40. "Ocalonych" próby wyjścia z moralnego chaosu (twórczość Tadeusza
Różewicza).

Tadeusz Różewicz należy do pokolenia, któremu najpiękniejszy czas życia
za­braÅ‚a wojna, do pokolenia Kolumbów. Dojrzewali oni wÅ›ród wybuchów bomb i
huków wystrzałów. Niewielu z nich przeżyÅ‚o ten nieludzki czas. Różewicz nale­Å¼y
do tych nielicznych. W swojej poezji daje wyraz niepokojom dręczącym jego i
jemu podobnych. Pisze o tym jak wojna wpłynęła na psychikę młodych ludzi,
którym udało się ocaleć, pisze o poczuciu zagubienia.
Czas wojny przepełniony nie mieszczącymi się w głowie okrucieństwami,
co­dziennym widokiem Å›mierci i cierpienia, ciÄ…gÅ‚ym uczuciem strachu, mocno
od­dziaÅ‚ywaÅ‚ na psychikÄ™ ludzi. Ci, którym dane byÅ‚o ocaleć czÄ™sto do koÅ„ca
życia, nie mogli uwolnić się od koszmarnych snów, odruchów strachu, wyrzutów
sumie­nia. Bohatera wiersza Różewicza "KrzyczaÅ‚em w nocy" przeÅ›ladujÄ… takie
koszmary, senne wizje umierających ludzi. Nie potrafi uwolnić się od
wspomnień.
Wojna zmienia ludzi. Dewaluują się wszelkie wartości, cnota przestaje być
cnotą, zbrodnia nie zawsze jest zbrodnią. Dobro miesza się ze złem. Wojna
wydobywa z ludzi bądź najszlachetniejsze odruchy, bądź najgorsze instynkty.
Szlachetność jednak nie pomaga w przetrwaniu. Czas wojny czyni ludzi
mordercami, narzędziami do zabijania. Śmierć staje się codziennością i nie robi
już wrażenia. Ludzie obojętnieją na krzywdę innych. Jest taka granica, poza
którą nie odczuwa się już litości. Ten mroczny czas odziera ludzi z wyższych
wartoÅ›ci, zabiera radość życia, umiejÄ™t­ność cieszenia siÄ™ urokami przyrody,
wiarę w dotychczas uznawane prawa, podziw dla wielkich ludzi przeszłości.
Literatura przestaje mieć znaczenie. Liczy się tylko to, co pomaga w
przetrwaniu.
Wojna przemija, ale pozostawia w umysÅ‚ach ludzi ogromne spustoszenie. Wal­ka o
przetrwanie uczy egoizmu, a egoizm ten nie opuszcza ocalonych i po wyzwo­leniu.
W świecie odartym z wartości brakuje punktu oparcia, panuje chaos, ludzie czują
siÄ™ zagubieni, jak bohater wiersza "Ocalony" poszukujÄ… nauczyciela i mistrza.
Widzieli zezwierzęcenie ludzi, może sami go doświadczyli, przeżyli nieludzkie
traktowanie miłość, nienawiść, wróg, przyjaciel, ciemność i światło stały się
tylko pustymi słowami. Ocaleni pragną odnaleźć swoje miejsce w życiu, poczuć
się znów bezpiecznie. Do tego potrzeba jednak pewnych praw, pewnych reguł
nor­mujÄ…cych stosunki miÄ™dzyludzkie. Ale czy po czasie chaosu możliwy jest
powrót ładu? Czy gdy widziało się tyle zbrodni, gdy samemu się zabijało, by
przetrwać, możliwa jest jeszcze wiara w wartości moralne? W wierszu "List do
ludożerców" poeta apeluje do wszystkich ocalonych, by walczyli o te wartości.
Trzeba znów dostrzec innych ludzi, trzeba powrócić do przedwojennej etyki,
porzucić obojÄ™t­ność. Tylko dziÄ™ki odszukaniu wyższych wartoÅ›ci bÄ™dzie można z
wojennego cza­su Å›mierci i chaosu zmartwychwstać do nowego życia.
Powojenna poezja Różewicza zmienia siÄ™. Wiersze napisane tuż po wyzwole­niu sÄ…
bardzo pesymistyczne. Poeta ukazuje pustkę, jaką znalazł w sobie i wokół
siebie, jednocześnie wyraża potrzebę zapełnienia tej pustki. Czyni rozpaczliwe
próby odnalezienia sensu Życia. Poemat "Spadanie" Tadeusza Różewicza jest to
utwór, który w technice collagełu ukazuje moralny, filozoficzny i religijny
kryzys współczesnego czÅ‚owieka. Na poczÄ…tku podmiot zauważa‚ że w bliżej
nieokreślonej przeszłości "bywało solidne dno" i można się było na nie stoczyć.
Użyty tu metaforyczny zwiÄ…zek frazeologiczny "stoczyć siÄ™ na dno" przy­woÅ‚uje
na myśl upadek moralny człowieka. Gdzieś ostatecznie można się było zatrzymać i
odbić, by wnosić siÄ™ w górÄ™, czyli wzras­tać pod wzglÄ™dem moralnym, naprawić
błędy, uporządkować swoje życie według obowiązujących norm społecznych
obyczajowych. Każdy mógł stoczyć się na sobie przeznaczone dno i we właściwy
dla siebie sposób, ale mógÅ‚ też siÄ™ od niego oder­wać. Widać stÄ…d, że dawniej
ludzie żyli w świecie uporządkowanym, odróżniali upadek od wzlotu, pojęcia
dobro i zÅ‚o miaÅ‚y znaczenie tak samo rozumiane przez wszys­tkich.
Człowiek współczesny jest pozbawiony możliwości dotarcia do dna i odbicia się
od niego
"już dna nie ma". Z tego niezwykłego faktu wynika dramatyzm
ludzkiego losu
teraz możliwe jest już tylko ciągłe spadanie. Współcześni
ludzie nie mają orientacji w przestrzeni swojego życia. Jeśli spadają, to nie
zwyczajnie - w dół, do dna, jak było niegdyś, ale bezładnie, chaotycznie (na
kształt róży wiatrów), we wszystkich kierunkach, płasko - poziomo. Życie
współczesnego człowieka wypełnia chaos. W tej sytuacji nie można znaleźć
oparcia w religii czy filozofii. Współczesny człowiek jest tu ukazany jako
ateista negujący istnienie Boga, ale mający świadomość pustki bez Niego.
Pesymistyczna wizja współczesnego człowieka i jego kondycji moralnej budzi
niepokój o przyszłość świata niespokojnego, nieznajdującego oparcia w Bogu, ani
w drugiej osobie (poczucie samotności, wyobcowania), ani w kulturze (kryzys
języka i sztuki).
Powoli jego poezja wypogadza siÄ™. Czas leczy rany, czas odbudowuje warto­Å›ci,
przywraca życiu sens. Ale rany wywoÅ‚ane wojnÄ… można jedynie zaleczyć. Nig­dy
nie zagoją się całkowicie. Zmiany w psychice ludzkiej są nieodwracalne. Życie
może odzyskać sens, ale pamięć tamtych lat pozostanie zawsze żywa. Wartości
zdewaluowane przez wojnę nigdy nie odrodzą się całkowicie, zawsze będą miały
skazę człowiekowi, który przeżył nieludzki czas zawsze będzie towarzyszyła
tragiczna pewność, że można je zniszczyć.