Urszula Kalicińska
Ćwiczenia ortofoniczne
w terapii logopedycznej
dzieci ryzyka dysleksji
Z roku na rok wzrasta liczba dzieci wymagających specjalistycznej opieki logopedycznej. Z badań
prowadzonych w latach 90 wynika, że w populacji dzieci uczęszczających do zerówek 24,9% wykazywało
nieprawidłowości w rozwoju mowy. Badania przeprowadzone przeze mnie w ubiegłym roku pokazały, że jest
takich dzieci już około 50%.
Jednym z poważniejszych problemów u wielu cji wynika, iż z roku na rok wzrasta liczba dzieci wyma-
dzieci w wieku przedszkolnym sÄ… zaburzenia rozwoju gajÄ…cych specjalistycznej opieki logopedycznej. Ba-
psychoruchowego, obejmujÄ…ce zaburzenia motoryki dania prowadzone przed wielu laty przez B. SawÄ™
małej, motoryki dużej, funkcji wzrokowych, uwagi oraz (1990) pokazały, że w populacji dzieci uczęszczają-
funkcji językowych, które mogą prowadzić w konse- cych do zerówek 24,9% wykazywało nieprawidłowo-
kwencji do specyficznych trudności w nauce czytania ści w rozwoju mowy. Przeprowadzone przeze mnie
i pisania. Aby umożliwić dzieciom pomyślny start w roku szkolnym 2009/2010 w mieście i gminie
w szkole, ważne jest dostrzeżenie wczesnych obja- Kietrz w województwie opolskim przesiewowe bada-
wów ryzyka dysleksji oraz ich zdiagnozowanie. W tym nia logopedyczne pokazały, że około 50% badanych
celu dostępnym i łatwym do zastosowania narzędziem dzieci przejawia nieprawidłową artykulację.
jest Skala Ryzyka Dysleksji M. Bogdanowicz (2005). Badaniami objętych zostało 54 dzieci w przed-
W przypadku rozpoznania ryzyka dysleksji należy nie- szkolu miejskim, 50 dzieci z dwóch grup zerowych
zwłocznie rozpocząć działania zmierzające do uspraw- funkcjonujących przy szkole podstawowej oraz 14
nienia zaburzonych funkcji. W zależności od stopnia dzieci z dwóch grup zerowych funkcjonujących
ryzyka i głębokości deficytów rozwojowych należy przy wiejskich szkołach podstawowych. A
Ä…cznie prze-
systematycznie prowadzić terapię pedagogiczną oraz badano 128 dzieci. U 61 zdiagnozowano różne zabu-
terapię logopedyczną. rzenia ekspresji językowej, takie jak: wady wymowy,
Od 22 lat jestem logopedą pracującym między mylenie wyrazów o podobnym brzmieniu, zmienianie
innymi z dziećmi przedszkolnymi i z moich obserwa- szyku wyrazów w zdaniu, używanie nieprawidłowych
16 Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji
form gramatycznych. U wielu dzieci z tej grupy rozpo- mowy i artykulację. Ćwiczenia te łączą się ze sobą
znano ponadto zaburzenia słuchu fonematycznego i choć należy wykonywać je w określonej kolejności,
charakteryzujące się trudnościami w odróżnianiu gło- to mogą być także stosowane równolegle.
sek o podobnym brzmieniu, pamięciowym odtwarza- Ćwiczenia ortofoniczne oddziałują również pozy-
niu sekwencji (dni tygodnia, pory roku, nazwy tywnie na psychikę dziecka: powodują odprężenie
miesięcy), wyróżnianiu głosek w słowach, łączeniu umysłowe, budzą wiarę we własne siły, dają lepsze
głosek w słowo, rozpoznawaniu i tworzeniu rymów samopoczucie z powodu łatwiejszego nawiązywania
oraz zapamiętywaniu wierszyków i piosenek. W związ- kontaktów werbalnych z otoczeniem i satysfakcję
ku z dostrzeżonymi symptomami zaliczono te dzieci z postępów w nauce prawidłowej artykulacji. Ćwicze-
do grupy ryzyka trudności w nauce czytania i pisania nia można prowadzić również z dziećmi o prawidło-
i objęto terapią logopedyczną. Terapię rozpoczęto wym rozwoju mowy  wówczas rozwijają i utrwalają
od przygotowania aparatu mowy poprzez usprawnie- sprawność językową i zapobiegają wadom wymowy.
