (1961) pt. Nurt ewolucjonizmu W moim przekonaniu zaproponowana pe-
w warszawskim środowisku lekarskim. Praw- riodyzacja jest zbyt drobiazgowa i nieuzasad-
dziwą kopalnię materiałów przyniósł Zeszyt I niona merytorycznie. Autorzy potraktowali
Materiałów do dziejów myśli ewolucyjnej w problematykę biologiczną, która wniosła teo-
Polsce, w którym znalazły się cztery publikacje: rię doboru naturalnego, jako spójną całość
Teodozji DłuGokęckiej (1963) Miejsce darwi- ze sprawami społeczno-politycznymi na linii
nizmu w działalności Przeglądu Tygodniowe- kapitalizm-socjalizm. Opublikowanie dzieła O
go (1866 1890), Ireny Lipińskiej-zubkiewicz powstawaniu gatunku spowodowało też poja-
(1963) Problematyka ewolucyjna na Å‚amach wienie siÄ™ doktryn socjaldarwinistycznych, ale
Ateneum (1876 1901), Wandy Grębeckiej socjaldarwinizm nigdy nie był darwinizmem.
(1963) Materiały do recepcji darwinizmu na Co więcej, spór wokół zwierzęcego pocho-
łamach prasy rolniczej oraz Henryka Dominasa dzenia człowieka nie miał żadnych tendencji
(1962) Stosunek publicystów czasopism socjali- słabnących. Kiedy więc pominiemy aspekty
stycznych (Równości, Przedświtu, Walki Klas, publicystyczne, które nadawały różny koloryt
Światła) do socjaldarwinizmu i darwinizmu. dyskusjom dotyczącym teorii doboru natu-
Na łamach pism analizowanych przez ralnego, jedyną obiektywną cezurą może być
pracowników Ośrodka zamieszczali artykuły 1882 r. Po śmierci Darwina zaczął bowiem
uczeni, popularyzatorzy wiedzy i publicyści, gwałtownie narastać spór między neolamarc-
*Praca wykonana w ramach działalności statutowej Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN.
Leszek kuz
nicki
280
kistami i neodarwinistami, który spowodował Niezależnie od wydarzeń światowych,
nie tylko głęboki podział wśród uczonych, ale również na gruncie polskim w latach 80. za-
był także początkiem wieloletniego kryzysu do- istniała nowa sytuacja. Benedykt Dybowski
tyczącego roli doboru naturalnego i sposobów został profesorem zoologii we Lwowie i jed-
powstawania gatunków. Sprawa ta została sze- nocześnie w Warszawie Józef Nusbaum roz-
roko omówiona przez kuz
nickieGo i urbanka począł aktywność popularyzatorską na polu
(1967, 1970). ewolucjonizmu.
DARWINIZM I DARWINIŚCI NA WYŻSZYCH UCZeLNIACH
Po raz pierwszy syntezę rozwoju biologii logii należy sądzić, że ograniczało się ono do
ewolucyjnej w Polsce przedstawiłem w opra- krótkiego streszczenia teorii Darwina (wrze-
cowaniu zamieszczonym w wielotomowej śniowski 1864/65). W ówczesnych warunkach
Historii Nauki Polskiej (kuz
nicki 1987). było to i tak dowodem zarówno światłości
Pierwszym w kraju rzecznikiem biologii umysłu, jak i odwagi cywilnej.
