"Kartoteka" Tadeusza Różewicza - nowoczesna forma dramatu
"Kartoteka" to pierwszy dramat Różewicza, napisany na przełomie lat 58/59.
Zawiera charakterystykę i ocenę własnego pokolenia oraz analizę współczesnej
rzeczywistości. "Kartoteka" to również wypowiedź o tworzeniu dramatu i teatru,
uzasadniająca nową formę dramatu dostosowaną do nowych czasów. Czas jest
synchroniczny. Zamiast następstwa istnieje jednoczesność - młodość i
teraźniejszość przeplatają się ze sobą. Miejscem jest pokój z łóżkiem w
centralnym miejscu, a scena jest zarazem ulicą, kawiarnią, sypialnią,
przechodnim pokojem (symultanizm). Kolejną cechą "Kartoteki" jest kompozycja
otwarta - dramat nie ma wyraźnego początku a zwłaszcza końca. W budowie dramatu
tytułowa kartoteka przybiera postać luźnych scen wyrywkowych dialogów,
monologów, cytatów (fraszki Kochanowskiego, "Oda do młodości" Mickiewicza"),
artykułów prasowych i wyliczanek słownikowych, które negują się swoim
sąsiedztwem. Wszystko to razem ma rytm przepływu. Przez otwarte drzwi
przechodzą śpiesznie lub powoli różni ludzie. Wygląda jakby przez pokój
Bohatera przechodziła ulica. Bohater powie w jednej z końcowych scen: "wszystko
jest na zewnątrz. A tam są jakieś twarze, drzewa, obłoki, umarli... ale to
wszystko tylko przepływa przeze mnie..." Mechanizm skojarzeń i przypomnień,
sekwencje scen ważnych i mniej ważnych, sugerują, że wszystko dzieje się w
świadomości, pamięci Bohatera lub we śnie. Z sennych obrazów powstają
syntetyczne wizje. Matura, kojarząca się tradycyjnie z koszmarem - rozrasta się
w wizję życia jako nieustannego egzaminu. Wracają wszystkie drastyczne i
dręczące zmory dzieciństwa. Można powiedzieć, że "Kartoteka" jest
udramatyzowanym monologiem wewnętrznym Bohatera. Różewicz programowo kpi sobie
z wszelkich konwencji dramatycznych. Bohater zdaje sobie sprawę, że uczestniczy
w spektaklu. Mówi do Pana z przedziałkiem: "Siadaj. Zaraz zrobimy kawę.
Wprawdzie nie mam kawy, filiżanek i pieniędzy, ale od czego jest nadrealizm,
metafizyka, poetyka snów..." Jest to właściwie "antybohater" w pozycji
horyzontalnej, która obrazuje tragedię współczesności i człowieka. Podjęciu
takiej problematyki służy też wprowadzenie Chóru Starców. Obserwować tu można
"grę" konwencją dramatu klasycznego (chór, zasada trzech jedności). Pragną oni
teatru tradycyjnego z akcją i działającym bohaterem. Próbują zachęcić Bohatera
do aktywnej postawy cytując mu "Odę do młodości". Starcy pragną dramatu
wielkich idei oraz bohatera tym ideom poświęconego, nieprzeciętnego. Dlatego
niezadowoleni są ze swojego Bohatera, który ciągle śpi, jest nijaki, przeciętny
i nazwany zostaje śmieciem. Są niezadowoleni z dramatu, w którym nic się nie
dzieje, a kolejne sceny nie budują akcji (brak związku
przyczynowo-skutkowego).
"To jest teatr na miarę naszych wielkich czasów" - stwierdza jeden ze starców.
Forma dramatu jest odbiciem rzeczywistości - chaotycznej, rozbitej,
nielogicznej. Wykorzystane są w nim doświadczenia surrealizmu z
charakterystyczna dla tego nurtu nielogicznością. "Kartoteka" swą budową
nawiązuje również do collage'u (tworzenie kompozycji artystycznej z różnych
przedmiotów i tworzyw).