nie układu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyj- Jednak szczególne znaczenie pełnią te ćwiczenia
nego. Do tego celu wykorzystywano różnorodne w pracy z dziećmi o opóz
nionym rozwoju mowy oraz
ćwiczenia ortofoniczne, które mogą być wykonywane wykazującymi zaburzenia językowe i wady wymowy.
w gabinecie logopedycznym oraz w przedszkolu Ćwiczenia ortofoniczne wspomagają proces usuwa-
i szkole, a także w domu, po odpowiednim przygoto- nia tych zaburzeń poprzez usprawnianie aparatu odde-
waniu nauczycieli i rodziców. chowego (płuca, oskrzela, tchawica), fonacyjnego
(krtań, gardło, jama nosowa) i artykulacyjnego (war-
ćwiczenia ortofoniczne wzięły swą nazwę od po-
gi, język, podniebienie, policzki, uzębienie).
jęcia ortofonia (orthos  prosty, prawidłowy; pho-
Zasady prowadzenia ćwiczeń ortofonicznych:
ne  głos), które oznacza poprawną wymowę
(Kaczmarek 1977, s. 279); ortofonia jest działem w doborze ćwiczeń kierować się rodzajem zaburze-
ortoepii zajmujÄ…cym siÄ™ ustalaniem zasad popraw-
nia mowy,
nej wymowy i poprawnego brzmienia wyrazów
demonstrować ćwiczenie dziecku w odpowiednim
i połączeń wyrazowych danego języka (Sko-
tempie, wyjaśniając jego istotę i nazywając biorące
rek 2002, s. 121)
w nim udział narządy,
ćwiczenia ortofoniczne wstępne:
przed przystąpieniem do zabawy zapoznać dziecko
ćwiczenia oddechowe,
ćwiczenia fonacyjne, z rekwizytami,
ćwiczenia logorytmiczne,
wykonać oddzielnie każdy element ćwiczenia,
ćwiczenia kształtujące słuch fonematyczny,
ćwiczyć razem z dzieckiem,
ćwiczenia usprawniające narządy mowne,
narządy mowy ćwiczyć przed lustrem,
bezpośrednio związane procesem mówienia:
zaczynać od ćwiczeń najłatwiejszych do coraz trud-
ćwiczenia artykulacyjne (Sachajska 1981, s. 9)
niejszych,
W zależności od rodzaju trudności, podczas ćwi- prowadzić ćwiczenia w formie zabawy,
czeń ortofonicznych należy położyć szczególny na- prowadzić ćwiczenia indywidualnie lub zbiorowo,
cisk na te elementy, które sprawiają dziecku problem, ćwiczyć krótko (ok. 5 min) i często powtarzać,
ale jednocześnie stosować wszystkie podstawowe ćwiczenia usprawniające motorykę narządów arty-
ćwiczenia obejmujące oddychanie, fonację, kształce- kulacyjnych poprzedzić ćwiczeniami rozluz
niajÄ…cymi,
nie słuchu fonematycznego, gimnastykę narządów nie przeprowadzać ćwiczeń artykulacyjnych, w któ-
Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji 17
rych powtarza się głoska, jeśli dziecko wymawia tę
głoskę w wadliwy sposób (wada się utrwala),
ćwiczenia oddechowe rozpoczynać od tych, które
mobilizują wyłącznie aparat oddechowy (dmuchanie,
chuchanie), a kończyć na łączeniu oddychania z mó-
wieniem,
ćwiczenia słuchowe zaczynać od różnicowania
dz
więków z otoczenia, poprzez różnicowanie izolowa-
nych głosek, do ćwiczeń analizy i syntezy słuchowej,
ćwiczenia logorytmiczne prowadzić z dziećmi mają-
cymi trudności w sprawnym poruszaniu się i w orien-
tacji przestrzennej,
łączyć ćwiczenia artykulacyjne z ćwiczeniami odde-
chowymi, fonacyjnymi, logorytmicznymi, słuchowy- " dmuchanie na wiatraczek,
mi oraz usprawniającymi motorykę narządów " nadmuchiwanie balonika,
artykulacyjnych (Sachajska 1981, s. 11 13, Sko- " wypuszczanie powietrza z balonika,
rek 2001, s. 71 72). " zdmuchiwanie płomienia świecy z coraz większej
Poniżej przedstawiona zostanie krótka prezentacja odległości,
poszczególnych rodzajów ćwiczeń ortofonicznych " dmuchanie przez rurkę zanurzoną w wodzie
w oparciu o publikacje m.in.: G. Demelowej   bulgotanie ,