ewolucyjnej był Benedykt Dybowski. Z dzie- Po objęciu Katedry Zoologii na Cesar-
łem On the origin of species zapoznał się w skim Uniwersytecie Warszawskim (1870)
1860 r., podczas pobytu w Berlinie, gdzie w August Wrześniowski znacznie rozszerzył,
tymże samym roku uzyskał doktorat z zakresu w obrębie swoich wykładów kursowych, za-
medycyny i chirurgii, na podstawie rozprawy kres tematyki ewolucyjnej. To nowoczesne
o dzieworództwie pszczół i trzmieli. Powołany ujmowanie przedmiotu zoologii kontynu-
w 1862 r. na stanowisko profesora adiunkta ował aż do czasu usunięcia go z Uniwersyte-
zoologii w Szkole Głównej w Warszawie  tak tu (1889). Poza działalnością uniwersytecką
opisał początki swojej pracy dydaktycznej:  W wkład Wrześniowskiego w upowszechnianie
chwili, gdy wśród młodzieży akademickiej War- ewolucjonizmu był znaczący. Między innymi
szawy w r. 1862 wrzało i kipiało jak w kotle w Encyklopedii powszechnej Orgelbranda
stojącym na płomieniach ogniska, rozpocząłem (wrześniowski 1868), w haśle Zoologia, za-
w świeżo dz
wigniętej Szkole Głównej War- mieścił streszczenie teorii Darwina oraz na
szawskiej wykłady zoologii i anatomii porów- łamach  Ateneum i  Wszechświata ogłosił
nawczej; przedmioty te po sławnych, genial- wiele artykułów bezpośrednio lub pośred-
nych pracach K. Darwina, ogłoszonych w 1859 nio związanych z tą tematyką. wrześniowski
r., nabierały znaczenia nowego, o olbrzymiej przełożył również na język polski T. Hux-
doniosłości, nie przeczuwanego nawet przed- leya O przyczynach zjawisk w naturze or-
tem. Miałem być w naszej Ojczyz
nie pierw- ganicznej (HuxLey 1873), O. Schmidta Na-
szym objaśniającym fakty teorii ewolucyjnej i uka o pochodzeniu gatunków i darwinizmu
wykazującym doniosłość, jaką wniosła teoria (scHmiDt 1875) oraz A. R. Wallace Znaczenie
rzeczona w świat myśli ludzkiej. Na zebraniach teorii wyboru naturalnego ze względu na
prywatnych młodzieży postępowej polskiej naśladownictwo i inne ochronne podobień-
objaśniałem już przedtem parokrotnie główne stwa zwierząt (waLLace 1875).
zasady teorii ewolucyjnej, stąd też wiedziano, Zdecydowanym darwinistą był również
że jestem jej zwolennikiem, a nadto gorącym edward strasburGer. Jego dwuletnia działal-
wielbicielem Darwina (Dybowski 1930). ność jako docenta Szkoły Głównej w War-
 & Dybowski, aktywnie zaangażowany w szawie owocowała publikacjami O istocie i
działalność konspiracyjną, a w końcowych zadaniu nauk przyrodniczych (strasburGer
fazach powstania działający w jego kierow- 1867) oraz Dwupłciowość, wielokształtność i
nictwie, został w lutym 1864 r. aresztowany krzyżowanie się roślin. Rzecz w duchu teo-
i skazany na karę śmierci, zamienioną następ- rii Darwina wyłożona (strasburGer 1869).
nie na 15 lat ciężkich robót na Syberii. Jego W tymże roku Strasburger został zaproszony
obowiązki przejął August wrześniowski, do- przez uniwersytet w Jenie, gdzie objął Kate-
tychczasowy prosektor przy Katedrze Zoolo- drę Botaniki. Do kraju już nie powrócił.
gii Anatomii Porównawczej. Idąc śladami swe- Jednym z najwybitniejszych uczonych
go poprzednika, wrześniowski kontynuował polskich pracujących w Warszawie na stano-
nauczanie ewolucjonizmu w Szkole Głów- wisku profesora, najpierw w Szkole Głównej,
nej, aczkolwiek w sposób dość lakoniczny i a następnie w Uniwersytecie Cesarskim, był
ostrożny. Na podstawie skryptu wykładów w Henryk Fryderyk Hoyer (sen.). Szczególną
roku akademickim 1864/1865 pt.  Kurs zoo- wartość poznawczą miały jego badania z za-
Percepcja darwinizmu na ziemiach polskich
281
kresu histologii tkanki łącznej, nabłonkowej i uważać go za darwinistę. Z inicjatywy czaso-
nerwowej. Hoyer jako nauczyciel akademic- pisma  Niwa Mayzel rozpoczął przekład On
ki nie wykładał darwinizmu, ale publicznie the origin of species (Darwin 1873a), które-
w tej sprawie się zadeklarował. Jego poglądy go fragmenty były drukowane w 1873 r. Pra-
wyrażone między innymi w artykule Krytycz- ca nie została zakończona z powodu trudno-
ny pogląd na darwinizm (Hoyer 1876) są ści finansowych czasopisma.