(1983), D. Antos, G. Demel, I. Styczek (1978), E. Ki- " puszczanie baniek mydlanych,
lińskiej-Ewertowskiej (1987), K. Datkun-Czerniak " dmuchanie na lekkie przedmioty: watki, kawałki
(1994), E. Chmielewskiej (1995), D. Emiluty-Rozya styropianu, piłeczki,
(1994). " dmuchanie na gorÄ…cÄ… zupÄ™,
" chuchanie na zmarznięte dłonie,
I. Ćwiczenia oddechowe  mają na celu nauczenie " dmuchanie w gwizdek,
różnicowania fazy wdechowej i wydechowej, zwięk- " dmuchanie przez rurkę na płatki bibuły,
szenie pojemności płuc, pogłębienie oddechu, wy- " dmuchanie na waciki i piórka zawieszone na nitkach,
dłużenie fazy wydechu, stosowania przerw we " dmuchanie przez rurkę na lekkie przedmioty
właściwych miejscach na nabranie powietrza w cza- pływające po wodzie,
sie mówienia, a także rozluz
nienie i uspokojenie " zdmuchiwanie chrupek z gładkiej i szorstkiej
dziecka. Wśród ćwiczeń oddechowych można wyróż- powierzchni,
nić ćwiczenia mobilizujące aparat oddechowy, kształ- " podrzucanie piórek lub watek dmuchaniem na nie,
tujące oddychanie brzuszno-przeponowe, łączące " naśladowanie szumu wiatru,
oddychanie z ruchem oraz ćwiczenia oddechowo-fo- " dmuchanie na zaszronioną szybę,
nacyjne. " gra na instrumentach dmuchanych,
Przykłady ćwiczeń oddechowych: " wymawianie na wydechu samogłosek,
" głęboki wdech i wydech, " liczenie na jednym wydechu.
" wÄ…chanie kwiatka,
18 Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji
©iStockphoto.com
©iStockphoto.com
mmumm, mmemm, mmimm,
" naśladowanie syczenia ulatniającego się powietrza
jak najdłużej, na jednym wydechu,
" utrzymywanie jednostajnego, równego, monoton-
nego dz
więku opartego na jednej samogłosce:
aaaaa, ooooo, eeeee, uuuuu, iiiii,
" naśladowanie szeptem głosów z otoczenia, instru-
mentów muzycznych,
" naśladowanie głosów zwierząt, przyrody, pojazdów,
" zabawy w echo, które odpowiada coraz ciszej i ci-
szej, powoli i rytmicznie.
II. Ćwiczenia fonacyjne  stosuje się w celu III. Ćwiczenia logarytmiczne  polecane są szcze-
zmniejszenia napięcia mięśni krtani i gardła, umie- gólnie dzieciom mającym trudności w orientacji prze-
jętnego włączania rezonatorów głosowych podczas strzennej, sprawnym poruszaniu się, dzieciom
mówienia oraz ustalenia wysokości i natężenia głosu nieśmiałym oraz nadruchliwym, ponieważ logorytmi-
właściwego dla danej osoby. Ustalenie tych parame- ka uczy płynności ruchów, pozwala wyładować nagro-
trów nazywamy nastawieniem głosu. Rozróżniamy trzy madzoną energię, a także zwolnić napięcie
rodzaje nastawienia głosu: twarde, przydechowe mięśniowe. W zakres ćwiczeń logorytmicznych wcho-
i miękkie. W polskiej wymowie za właściwe uznawa- dzą ćwiczenia muzyczno-ruchowe, słowno-ruchowe,
ne jest nastawienie miękkie, zwane też miękkim ata- słowno-rytmiczne, słuchowe i ćwiczenia narządów ar-
kiem. Ćwiczenia te przeprowadzamy w celu tykulacyjnych. Mają one na celu uwrażliwienie dzie-
wykształcenia umiejętności właściwego posługiwania ci, zwrócenie ich uwagi na zjawiska wspólne dla
się głosem, zlikwidowania głosów zbyt piskliwych lub muzyki i wypowiedzi, a więc na rytm, tempo, wyso-
krzykliwych. Ćwiczenia fonacyjne należy prowadzić kość dz
więku, głośność, akcentację, frazowanie i ar-
po oddechowych, a następnie razem z ćwiczeniami tykulację. W zabawach logorytmicznych należy
oddechowymi wydłużającymi fazę wydechową. Po- wykorzystać umiejętności zdobyte przez dziecko pod-
winny one trwać krótko, by nie przeciążać zbytnio czas wstępnych ćwiczeń oddechowych i fonacyjnych.