charakterystyczne dla postawy człowieka wie- W popularyzowanie darwinizmu był rów-
rzącego, a jednocześnie dostrzegającego prze- nież zaangażowany Karol Jurkiewicz, profe-
łomowe znaczenie teorii doboru naturalne- sor Szkoły Głównej, a po roku 1869  Uni-
go. Hoyer nie miał wątpliwości, że  & Darwin wersytetu Cesarskiego w Warszawie, spe-
jest twórcą nowego systemu przyrodniczo-fi- cjalista z zakresu geologii i paleontologii. W
lozoficznego, który spowodował przewrót w sprawach ewolucji wypowiadał się w duchu
naukach biologicznych. Jego teoria wywołała zbliżonym do stanowiska Hoyera (sen.).
takież namiętne spory, jak odkrycie Koperni- W latach 1862 1881 teoria doboru natu-
ka czy Galileusza. Twierdzenia Darwina do- ralnego była obecna w życiu uniwersyteckim
tyczące czynników i sposobów ewolucji nie Warszawy, ale w ograniczonym zasięgu. Zaan-
są wolne od luk i niejasności, ale  pisał gażowanie Dybowskiego, Strasburgera i May-
Hoyer   jego dzieło  otworzyło nową epo- zela z różnych powodów było krótkotrwałe,
kÄ™ w rozwoju nauki o istotach organicznych, wypowiedzi Hoyera (sen.) i Jurkiewicza po-
dostarczywszy środków dla naukowego uza- niekąd ambiwalentne. Jedynie August wrze-
sadnienia teorii pochodzenia . Uznanie teo- śniowski od 1864 r. pozostawał wytrwałym
rii descendencji nie musi jednak prowadzić krzewicielem ewolucjonizmu w uczelniach i
do wniosków krańcowo materialistycznych poza ich murami.
i laickich.  Potęga Stwórcy będzie się wyda- Istnieją przesłanki do zaliczenia do grona
wała nie mniej cudowną, jeżeli przypuścimy, darwinistów Maksymiliana Nowickiego (Siła-
iż świat powstał pod wpływem jego woli nie Nowickiego), który w 1863 r. objął Katedrę
od razu wedle schematu przez tradycjÄ™ poda- Zoologii w Uniwersytecie Lwowskim. Proble-
wanego, ale w niezmiernym przeciągu czasu, matyka ewolucyjna na tę uczelnię wkroczyła
który dla ludzkich pojęć wydaje się kolosal- w pełni dopiero po 1884 r., kiedy, po Maksy-
nym, ale w porównaniu z wiecznością spro- milianie Nowickim, Katedrę Zoologii przejął
wadza siÄ™ do znaczenia jednej chwili [...]. Tak Benedykt Dybowski. Do tego czasu darwi-
więc teoria pochodzenia bynajmniej nie zno- nizm we Lwowie upowszechniał głównie far-
si dotychczasowych poprawnych poglądów maceuta Ignacy L. Petelenz (peteLenz 1878).
na świat, nie znosi także uprawnienia wiary; Na Uniwersytecie Jagiellońskim darwi-
owszem daje się najzupełniej pogodzić nie nizm zakorzenił się wraz z przybyciem do
tylko z monizmem, ale i z rozsądnym duali- Krakowa w 1876 r. Józefa Rostafińskiego.
zmem, który sprowadza doniosłość teologicz- Wkrótce po tym został on powołany na sta-
nego tłumaczenia rzeczy do właściwych gra- nowisko profesora nadzwyczajnego i dyrek-
nic i przyznaje także pewną miarę swobody tora Ogrodu Botanicznego UJ. W 1879 r.
istotom organicznym, zresztą zupełnie zależ- ukazał się artykuł Rostafińskiego O prawie
nym od praw przyrody (kuz
nicki 1987) Malthusa w przyrodzie. Publikacja stanowiła
Asystentem Hoyera (sen.) był Wacław istotny wkład do zrozumienia roli metodolo-
Mayzel, współodkrywca mitozy w komórkach gii historycznej w biologii i czynników wy-
zwierzęcych (1875). Istnieją przesłanki, aby znaczających przebieg procesów ewolucji.