mięśni krtani. Między kolejnymi ćwiczeniami należy Przykłady ćwiczeń logorytmicznych:
robić krótkie przerwy. Chody
Przykłady ćwiczeń fonacyjnych: " chód piano  stopy stawiać na podłodze miękko
" mruczenie przez nos z wydłużaniem głosek m lub od palców, bez akcentów,
n, tak by drgały wargi i skrzydełka nosa, " chód forte  stopy stawiać energicznie, całą płasz-
" do przedłużonego m dodanie na końcu samogło- czyzną na podłodze,
ski: mmma, mmmo, mmmu, mmmi, mmme, " chód tyłem  ciężar ciała przenieść do tyłu, głowa
" zaczynanie ćwiczenia od samogłoski: ammm, odwrócona w bok, by wzrokiem kontrolować kieru-
ommm, emmm, ummm, immm, nek ruchu,
" włączanie samogłoski w ciąg wypowiadanej z prze- " chód bokiem  stopa i kolano nogi wykonującej krok
dłużeniem spółgłoski nosowej: mmamm, mmomm, muszą być zwrócone w kierunku ruchu,
Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji 19
" chód ze wspięciem na palce  można wykonywać Zabawy i ćwiczenia z elementem równowagi
bez uginania kolan lub z ugięciem, " stanie równoważne  noga przed nogą we wspię-
" chód na piętach, ciu na palce,
" chód w przysiadzie  tylko na palcach, wykonując " chód krokiem mierniczego  stopa przed stopą,
ruchy sprężynujące w kolanach i stawie biodrowym, " chód z woreczkiem na stopie, na głowie,
" chód z pogłębionym sprężynowaniem  stopy całą " chód w przód, tył z zamkniętymi oczyma,
płaszczyzną należy stawiać na podłodze i wykony- " wchodzenie i schodzenie po pochyłej płaszczyz
nie,
wać głębokie ruchy sprężynujące kolan i w stawie " chód z woreczkiem na głowie w połączeniu z kuca-
biodrowym, niem, obrotami, klękiem na jedno kolano,
" chód realizowany z innymi formami ruchu, np. przy- " chód z przekładaniem woreczka raz pod lewym, raz
siadami, obrotami, skokami itp. pod prawym kolanem,
" przejście po ławeczce z wykonaniem na środku ob-
Biegi rotu,
" bieg rytmiczny  sylwetka wyprostowana, głowa
w pozycji pionowej,
" bieg z unoszeniem kolan  kolana podnosić wyso-
ko,
" bieg z wymachem nóg do tyłu  rytmiczny, prze-
mienny wymach nóg,
" bieg z wymijaniem lub obieganiem przedmiotów,
" bieg w połączeniu z różnymi formami ruchu: rzu-
tem, skokiem, wspinaniem, dz
wiganiem.
Skoki i podskoki
" podskoki rytmiczne  w miejscu, z posuwaniem siÄ™
do przodu,
" podskoki wykroczne, " przejście po ławeczce z przekroczeniem przeszkód,
" podskoki rozkroczno-zwarte, " przejście po ławeczce bokiem,
" podskoki jednonóż w przód, tył, dookoła swojej osi, " przejście po ławeczce skokami   kulawy lisek ,
" podskoki zmienne z unoszeniem na zmianÄ™ raz jed-  zajÄ…c ,
nego kolana, raz drugiego, " przejście po listwie odwróconej ławeczki.
" podskoki dostawcze  cwały w bok,
" podskoki i przeskoki z użyciem przyborów, Ćwiczenia z elementami czworakowania i pełzania
" przeskoki z rozbiegu z odbiciem jednonóż, obunóż, zabawy na czworakach z naśladowaniem ruchów zwie-
" zeskoki w głąb, rząt
" wyskoki dosiężne  z odbiciem obunóż i jednonóż, " chód na czworakach tyłem,
" skoki sprężynujące obunóż, " chód w podporze na trzech kończynach,
" skok skrzyżny, " pełzanie i czołganie się,
" skoki z podparciem. " toczenie siÄ™ z boku na bok.
20 Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji
©iStockphoto.com
Ćwiczenia rąk i nóg
" wymachy odprężające rąk od barku w bok  pozy-
cja stojÄ…ca,
" wymachy odprężające rąk w przód,
" odprężanie rąk w siadzie klęcznym,
" przenoszenie ciężaru ciała w bok  stanie rozkrocz-
ne, ręce z tyłu bądz
na biodrach,
" przenoszenie ciężaru ciała w przód i w tył  stanie
z wysuniętą nogą do przodu,
" napinanie i rozluz
nianie mięśni obu nóg jednocześ-
nie  stanie w rozkroku.
Ćwiczenia usprawniające i koordynacyjne " dzieci stoją parami twarzą do siebie, zaznaczają
" dzieci maszerują i jednocześnie klaszczą nad gło- akcent metryczny klaśnięciem o dłonie dziecka
wami  muzyka w rejestrze wysokim, z przodu.
" dzieci idą na piętach z wyprostowanymi plecami
i klaszczą za sobą  muzyka w rejestrze niskim, Ćwiczenia kształcące poczucie tempa
" dzieci leżą na plecach i nogami naśladują jazdę ro- " dzieci chodzą po sali zgodnie z akompaniamen-
werem, tem  tempo ruchu należy dostosować do zmienia-
" na podłodze leżą obręcze  dzieci przeskakują z jed- jącego się co kilka taktów tempa muzyki,
nej obręczy do drugiej zgodnie z muzyką, " wybrane dziecko chodzi po sali bez towarzyszenia
" dzieci podrzucają piłki do góry zgodnie z muzyką, muzyki, pozostałe dzieci włączają się i dostosowu-
po jej zmianie uderzają piłką o podłogę, ją swoje kroki do tempa narzuconego przez to
" dzieci w siadzie klęcznym toczą oburącz piłkę dziecko,
przed siebie i do siebie. " dzieci podzielone na trzy grupy odtwarzajÄ… krokami
bicie zegarów  dużego wolnymi krokami, średnie-
Ćwiczenia kształcące poczucie metrum go szybszymi i małego bardzo szybkimi,
" dzieci chodzÄ… po sali zgodnie z towarzyszÄ…cÄ… muzy- " dzieci recytujÄ… tekst przy akompaniamencie instru-
ką, na sygnał idą dalej, zaznaczając akcent metrycz- mentu perkusyjnego.
ny akcentowanym krokiem,
" ustawienie w parach twarzą do siebie, na  raz pod- IV. Ćwiczenia słuchu fonematycznego  polega-
skok obunóż, na  dwa klaśnięcie, ją na wykształceniu wzorców słuchowych, a ich ce-
" dzieci siedzą w siadzie klęcznym i na sygnał toczą lem jest wyrobienie zdolności różnicowania głosek
piłkę do dziecka z prawej strony, opozycyjnych i umiejętności wyodrębniania głoski
" dzieci siedzą w siadzie skrzyżnym, akcent metrycz- na początku, w środku i na końcu wyrazu. Ćwiczenia
ny zaznaczają podrzuceniem piłki, te rozpoczynamy od zabaw, których podstawą jest
" dzieci idą  spiralą  na sygnał  już klęka kolejno słuch fizyczny, a następnie przechodzimy do ćwiczeń
każde dziecko, a zabawa trwa tak długo, aż uklęknie w różnicowaniu głosek opozycyjnych oraz ćwiczeń
ostatnie, analizy i syntezy słuchowej.
Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji 21
©iStockphoto.com
Przykłady ćwiczeń słuchu fonematycznego:
" rozpoznawanie różnych dz
więków,
" rozpoznawanie z
ródła, miejsca i kierunku dz
więku,
" naśladowanie wystukiwanego rytmu,
" wydzielanie sylab w wyrazach,
" wyodrębnianie sylaby na początku i na końcu wyrazu,
" tworzenie łańcuchów sylabowych  końcowa syla-
ba jednego wyrazu staje się początkową następne-
go, np. mata, tata, tama, mała, łata,
" wyodrębnianie samogłoski na początku wyrazu,
" wyodrębnianie spółgłoski początkowej,
" wyodrębnianie spółgłoski końcowej,
" tworzenie łańcuchów spółgłoskowych  końcowa Przykłady ćwiczeń usprawniających wargi, język,
spółgłoska jednego wyrazu staje się początkową na- podniebienie miękkie, dolną szczękę oraz policzki:
stępnego, np. mak, kot, tor, rak, Ćwiczenia warg
" wyodrębnianie głoski wewnątrz wyrazu, " nakładanie dolnej wargi na górną i górnej na dolną,
" rozpoznawanie żądanej głoski  ćwiczenia utrwala- " zaciskanie warg,
jące, " przesuwanie kącików ust w prawo i w lewo,
" wskazywanie wyrazów rozpoczynających się, koń- " zaciskanie dolnej wargi górnymi zębami i wypycha-
czących lub zawierających wewnątrz żądaną głoskę, nie powietrza,
np. szal, kasza, mysz, " układanie warg w  ryjek ,
" tworzenie ciągu wyrazów powstałych przez zmianę " ściąganie warg do  u i cmokanie,
głoski na początku, w środku lub wewnątrz wyrazu, " wciąganie policzków i cmokanie,
np. los, lot, kot, kit, mit, mat. " przepychanie powietrza wewnÄ…trz jamy ustnej,
" wciąganie i nadymanie policzków,
V. Ćwiczenia usprawniające motorykę narządów " przesyłanie całusków,
mowy  mają na celu wykształcenie u dziecka umie- " ściąganie i rozciąganie warg,
jętności układania narządów artykulacyjnych w spo- " granie palcami na wargach,
sób charakterystyczny dla wymawiania danej głoski. " wyrywanie kartki papieru z zaciśniętych warg,
Polegają na wzmocnieniu mięśni biorących udział " utrzymywanie ołówka między nosem a górną wargą,
w wytwarzaniu dz
więków mowy, wyczuciu położenia " gwizdanie,
poszczególnych narządów oraz wypracowaniu celo- " parskanie, prychanie,
wych ruchów warg, języka i podniebienia. Należy je " zjadanie chrupków z talerzyka za pomocą warg,
prowadzić przed lustrem, aby dziecko miało możli- " czesanie dolnymi zębami wargi górnej i na odwrót.
wość obserwowania osoby demonstrującej ćwiczenia
i kontrolowania poprawności wykonywanych przez Ćwiczenia języka
siebie prób. Powinny odbywać się one w formie zaba- " wysuwanie i chowanie języka do jamy ustnej,
wy, razem z ćwiczeniami oddechowymi, fonacyjnymi " kierowanie języka do brody i nosa,
i logorytmicznymi. " dotykanie językiem wargi dolnej i górnej,
22 Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji
©iStockphoto.com
" kierowanie czubka wąskiego języka w kąciki ust,
" oblizywanie warg posmarowanych miodem,
" oblizywanie zębów ruchem okrężnym,
" przesuwanie czubkiem języka po wewnętrznej i ze-
wnętrznej stronie górnych zębów,
" dotykanie językiem poszczególnych zębów  licze-
nie zębów,
" przeciskanie języka między zbliżonymi do siebie zę-
bami,
" rozpłaszczanie języka   łopata ,
" unoszenie szerokiego języka do górnych zębów,
" unoszenie języka do podniebienia,
" masowanie językiem podniebienia, " chrapanie na wdechu i wydechu,
" przysysanie języka do podniebienia, " wdychanie i wydychanie powietrza przy otwartych
" otwieranie i zamykanie zębów bez odrywania języka ustach,
od podniebienia, " oddychanie wyłącznie przez usta lub przez nos,
" mlaskanie, kląskanie, " przenoszenie skrawków papieru za pomocą słomki,
" parskanie z językiem wsuniętym między zęby, " chrząkanie, kaszlenie z wysuniętym na zewnątrz ję-
" układanie języka w  rynienkę ,  rureczkę ,  misecz- zykiem,
kÄ™ ,  koci grzbiet . " chuchanie przy szeroko otwartych ustach i czubku
Ćwiczenia podniebienia miękkiego języka na dole.