CHARAKTeR I PRZeBIeG DYSKUSJI
Reakcja wykształconych kręgów społe- fachowych. W 1864 r. w  Dzienniku Rolni-
czeństwa polskiego na teorię Darwina była czym ukazał się artykuł Teoria Darwina au-
dynamiczna i silnie zróżnicowana (zubkie- torstwa Tadeusza Mateckiego, któremu towa-
wicz 1981) tym więcej, że dostrzeżono jej rzyszyła uwaga redakcji:
wpływ na działalność gospodarczą i społecz-  & Lubo teoria Darwina nie odnosi się
ną. Bardzo wcześnie nową koncepcją zain- wprost do rolnictwa, że jednak stała się
teresowali się hodowcy zwierząt i roślin, co przedmiotem ogólnego zajęcia wszystkich ba-
znalazło odzwierciedlenie w czasopismach daczów natury, na której znajomości opiera
Leszek kuz
nicki
282
się postęp rolnictwa, przeto podajemy tutaj szerszym nurtem dotarł darwinizm do spo-
niniejszy artykuł jako nie mogący nie intere- łeczeństwa polskiego. Szczególnie aktywnym
sować wykształconego rolnika . a jednocześnie kompetentnym był Bronisław
Grębecka (1963), która przeprowadziła Rejchman, redaktor i tłumacz o wykształce-
gruntowną analizę prasy rolniczej w drugiej niu przyrodniczym. W 1869 r. ukazała się w
poÅ‚owie XIX w. pod kÄ…tem recepcji darwini- jego przekÅ‚adzie broszura (bücHner 1869)
zmu, szczególne znaczenie w podjętej wów- pt. Teoria Darwina według popularnej
czas dyskusji przypisaÅ‚a  Gazecie Rolniczej . prelekcji Ludwika Büchnera. ByÅ‚a to zapo-
Jej zdaniem do autorów najaktywniejszych i wiedz
jego własnej aktywności pisarskiej. Do
o najbardziej interesujÄ…cych wypowiedziach 1882 r. Rejchman na Å‚amach  PrzeglÄ…du Ty-
należeli: Juliusz Au  rolnik ekonomista, Zyg- godniowego ,  Przyrody i Przemysłu ,  Niwy
munt Gawarecki  korespondent z Belgii, i  Ateneum zamieścił kilkanaście artykułów,
Leon Kąkolewski  publicysta, Bolesław Kle- w których z dużą znajomością przedmiotu
paczewski  hodowca owiec, Albin Kohn  wyłożył założenia teorii doboru naturalnego,
publicysta o wykształceniu agronomicznym, jak i jego implikacje naukowe i społeczne.
Józef B. roGowski  praktyk i teoretyk rol- Sądzę, że to przede wszystkim on miał naj-
nictwa, Aleksander Trylski  hodowca zwie- większy wkład w proces upowszechniania
rząt oraz Stanisław Wotowski  hodowca darwinizmu i publikacji waLLace (1877a, b)
koni. na ziemiach polskich. Rejchman był też wy-
Charakterystycznym rysem artykułów za- trwałym obrońcą samego Darwina oraz jego
mieszczanych w  Gazecie Rolniczej była teorii przed licznymi i najczęściej niesłusz-
kontrowersja między negatywną oceną świa- nymi zarzutami. Największą jednak zasługą
topoglÄ…dowÄ… darwinizmu a jednoczesnym Rejchmana i innych wypowiadajÄ…cych siÄ™ w
uznaniem dla jej walorów poznawczych w tych sprawach było wykazanie, że mamy do
zakresie podstaw naukowych, wyjaśniających czynienia z teorią naukową o wielkich im-
szereg procesów i zjawisk zachodzących w plikacjach. Interpretacje światopoglądowe
żywej przyrodzie. Wątpiąc w ewolucyjny roz-  pisał  są tylko jedną z pochodnych, a nie
wój świata żywego starano się wykorzystać istotą darwinizmu  w konsekwencji teoria
podstawy teorii doboru naturalnego dla bie- doboru naturalnego może być zaakceptowa-
żących udoskonaleń uprawy roślin i hodowli na głównie przez osoby wierzące, do których
zwierząt (roGowski 1869). sam się zaliczał. Nie było to stanowisko od-
Do upowszechnienia darwinizmu w Pol- osobnione, reprezentował je również Antoni
sce szczególnie przyczynił się ruch umysło- Wałecki wybitny znawca fauny Syberii i Pol-
wy i społeczny zwany pozytywizmem war- ski. Przekonanie, że wiarę w Boga stworzy-
szawskim. Jego twórcami i propagatorami ciela, nieśmiertelną duszę można pogodzić z
byli Piotr cHmieLowski  historyk i krytyk li- teorią ewolucji było jednak już w latach 60.
teratury, Aleksander Świętochowski  pisarz konsekwentnie odrzucane, a idee darwinow-
publicysta, Julian Ochorowicz  psycholog skie potępiane przez duchowieństwo i prasę
i publicysta, Bolesław Prus i Adam Wiślicki katolicką.
 wydawca  Przeglądu Tygodniowego . Po- W  Tygodniku Katolickim ukazał się w
zytywizm warszawski propagował prace od odcinkach (wydany również w formie bro-
podstaw na rzecz gospodarki kraju, rozwo- szury) esej ks. wartenberGa (1866) pt. O
ju nauki i oświaty. Najważniejsze było to, że teoryii Darwina. Autor starał się wykazać, że
ruch miał charakter społeczny i rozwijany jest ona bezzasadną, kacerską i aspołeczną.
był przez wybitnych humanistów i pisarzy, W podobnym duchu występował Józef
ale odwoływał się do nauk przyrodniczych, Szujski i ks. Michał Nowodworski, póz
niejszy
głównie biologicznych (cHmieLowski 1876). biskup płocki, stojąc na stanowisku, że nauka
Uważano, że poznanie ewolucji i życia na Zie- w pełni potwierdza obraz powstania życia i
mi jest najlepszą drogą do poznania mecha- stworzenia człowieka, który jest zapisany w
nizmów rozwoju społeczeństwa. Pozytywizm Biblii. Szerzeniu idei ewolucji przeciwstawia-
warszawski stworzył tak zwaną młodą prasę, li się też intelektualiści świeccy. Taki cel miał
w której centralną rolę odgrywał  Przegląd artykuł Teoria Darwina wobec uczonych an-
Tygodniowy Życia Społecznego, Literatury gielskich autorstwa filozofa i publicysty Wła-
i Sztuk Pięknych . Do młodej prasy należały dysława miłkowskieGo (1869).
póz
niej powstałe pisma  Niwa i  Ateneum , W 1871 r. zaszły wydarzenia, które jesz-
propagujące w mniej radykalnej formie idee cze bardziej zaostrzyły ataki środowisk kato-
pozytywizmu. To za ich pośrednictwem naj- lickich. Darwin ogłosił The descent of man
Percepcja darwinizmu na ziemiach polskich
283
and selection relation to sex. Jednocześnie Należy też z naciskiem podkreślić, że w
we Lwowie  w przekładzie na język polski toczącej się wówczas dyskusji, obok zacie-
 ukazała się książka HaeckLa (1871) Dzie- trzewienia, istniały liczne próby pogłębienia
je utworzenia przyrody, a trzy lata póz
niej dyskusji merytorycznej.
Thomasa HuxLeya (1874) Stanowisko czło- Tadeusz Skomorowski w tomie 2 (1873) i
wieka w przyrodzie.. W odpowiedzi wyda- tomie 3 (1873/74)  Przyrody i Przemysłu w
ny został jako druk zwarty pamflet Homo 30 kolejnych odcinkach zamieścił opracowa-
versus Darwin czyli sprawa o pochodzeniu nie zatytułowane Geneza gatunków ze stano-
człowieka & (1874). Jego autorem był Lyon wiska racjonalnej krytyki. Całość w formie
(pseudonim). Utwór przełożył z angielskie- zwartej została wydana pod tytułem Rozbiór
go Stanisław Chomętowski, lekarz psychia- teorii Darwina czyli geneza gatunków ze
tra, od 1865 r. ordynator szpitala Jana Bo- stanowiska racjonalnej krytyki (skomorow-
żego w Warszawie. Tłumacz wystąpił pod ski 1874). Była to ocena teorii doboru natu-
pseudonimem Dr. Bonifacjusz Nemo. W ralnego oparta na książce G. S. Mivarta On
latach 70. darwinizm był agresywnie zwal- the origin of species wydanej w Londynie w
czany przez ks. Stefana pawLickieGo (1870, 1871. Podstawowy zarzut postawiony Darwi-
1875), profesora filozofii, który w swych nowi miał duży kaliber. Zdaniem Mivarta teo-
ocenach również nie przebierał w słowach ria doboru naturalnego rzeczywiście przeko-
potępienia. W rzeczywistości dopiero dzię- nywująco objaśnia, jak może się kształtować
ki jego wystąpieniom wzrosło zaintereso- i modyfikować narząd już istniejący, ale jest
wanie problematyką ewolucyjną, mimo że zupełnie bezradna przy odpowiedzi na pyta-
próby szukania dróg pogodzenia między nie, jak mogą się tworzyć zaczątki nowych
wiarą chrześcijańską i darwinizmem były organów. Według Mivarta i Skomorowskiego
surowo potępione. Odpowiedzią na artykuł organogeneza jest procesem odrębnym od
Aleksandra tuszyńskieGo pt. Darwinizm doboru naturalnego. Takie poglądy nie były
i pozytywizm (1873) i Hipoteza Darwina odosobnione. Wraz z uznaniem dla idei ewo-
jest czy nie jest antychrześcijańską? (1873) lucji wzrastała liczba antydarwinistów.
był ostry sprzeciw ks. Michała Nowodwor- Taki charakter miał m.in. artykuł prakty-
skiego zatytułowany Niefortunne pośred- kującego lekarza Adama cHałupczyńskieGo
niczenie (1873). Ten antyewolucyjny nurt O niektórych błędach w teorii Darwina,
nie hamował udostępnienia polskiemu drukowany w odcinkach na łamach  Przyro-
czytelnikowi twórczości Darwina. Konrad dy i Przemysłu (1879/1980). Siłą napędową
Dobrski, lekarz praktykujÄ…cy w Warszawie ewolucji biologicznej nie jest walka o byt i
przełożył Wyraz uczuć u człowieka i zwie- wynikający z niej dobór naturalny  stwier-
rząt (Darwin 1873b). Z kolei Ludwik Ma- dzał autor  lecz dążność do postępowego
słowski dokonał przekładu dzieła Darwina rozwoju, będąca immanentnym przejawem
The descent of man and selection in rela- życia.
tion to sex. Książkę wydano po polsku w Stanisław Kramsztyk w pracy Sprawa
dwóch częściach O pochodzeniu człowieka darwinizmu ( Ateneum , 1880) zwrócił
(Darwin 1874) i Dobór płciowy (Darwin uwagę na teorię migracji i izolacji prze-
1875-1876). strzennej Moritza Wagnera, która jego zda-
Niezależnie od przekładów w latach 70. niem lepiej wyjaśnia zjawiska ewolucyjne
ukazały się też obszerne rozprawy lekarzy z od mechanizmu doboru naturalnego. Jedno-
wykształcenia, rozwijające w sposób umiar- cześnie w następnym roczniku  Ateneum
kowany (Wincenty Szyszło  Przegląd dzie- (1881) bronił Kramsztyk wartości metodo-
jów przyrody,  Studia Filozoficzne , t. 1 i 2, logicznych i poznawczych teorii darwinow-
1872), bÄ…dz
zdecydowany (Józef Chwiećkow- skiej przed zarzutami stawianymi jej przez
ski  Siła i materia, czyli stopniowy rozwój Chałupczyńskiego.
pojęć o tych przedmiotach, t. 1 i 2, 1877) Recepcja naukowa i społeczna darwini-
koncepcje ewolucjonistyczne i światopogląd zmu w żadnym kraju nie przebiegała bezkon-
materialistyczny. fliktowo, lecz w wyniku ostrych dyskusji. Ich
W tym samym duchu były napisane książ- natężenie było swoistym miernikiem aktyw-
ki przez okulistę Zygmunta kramsztyka pt. ności życia intelektualnego. Zarówno zwo-
Jędrzej Śniadecki. Teoria jestestw organicz- lennicy, jak i przeciwnicy  ci ostatni wbrew
nych wobec dzisiejszych pojęć o życiu (1874) swojej woli  swoimi wystąpieniami w isto-
i psychiatrÄ™ Alfonsa Perlickiego Kilka uwag cie przyczyniali siÄ™ do upowszechnienia idei
o poprawie przyrody (1876). ewolucji.
Leszek kuz
nicki
284
ReCePTION OF DARWINISM IN THe YeARS 1860-1881 ON THe POLISH LANDS
S u m m a r y
First announcement on the natural selection Darwin s theory was popularized by the press
theory was published in Polish in 1860 by an agrar- led to a sharp dispute, which was a part of the
ian journal. At Warsaw University (Grand School) general controversy between Warsaw Positive Phi-
Benedykt Dybowski started evolution lectures in losophy and conservative catholic groups. In the
1862. After his transportation to Syberia, Darwin- fights for Darwinian theory in press active and
ism was the permanent element of zoology teaching competent was Bronisław Rejchman author of nu-
(1864-1889) by August Wrześniowski. merous articles.
LITeRATURA
bücHner L., 1869. Teoryja Darwina & Opr. Br. Re- kuz
nicki L., urbanek A., 1970. Zasady nauki o ewo-
ichmann, K. Kowalewski, Warszawa.
lucji. Tom 2. PWN, Warszawa
cHałupczyński A., 1880. O niektórych błędach w teo- Lipińska-zubkiewicz I., 1963. Problematyka ewolu-
ryi Darwina. S. Orgelbranda Synów, Warszawa.
cyjna na Å‚amach Ateneum (1876 1901). Mate-
cHmieLowski P., 1876. Teoryja Darwina i języko- riały do dziejów myśli ewolucyjnej w Polsce, z.
znawstwo. Niwa R 5, t. 9, 122 138.
1, 115 181.
Darwin K., 1873. Wyraz uczuć u człowieka i zwie- Lyon W. P., 1874. Homo versus Darwin czyli spra-
rzÄ…t. TÅ‚um. K. Dobrski, J. Sikorski, Warszawa.
wa o pochodzeniu człowieka. Tłum. Bonificjusz
Darwin K., 1873. O powstawaniu gatunków &
Nemo (ST. Chomentowski). Kronika Rodzinna,
Tłum. W. Mayzel. Zeszyty 1 4 (niedokończone).
Warszawa.
Niwa, Warszawa.
matecki T., 1864. Teorya Darwina. Ziemianin nr 48,
Darwin K., 1874. O pochodzeniu człowieka. Tłum.
1 5.
L. Masłowski. Kraj, Kraków.
miłkowski Wł., 1869. Teorya Darwina wobec uczo-
Darwin K., 1875 76. Dobór płciowy. Tłum. L. Ma- nych angielskich. Przegląd katolicki, 231 232.
słowski. T. 1, T. 2. Księgarnia Polska, Lwów.
orLikowska C., 1961. Nurt ewolucjonizmu w war-
DłuGokęcka T., Dominas H., Grębecka W., janion S.
szawskim środowisku lekarskim w latach
M., Lipińska zubkiewicz I., niemczewska L., 1961.
1862 1900. Studia i Materiały z Dziejów Nauki
Recepcja darwinizmu w drugiej połowie XIX
Polskiej, Seria B, z. 5, 67 125.
wieku w Królestwie Polskim. Studia i Materiały
pawLicki S., 1870. Materializm wobec nauki. Odbit-
z Dziejów Nauki Polskiej. Seria B., z. 5, 127 149.
ka  Przeg. Pol., Kraków.
DłuGokęcka T., 1963. Miejsce darwinizmu w dzia- pawLicki S., 1875. Studia nad darwinizmem. Wyd.
łalności Przeglądu Tygodniowego (1866 1890).
Dzieł Katolickich Wł. Milkowskiego, Kraków.
Materiały do dziejów myśli ewolucyjnej w Pol- peteLenz I. L., 1878. Krótki rys teorii Darwina. To-
sce, z. 1, 13 111.
warzystwo Aptekarskie, Lwów.
Dominas H., 1962. Stosunek publicystów czasopism
rejcHman Br., 1873. Teorya Darwina i hipotezy Ha-
socjalistycznych (Równości, Przedświtu, Walki
cekela w treściwym zarysie. Rzut oka na kwe-
Klas, Światła) do socjaldarwinizmu i darwini- stię pochodzenia gatunków. A. Pajewski, Warsza-
zmu. Materiały do dziejów myśli ewolucyjnej w
wa.
Polsce, z. 1, 291 350.
roGowski J. B., 1869. Znaczenie dla rolnictwa prac
Dybowski B., 1930. Pamiętnik Dra Benedykta Dy- Darwina. Gazeta Rolnicza, t. 9, 409, 417, 426.
bowskiego od roku 1862 poczÄ…wszy do 1878.
rostafiński j., 1879. Wykład popularny o prawie
Lwów.
Malthusa w przyrodzie & L. Anczyc i Sp., Kra-
Grębecka W., 1963. Materiały do recepcji darwini- ków.
zmu na łamach prasy rolniczej. Materiały do
scHmiDt O., 1875. Nauka o pochodzeniu gatunków
dziejów myśli ewolucyjnej w Polsce, z. 1, 185 i darwinizm. Tłum. A. Wrześniowski. Sp. Wyd.
287.
Księgarzy, Warszawa.
HaeckeL e., 1871. Dzieje utworzenia przyrody. TÅ‚um.
skomorowski T., 1874. Rozbiór teorii Darwina czy-
J. Czarnecki i L. Masłowski. Lwów.
li geneza gatunków ze stanowiska racjonalnej
Hoyer H., 1876. Krytyczny poglÄ…d na darwinizm.
krytyki. Cels Lewicki i Sp., Warszawa.
Ateneum t. 2., 169 194.
strasburGer e., 1867. O istocie i zadaniu nauk przy-
HuxLey T. H., 1873. O przyczynach zjawisk w natu- rodniczych. Bibl. Warsz. t. 3, 1 24.
rze organicznej. Tłum. A. wrześniowski, Wende
strasburGer e., 1869. Dwupłciowość, wielokształt-
i Sp., Warszawa.
ność i krzyżowanie się roślin. Rzecz w duchu
HuxLey T. H., 1874. Stanowisko człowieka w przy- teoryi Darwina wyłożona. Bibl. Warsz., t. 1, 27
rodzie. Tłum. S. Żaryn. Red. Przeglądu Tygodnio- 65.
wego, Warszawa.
tuszyński A., 1873. Hipoteza Darwina jest czy nie
kąkoLewski L., 1860. Przegląd periodyczny litera- jest antychrześcijańską? Gaz. Pol. Nr 82, 1 3.
tury rolniczej z ostatnich czasów. Gazeta Rol.
tuszyński A., 1873. Darwinizm i pozytywizm w
Przem. Hand. 198, 201.
treści pism naszych. Bibl. Warsz., t. 1, 24 29,
kramsztyk Z., 1874. Jędrzej Śniadecki. Teoryja je- 239 254.
stestw organicznych wobec dzisiejszych pojęć o
waLLace A. R., 1875. Znaczenie teorii wyboru na-
życiu. Orgelbrand S. S., Warszawa.
turalnego ze względu na naśladownictwo i
kuz
nicki L., 1987. Biologia ewolucyjna. [W:] Histo- inne ochronne podobieństwa zwierząt. Tłum.
ria nauki polskiej. Suchodolski B. (red.). t. IV,
A. Wrześniowski. Przyr. i Przem. R. 4, 73 75,
1863 1918, część III, 323 339.
85 89, 100 103, 109 113, 125 127, 137 140,
kuz
nicki L., urbanek A., 1967. Zasady nauki o ewo- 145 147, 160 162, 169 171.
lucji. Tom 1. PWN, Warszawa.
Percepcja darwinizmu na ziemiach polskich
285
waLLace A. R., 1877a. Starożytność człowieka i cha- wrześniowski A., 1868. Zoologia w: encyklopedia
rakter cywilizacji przeddziejowej. Streścił Br. Powszechna, S. Orgelbrand, t. 28, 708 729.
Reichmann. Ateneum t. 1, 225 241. zubkiewicz I., 1981. Metodologiczne i światopoglądo-
waLLace A. R., 1877b. Nowe dopełnienie teorii do- we czynniki recepcji darwinizmu w Królestwie
boru naturalnego. Streścił Br. Reichmann. Ate- Polskim w drugiej połowie XIX w. [W:] Ewolu-
neum t. 1, 699 707. cja biologiczna. ZwiÄ…zek organizacji i ewolucji
wartenberG T., 1866. O teoryi Darwina. Tyg. Kat., t. w biologii, Ossolineum, Wrocław, 409 421.
7, 429 433, 437 441, 475 477, 485 487, 497
501, 505 507, 513 518.
wrześniowski A., 1865. Kurs zoologii wykładu Dra
Wrześniowskiego w Szkole Głównej Warszaw-
skiej.