" płukanie gardła ciepłą wodą   gulgotanie ,
" ziewanie z opuszczoną nisko dolną szczęką, Ćwiczenia dolnej szczęki
" opuszczanie i unoszenie dolnej szczęki,
" ruchy dolnej szczęki w prawo i w lewo przy rozchy-
lonych i złączonych wargach,
" ruchy szczęki dolnej w prawo i w lewo z wyraz
nym
zaznaczeniem pozycji środkowej,
" chwytanie górnej wargi dolnymi zębami,
" wysuwanie żuchwy do skrajnej pozycji przedniej
przy szeroko otwartych ustach oraz zamkniętych
i powrót do pozycji spoczynkowej,
" naśladowanie ziewania,
" naśladowanie żucia trawy przez krowę.
Ćwiczenia policzków
" oddychanie ustami przy zaciśniętych skrzydełkach " wydymanie policzków jak balonik,
nosa, " wciąganie do wewnątrz jak króliczek,
" naśladowanie gęgania, " napinanie policzków wraz z wargami,
Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji 23
©iStockphoto.com
©iStockphoto.com
" masowanie policzków językiem od wewnątrz, w wyrazach, związkach wyrazowych, zdaniach, aż
" masowanie policzków na zewnątrz dłońmi, ruchem do utrwalenia i automatyzacji właściwej artykulacji
okrężnym. w mowie spontanicznej. Przystępujemy do nich wów-
VI. Ćwiczenia artykulacyjne to ćwiczenia właści- czas, gdy dziecko jest odpowiednio przygotowane po-
we, które polegają na wywołaniu prawidłowego przez ćwiczenia wstępne, oddechowe, fonacyjne,
brzmienia głosek w izolacji, w sylabach, następnie słuchowe i usprawniające narządy mowy.
Urszula Kalicińska  doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki, logopeda, pedagog terapeuta,
oligofrenopedagog, wykładowca Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Raciborzu, współpracownik
Podyplomowego Centrum Kształcenia Ustawicznego Szkół Wyższych ANDRAGOG w Opolu, ekspert MEN
do spraw awansu zawodowego nauczycieli, członek Opolskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Dysleksji.
Bibliografia
D. Antos, G. Demel, I. Styczek, Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy, Warszawa 1971.
A. Balejko, Uczmy się ojczystej mowy, Białystok 1994.
M. Bogdanowicz, Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie, Gdańsk 2005.
E. Chmielewska, Zabawy logopedyczne i nie tylko, Kielce 1996.
K. Datkun-Czerniak, Zabawy i ćwiczenia logorytmiczne dla dzieci przedszkolnych, Elbląg 1994.
G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1983.
G. Demelowa, Elementy logopedii, Warszawa 1979.
D. Emiluta-Rozya, Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1994.
L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy siÄ™ mowy, Lublin 1977.
E. Kilińska-Ewertowska, Logorytmika, Lublin 1987.
K. Kozłowska, Zabawy logopedyczne i łatwe ćwiczenia, Kielce 2005.
K. Marasz, Poradnik logopedyczny dla nauczycieli i rodziców, Toruń 1994.
E. Minczakiewicz, Logopedia. Wybrane zagadnienia z materiałami do ćwiczeń, Kraków 1987.
J.E. Nowak, Wybrane problemy logopedyczne, Bydgoszcz 1993.
J. Nowak, Piosenka w usprawnianiu wymowy dzieci z trudnościami w uczeniu się, Bydgoszcz 1993.
E. Sachajska, Uczymy poprawnej wymowy, Warszawa 1981.
H. Sankowska, Ćwiczenia logopedyczne, film VHS z wideoteki MEN, Studio filmowe BELFER, Warszawa 1992.
B. Sawa, Dzieci z zaburzeniami mowy, Warszawa 1990.
E.M. Skorek, Oblicza wad wymowy, Warszawa 2001.
E.M. Skorek, 100 tekstów do ćwiczeń logopedycznych, Gdańsk 2005.
E. SÅ‚odownik-Rycaj, Rozwijanie mowy komunikatywnej dziecka, Warszawa 1998.
E. Spałek, C. Piechowicz-Kułakowska, Jak pomóc dziecku z wadą wymowy, Kraków 1996.
I. Styczek, Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego, Warszawa 1982.
A. Ścibor, Ćwiczenia i zabawy ortofoniczne,  Wychowanie w Przedszkolu nr 1/2003.
24 Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji