BEZPIECZEC
STWO PRACY 2/2007
dr inż. KRZYSZTOF GRYZ
dr inż. JOLANTA KARPOWICZ
dr inż. ELŻBIETA JANKOWSKA
Centralny Instytut Ochrony Pracy
 Państwowy Instytut Badawczy
Metoda badania i oceny
zagrożeń elektromagnetycznych
w pomieszczeniach biurowych
tężenie pola elektrycznego, E (w V/m); natężenie
Wprowadzenie
W artykule zaprezentowano przyczyny i cha-
pola magnetycznego, H (w A/m) lub indukcja
rakterystykę typowych warunków ekspozycji
magnetyczna, B (w T, najczęściej w jednostkach
pracowników biurowych na pola elektroma-
JednÄ… z liczniejszych grup zawo-
pochodnych  w µT lub mT); czÄ™stotliwość pól
gnetyczne. Omówiono zasady ograniczania eks-
dowych sÄ… pracownicy zatrudnieni
sinusoidalnie zmiennych w czasie (w Hz) lub para-
pozycji zawodowej i pozazawodowej, ustalone
na stanowiskach biurowych. Zgod-
krajowymi przepisami bezpieczeństwa i higieny metry zmienności w czasie pól niesinusoidalnych
nie z dyrektywÄ… 89/391/EWG, tzw.
pracy oraz wymaganiami dyrektyw europejskich.
(m.in. widmo częstotliwości lub modulacja).
ramowÄ…, na stanowiskach pracy
Podano wymagania odnośnie do wykonywania
Wyniki badań przeprowadzonych przez
we wszystkich sektorach działal-
pomiarów pól elektromagnetycznych w po-
Centralny Instytut Ochrony Pracy  Państwowy
ności, powinny być prowadzone
mieszczeniach biurowych i zasady interpretacji
Instytut Badawczy w ramach realizacji projektu
działania zmierzające do skutecz- ich wyników. Przeanalizowano także warunki
celowego zamawianego nr 15-21 pn.  System
umożliwiające odstąpienie od wykonywania
nego ograniczania lub eliminowania
kształtowania jakości powietrza w budynkach
pomiarów pól elektromagnetycznych na stano-
ryzyka zawodowego.
biurowych (profilaktyka tzw. zespołu chorego
wisku pracy w budynkach biurowych.
Ocena skutków zdrowotnych
budynku) pozwoliły m.in. na pełne scharaktery-
wynikających z narażenia na czyn-
Method of investigation and assessment of
zowanie warunków ekspozycji na pola elektroma-
niki szkodliwe i uciążliwe występu-
electromagnetic hazards in office rooms
gnetyczne o częstotliwości z pasma 5 Hz  3 GHz,
jÄ…ce w pomieszczeniach biurowych Typical electromagnetic field sources and character-
występujących w badanych pomieszczeniach.
istics of workers exposure conditions are presented.
jest zagadnieniem trudnym meto-
Poziomy pól elektromagnetycznych zmierzone
The principles of occupational and non-occupational
dycznie, z uwagi na jednoczesne
exposure limitation established by Polish and European szerokopasmowo na stanowiskach pracy w zde-
działanie wielu czynników, zwykle
legislation are described. Requirements regarding
cydowanej większości pomieszczeń biurowych
o niskich stężeniach i natężeniach,
electromagnetic field measurements in office rooms
osiągają wartości [3, 4]:
and the principles of interpreting such results are pre-
ale przez długi okres narażenia.
pola małej częstotliwości, od sprzętu kom-
sented. Situations justifying decisions not to perform
Narażenie na czynniki szkodliwe
puterowego, układów zasilających, urządzeń
electromagnetic field measurements in the workplace
i uciążliwe w pomieszczeniach
in office buildings are analysed.
i instalacji elektrycznej: indukcja magnetyczna B
biurowych może prowadzić do tzw.
wynosi od 0,5 do 1,5 µT, natężenie pola elektrycz-
zespołu chorego budynku (SBS), objawiającego
nego E wynosi kilka do kilkudziesięciu V/m
Charakterystyka pól
się zmęczeniem, uczuciem duszności, bólami
pola średniej częstotliwości, od sprzętu
elektromagnetycznych
i zawrotami głowy, drażliwością, obniżeniem
komputerowego: indukcja magnetyczna B
w pomieszczeniach biurowych
zdolności koncentracji uwagi, zaburzeniami
nie przekracza 1 µT, natężenie pola elektrycznego
pamięci, podrażnieniem błon śluzowych oczu
E wynosi kilka V/m
i górnych dróg oddechowych, zmianami skórny- Pola elektromagnetyczne są czynnikiem pola zakresu radiofalowego, od stacji
mi, częstszym występowaniem nieżytów dróg fizycznym środowiska pracy i życia człowieka, nadawczych na zewnątrz budynku: natężenie
nierozerwalnie zwiÄ…zanym z wykorzystywaniem pola elektrycznego E nie przekracza 1 V/m
oddechowych, niekiedy z objawami zbliżonymi
energii elektrycznej oraz łącznością bezprzewo- (sporadycznie dochodzi do 2 V/m).
do astmy oskrzelowej [1].
dową. Każde urządzenie elektryczne jest z
ródłem Większe wartości zaobserwowano jedynie
Przyczynami takich dolegliwości są niewłaści-
pola elektromagnetycznego, które może być sporadycznie, np. pola magnetyczne małej
we parametry mikroklimatu, a także występo-
wytwarzane celowo lub jako efekt niezamierzony częstotliwości przy kablach zasilających odbior-
wanie zanieczyszczeń chemicznych, pyłowych
jego działania. y
ródła pól elektromagnetycznych niki dużej mocy (urządzenia przemysłowe, duże
i mikrobiologicznych w powietrzu pomieszczeń
oddziałujących na pracowników w pomieszcze- budynki biurowe itp.) [3, 4].
biurowych. Poza tymi czynnikami istotny wpływ
niach biurowych to głównie różnego typu sprzęt Największe wartości natężenia pola elek-
na jakość warunków pracy mają również hałas,
komputerowy i elektryczne urządzenia biurowe, trycznego, w stosunku do wartości dopuszczal-
drgania mechaniczne, pola elektromagnetycz-
instalacje zasilające oraz stacje nadawcze RTV nych, stwierdzono w zakresie częstotliwości
ne, naturalne promieniowanie optyczne oraz
i telefonii komórkowej. radiofalowych. Analiza widmowa wykazała,
elektryczność statyczna, w tym  rażenia przy
Podstawowe wielkości charakteryzujące pola że są to pola od nadajników radiowych z zakresu
wyładowaniach elektryczności statycznej [2]. elektromagnetyczne w środowisku pracy to: na- UKF (88-108 MHz), nadajników łączności ru-
11
BEZPIECZEC
STWO PRACY 2/2007
Rys. 1. Typowa charakterystyka widmowa pola elektrycznego z zakresu radiofalowego Rys. 2. Typowa charakterystyka zmienności pola elektrycznego z zakresu radiofalo-
w pomieszczeniach biurowych na terenie Warszawy: wego 100 kHz  3 GHz, w 3 wybranych pomieszczeniach pracy biurowej na terenie
1  pasmo UKF/FM, 2  pasmo TV, 3  pasmo GSM, 4  pasmo DCS Warszawy
Fig. 1. Typical frequency characteristic of RF EMF inside office buildings in Warsaw: Fig. 2. Typical time-domain characteristic of RF EMF 100 kHz  3 GHz, 3 selected
1  UKF/FM, 2  TV, 3  GSM, 4  DCS office rooms in Warsaw
chomej ok. 170 MHz, nadajników telewizyjnych Wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy zaną z ekspozycją na pola elektromagnetycz-
(174-862 MHz) oraz stacji bazowych telefonii mają na celu ochronę pracowników przed ne, niezależnie od częstotliwości tych pól oraz
komórkowej (900, 1800 i 2200 MHz), (rys. 1.). wystąpieniem skutków ekspozycji na silne pola. wytwarzających je urządzeń. Zasady oceny
Charakterystyka widmowa takiego pola jest w da- Dotychczas nie wypracowano konsensusu mię- warunków ekspozycji zawodowej ustala roz-
nym miejscu praktycznie niezmienna w czasie dzynarodowego odnośnie do hipotez wiążących porządzenie ministra pracy i polityki społecznej
 większość nadajników pracuje z niemal stałą ekspozycję na pola słabe, szczególnie długotrwałą w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń
mocą w ciągu całego dnia. Również poziom pól (wieloletnią), ze wspomnianym zespołem chore- (NDS) i natężeń (NDN) czynników szkodliwych
radiofalowych od zewnętrznych anten nadaw- go budynku, czy innego rodzaju pogorszeniem dla zdrowia w środowisku pracy [7], w tym także
czych, w większości pomieszczeń zmienia się stanu zdrowia lub zdolności do pracy. Z tego pól i promieniowania elektromagnetycznego
nieznacznie (rys. 2.). powodu ekspozycja powinna być ograniczana o częstotliwości 0-300 GHz (tabela [7]) oraz
Z kolei największe wartości natężenia pola ma- również ze względu na hipotezy wskazujące norma PN-T-06580:2002 [8]. W środowisku
gnetycznego (indukcji magnetycznej), w stosunku na negatywne skutki ekspozycji chronicznej pracy wyznacza się obszar występowania pól,
do wartości dopuszczalnych, występują jedynie (np. sklasyfikowanie pól magnetycznych małych tzw. stref ochronnych (niebezpiecznej, zagro-
w zakresie małych częstotliwości, głównie często- częstotliwości jako czynnika prawdopodobnie żenia i pośredniej). W polach stref ochronnych
tliwości przemysłowej. Są to pola od instalacji za- rakotwórczego, hipotezy odnośnie do neurode- mogą przebywać jedynie pracownicy zatrudnieni
silającej, urządzeń transformatorowych, urządzeń generacyjnych skutków ekspozycji chronicznej, przy z
ródłach pól, pod warunkiem przejścia
biurowych i sprzętu komputerowego. Charaktery- czy zaburzeń funkcjonowania układu krążenia
specjalistycznego przeszkolenia i potwierdzenia
wskutek ekspozycji chronicznej) [5, 6]. Ze wzglę- badaniami lekarskimi braku przeciwwskazań
styka widmowa takiego pola jest bardzo zmienna,
du na możliwość potwierdzenia tych hipotez oraz
uzależniona od wahań poziomu zniekształceń zdrowotnych do ekspozycji. Jest to tzw. ekspo-
możliwość odkrycia również innego negatyw- zycja zawodowa.
harmonicznych w sieci zasilajÄ…cej, liczby i rodzaju
nego oddziaływania pól elektromagnetycznych
urządzeń włączonych do sieci w pobliżu miejsca Obszar poza tymi strefami ochronnymi
na ludzi, powinny być stosowane dostępne
pomiaru, rodzaju ich bieżącej pracy itp. Również to tzw. strefa bezpieczna. Natężenia pól
środki ich zmniejszania, tzw. zasada ALARA
poziom pól magnetycznych małej częstotliwości graniczne dla strefy bezpiecznej są zbliżone
(ang. As Low As Reasonably Achievable) lub
uzależniony jest istotnie m.in. od liczby włączonych do natężeń pól dopuszczalnych przy ekspozycji
zasada ostrożności, tzw. precautionary principle.
urządzeń i obciążenia instalacji zasilających. ogółu ludności, ustalonych postanowieniami
Pola występujące w środowisku mogą powo- Uzasadnione jest to szczególnie w przypadku
rozporządzenia ministra środowiska [9]. Ekspo-
dować niepożądane skutki, co wymaga ich kon- pól oddziałujących przez wiele godzin dziennie
zycja na takie pola nie podlega ograniczeniom,
i przez długie lata (chronicznie) na stanowiskach
troli oraz ograniczenia ekspozycji zarówno ogółu zarówno w odniesieniu do pracowników,
pracy przy urzÄ…dzeniach stale pracujÄ…cych, jak
ludności, jak i pracowników oraz infrastruktury jak i ludności, a w przypadku pracowników,
technicznej. Oddziaływanie pola elektromagne- np. urządzenia komputerowe czy instalacja
nazywana jest ekspozycjÄ… pozazawodowÄ…
zasilajÄ…ca budynku.
tycznego na organizm powoduje: indukowanie i nie wymaga kierowania ich na badania lekarskie
w ciele człowieka prądów elektrycznych oraz i szkolenia specjalistyczne, związane z obsługą
ogrzewanie tkanek wskutek pochłaniania energii z
ródeł pól i wykonywaniem pracy w polach stref
Krajowe przepisy
pól, tzw. efekt termiczny. Przy ekspozycji na silne ochronnych.
z zakresu bezpieczeństwa i higieny
pola, prądy indukowane mogą zakłócać pracę Do oceny ekspozycji na pola stref ochron-
pracy w polach elektromagnetycznych
organizmu na skutek zaburzenia naturalnych nych wprowadzono dodatkowo wskaz
niki
procesów elektrofizjologicznych w komórkach ekspozycji, uwzględniające zarówno natężenia
nerwowych, a skutki termiczne prowadzić Przepisy krajowe nie wyróżniają specjalnej pól działających na pracownika, jak i czas jego
do przegrzania różnego stopnia i rozległości, za- oceny pól elektromagnetycznych wytwarzanych ekspozycji w ciągu jednej zmiany roboczej. Dozy
równo tkanek na powierzchni ciała jak i wewnątrz przez sprzęt biurowy i ekspozycji zatrudnionych dopuszczalne pola elektrycznego DdE i pola
 zależnie od częstotliwości promieniowania przy jego obsłudze pracowników. Postanowie- magnetycznego DdH podano we wspomnianym
elektromagnetycznego. Po ustaniu ekspozycji nia przepisów odnoszą się w równym stopniu rozporządzeniu MPiPS [7], natomiast zasady
skutki te ustępują. do wszystkich osób wykonujących pracę zwią- obliczania na ich podstawie wskaz
ników ekspo-
12
BEZPIECZEC
STWO PRACY 2/2007
zycji W i doz rzeczywistych DE i DH zdefiniowano W przypadku stwierdzenia przekroczenia miar (Tjänstemännens Centralorganisation)  Szwedz-
zewnętrznych należy sprawdzić czy nie są prze- ką Konfederację Pracowników.
w normie PN-T-06580:2002 [8].
kroczone miary wewnętrzne ekspozycji. Wymagania TCO dotyczące ograniczania
Zgodnie z krajowymi zasadami wykonywania
Zgodnie z art. 4. ust. 1, pracodawca jest obo- poziomu pól elektromagnetycznych emitowa-
badań i pomiarów czynników szkodliwych dla
wiązany ocenić oraz w razie potrzeby, dokonać nych przez monitory, mają na celu zmniejszenie
zdrowia w środowisku pracy [10], pracodawca
pomiarów i/lub obliczeń poziomu pól elek- pól oddziałujących na pracowników do poziomu
przed przystąpieniem do badania pól elektroma-
tromagnetycznych, na które eksponowani technicznie możliwego do osiągnięcia, tak aby
gnetycznych dokonuje rozeznania (ż 4):
są pracownicy. Ocena, pomiar i/lub obliczenia nie zanieczyszczać środowiska pracy. Wymaga-
 procesów technologicznych i występujących
nie muszą być przeprowadzane w powszechnie nia TCO nie określają dopuszczalnych wartości
w nich czynników szkodliwych dla zdrowia w celu
dostępnych miejscach pracy, o ile uprzednio w odniesieniu do ekspozycji ludzi. Pomimo
ich wytypowania do oznaczania w środowisku
dokonano oceny zgodnie z postanowieniami Za- że są nieobligatoryjne, zostały pod presją użyt-
pracy
lecenia Rady 1999/519/WE z dnia 12 lipca 1999 r. kowników powszechnie przyjęte jako między-
 organizacji i sposobu wykonywania pracy.
w sprawie ograniczenia ekspozycji ogółu ludności narodowy standard jakości monitorów i sprzętu
Badań nie przeprowadza się, jeżeli wyniki
na pola elektromagnetyczne (0 Hz  300 GHz) komputerowego. Producenci mogą umieszczać
dwóch ostatnio przeprowadzonych badań
[13] i przestrzegane są względem pracowników oznakowanie TCO (rys. 4., str. 14) na obudowie
i pomiarów natężenia pola elektrycznego
określone tam ograniczenia. urządzeń spełniających te kryteria.
i magnetycznego na stanowisku pracy (H i E)
Przy ocenie emisyjności sprzętu elektrycznego Szczegółowe wymagania TCO, ich porówna-
nie przekroczyły 0,1 wartości NDN (ż 2.1.). powszechnego użytku wykorzystuje się normy nie z poziomami dopuszczalnymi dla ekspozycji
europejskie zharmonizowane z dyrektywami: ludzi oraz wyniki badań monitorów ekranowych
2004/108/WE (wcześniej 89/336/EWG, tzw. na zgodność z wymaganiami TCO, zostały przed-
Dyrektywa 2004/40/WE
kompatybilnościową) lub 73/23/EWG, tzw. nisko- stawione we wcześniejszej publikacji [15]. Spełnienie
napięciową. Zgodnie z wymaganiami tych norm, bardzo rygorystycznych wymagań TCO jest gwa-
Minimalnych wymagań bezpieczeństwa przy
na obudowie urządzeń, wokół których poziom pól rancją spełnienia z dużym zapasem wymagań
ekspozycji zawodowej na pola elektromagne- jest mniejszy od wymagań Zalecenia 1999/519/WE dotyczących dopuszczalnej ekspozycji operatorów
tyczne dotyczy dyrektywa 2004/40/WE [11, 12]. [14], umieszczany jest znak CE (rys. 3., str. 14). na pola elektromagnetyczne, zarówno polskich
W konsekwencji znak CE na obudowie urządzeń przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny
Do oceny poziomu ekspozycji wykorzystywane
powszechnego użytku, w tym elektrycznego sprzę- pracy [7] lub środowiska [9], jak i zalecenia [13] lub
są dwa rodzaje wielkości:
tu biurowego lub komputerowego, poświadcza dyrektywy europejskiej [11].
miary wewnętrzne ekspozycji, których
spełnienie zarówno wymagań Zalecenia 1999/519/
nie można zmierzyć na stanowisku pracy  gę-
WE, jak i dyrektywy 2004/40/WE.
stość prądu indukowanego i SAR (współczynnik Badania pól elektromagnetycznych
szybkości pochłaniania właściwego energii)
w pomieszczeniach biurowych
Ocena emisyjności
 ustalajÄ…ce maksymalny dopuszczalny poziom
 ogólne zasady
narażenia na pola elektromagnetyczne urządzeń biurowych  kryteria TCO
miary zewnętrzne ekspozycji, które można
Postanowienia krajowych przepisów określa-
zmierzyć na stanowisku pracy  natężenie pola
Najbardziej rozpowszechnione kryteria oce-
jących zasady wykonywania badań i pomiarów
elektrycznego, natężenie pola magnetycznego
ny parametrów technicznych elektronicznego
czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku
i indukcja magnetyczna  ustalające poziom eks- sprzętu biurowego, w tym monitorów z lampą
pracy, upoważniają pracodawcę do przeanali-
pozycji wymagającej podjęcia kontroli na stanowi- kineskopową (CRT) i ciekłokrystalicznych (LCD),
zowania poziomu poszczególnych czynników
sku pracy i ewentualnie działań prewencyjnych. zostały opracowane w Szwecji [14] przez TCO
szkodliwych dla zdrowia, występujących na oce-
nianym stanowisku pracy, w celu wytypowania
POLA ELEKTRYCZNE I MAGNETYCZNE ROZGRANICZAJÄ„CE STREFY OCHRONNE [7]
czynników istotnych [10]. W pomieszczeniach
Limitation of occupational exposure to electric and magnetic fields [7] biurowych poziomy pól elektromagnetycznych
z reguły nie przekraczają granicy strefy bez-
Granica pomiędzy strefą
Granica pomiędzy strefą piecznej, tzn. występują tam warunki ekspozycji
pośrednią i zagrożenia
bezpieczną i pośrednią
pozazawodowej. Na zdecydowanej większości
(dopuszczalna ekspozycja 8 godzin
(granica ekspozycji
Zakres częstotliwości
na zmianę roboczą  NDN pól stanowisk pracy biurowej poziomy pól są zde-
pozazawodowej)
elektromagnetycznych)
cydowanie poniżej 0,1 NDN. W związku z tym
E0 [V/m] H0 [A/m] B0 [µT] E1 [V/m] H1 [A/m] B1 [µT] można przyjąć speÅ‚nienie wymagaÅ„ przepisów
bhp dotyczących pól, bez przeprowadzania
0 Hz d" f d" 0,5 Hz
pola elektrostatyczne 10000 2666 3333 20000 8000 10000
ich pomiarów.
i magnetostatyczne
Rutynowe pomiary pola elektromagnetycz-
0,5 Hz < f d" 50 Hz 5000 67 83 10000 200 250
nego na stanowiskach pracy biurowej mogą być
0,05 kHz < f d" 0,3 kHz 5000 3,3/f 4,1/f 10000 10/f 12,5/f uzasadnione w szczególnych przypadkach, kiedy
na pracownika oddziałują pola wytwarzane przez
0,3 kHz < f d" 1 kHz 33/f 3,3/f 4,1/f 100/f 10/f 12,5/f
urzÄ…dzenia lub instalacje znajdujÄ…ce siÄ™ poza
1 kHz < f d" 0,8 MHz 33 3,3 4,1 100 10 12,5
stanowiskiem biurowym, np.:
0,8 MHz < f d" 3 MHz 33 2,6/f 3,3f 100 8/f 10/f
 stanowisko pracy biurowej usytuowane
3 MHz < f d" 15 MHz 100/f 2,6/f 3,3/f 300/f 8/f 10/f
jest bezpośrednio przy kablach instalacji zasila-
15 MHz < f d" 150 MHz 6,7 2,6/f 3,3f 20 8/f 10/f
jącej o znacznym obciążeniu prądowym (rzędu
0,15 GHz < f d" 3 GHz 6,7 0,017 0,022 20 0,053 0,066 kilkudziesięciu A i więcej) lub pomieszczenie pracy
biurowej usytuowane jest w sÄ…siedztwie rozdzielni
3 GHz < f d" 300 GHz 0,053 f + 6,5 ------- ------- 0,16 f + 19,5 ------- -------
elektroenergetycznej niskiego napięcia
Uwagi:
 stanowisko pracy biurowej usytuowane
f  częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie  zakres częstotliwości ;
E  natężenie pola elektrycznego; H  natężenie pola magnetycznego; B  indukcja magnetyczna jest w pobliżu anten nadawczych systemów ra-
13
BEZPIECZEC
STWO PRACY 2/2007
dziesięciu godzin. Przy wybieraniu parametrów
Procedura pomiarów
pracy rejestratora należy wybierać największą
pól elektromagnetycznych
częstotliwość próbkowania i archiwizowania
wyników pomiarów.
Pomiary, zgodnie z wymaganiami normy
PN-T-06580:2002 [8], powinny być wykonywane
Ocena ekspozycji
w miejscach przebywania pracowników. Pomiary
w pomieszczeniach biurowych
poziomu ekspozycji pracowników biurowych
powinny być przeprowadzane przy zastosowaniu
mierników spełniających, co najmniej następujące
Rutynowa ocena ekspozycji pracowników
kryteria: pomiar wartości skutecznej (RMS), polega na porównaniu zmierzonych poziomów
pomiar izotropowy, płaska charakterystyka czę- pól z wartościami granicznymi podanymi w rozpo-
Rys. 3. Znak CE, potwierdzający zgodność parametrów
technicznych urzÄ…dzenia z wymaganiami dyrektyw
stotliwościowa czułości w paśmie pomiarowym. rządzeniu MPiPS [7]. Ponieważ ekspozycja na pola
europejskich
Do badań i oceny pola magnetycznego małej elektromagnetyczne strefy zagrożenia w pomiesz-
Fig. 3. CE mark, confirming compliance of the techni-
częstotliwości niezbędne są mierniki o nastę- czeniach biurowych z reguły nie występuje, przy
cal parameters of a device with the requirements of
pujących parametrach: pasmo pomiarowe ocenie ekspozycji pracowników nie ma zatem ko-
European directives
 co najmniej 50 Hz  1 kHz; czułość  poniżej nieczności oszacowania wskaz
ników ekspozycji.
diowych lub łączności bezprzewodowej, np. stacji
0,25 µT (0,2 A/m); zakres pomiarowy  co naj- DalszÄ… analizÄ™ widmowÄ… przebiegu można
bazowych telefonii komórkowej (pola o poziomach
mniej 0,25  100 µT (0,2  80 A/m); odporność pominąć, kiedy wynik szerokopasmowych
dopuszczalnych tylko przy ekspozycji zawodowej
miernika na zakłócające pola elektromagnetyczne pomiarów wartości skutecznej pól złożonych
występują w odległości od anteny, która jest tym
wyższych częstotliwości, szczególnie radiofalo- nie przekracza ok. 50% przyjętej do oceny
mniejsza im mniejsza jest moc wypromieniowywa-
wych. Do badań i oceny pola elektrycznego czę- wartości odniesienia (np. rozgraniczającej strefę
na z anteny; przy urzÄ…dzeniach przeznaczonych
do użytku osobistego są to odległości od kilku do
kilkudziesięciu centymetrów, przy antenach stacji
bazowych instalowanych na masztach lub dachach
 rzędu kilkunastu  kilkudziesięciu metrów, a przy
antenach radiowych nadajników dużej mocy, rzędu
setek kW, mogą to być odległości setek metrów lub
kilku kilometrów)
 stanowisko pracy biurowej usytuowane
jest w sąsiedztwie urządzeń przemysłowych lub
medycznych (np. urządzeń znajdujących się w są-
Rys. 4. Symbole potwierdzające zgodność parametrów technicznych urządzenia z wymaganiami TCO
siednim pomieszczeniu), przy których występują
Fig. 4. Lables confirming compliance of the technical parameters of a device with TCO requirements
pola elektromagnetyczne stref ochronnych.
W takich przypadkach w pomieszczeniach
biurowych wystarczające będą szerokopasmowe stotliwości radiofalowych niezbędne są mierniki pośrednią od bezpiecznej) dla zidentyfikowanej
pomiary pól elektromagnetycznych, z pasma czę- o następujących parametrach: pasmo pomiarowe w mierzonych polach częstotliwości dominującej.
stotliwości obejmującego pola zidentyfikowane jako  co najmniej 80 MHz  2,5 GHz; czułość  po- W pozostałych przypadkach należy uwzględnić
możliwe zagrożenie pracowników [4], najczęściej: niżej 0,5 V/m; zakres pomiarowy  co najmniej składowe harmoniczne mierzonych pól i zasady
 pola magnetyczne małej częstotliwości, tj. 0,5  10 V/m; odporność miernika na zakłócające oceny pól złożonych podane w normie [8].
50 Hz i wyższe harmoniczne do kilku kHz (np. tzw. pola elektromagnetyczne innych częstotliwości,
W przypadku szczegółowych badań warun-
pasmo ELF: 5 Hz  2 kHz)  pomiar taki obejmuje szczególnie częstotliwości przemysłowej 50 Hz.
ków ekspozycji w pomieszczeniach biurowych,
pola od instalacji zasilającej, urządzeń trans- Mierniki do pomiarów wykonywanych w celu
np. na potrzeby badań naukowych, może być
formatorowych, urządzeń biurowych i sprzętu oceny poziomu ekspozycji pracowników powin- niezbędne rozszerzenie zakresu badań i oceny
komputerowego ny być poddawane okresowemu sprawdzaniu
pól w stosunku do omówionego postępowania
 pola elektromagnetyczne z zakresu czę- poprawności wskazań w polach wzorcowych.
rutynowego. Z reguły nie można w pomieszcze-
stotliwości promieniowania radiofalowego, Pomiary powinny być wykonywane przez labo- niach biurowych wskazać jednego dominującego
najczęściej, co najmniej 80 MHz  2,5 GHz, ratoria akredytowane.
z
ródła ekspozycji, bowiem występują jednocze-
tj. pola nadajników radiowych z zakresu UKF, Do identyfikacji częstotliwości badanych pól
śnie liczne składowe pól o stosunkowo niskich
nadajników TV oraz stacji bazowych telefonii można wykorzystywać dokumentację techniczną
poziomach i różnorodnych częstotliwościach
komórkowej itp. urządzeń, zidentyfikowanych jako z
ródło pól od-
 od pól małych częstotliwości do mikrofalowych.
 w przypadku zidentyfikowania w sąsiedz- działujących na pracowników w pomieszczeniach
Ze względu na to, istotne jest objęcie badaniami
twie ocenianego stanowiska pracy biurowej z
ródeł biurowych, a w przypadku ich braku metodami
wszystkich tych składowych oraz uwzględnienie
pól elektromagnetycznych innych częstotliwości, doświadczalnymi.
ich przy ocenie wyników badań.
pomiary powinny objąć również pola elektryczne Przy dużej zmienności poziomów pól w cza-
lub magnetyczne od tych z
ródeł. sie, do oceny ekspozycji pracownika wskazane
Podsumowanie
Do oceny pól elektrycznych należy mierzyć jest uzupełnienie pomiarów wartości chwilowych
pole pierwotne (bez obecności pracownika natężeń pól o wykonanie badań monitoringo-
w miejscu pomiaru). Pomiary powinny być wyko- wych (rejestracji poziomu ekspozycji w czasie). W zdecydowanej większości pomieszczeń
nywane w warunkach wystąpienia najsilniejszych Cyfrowe mierniki pól elektromagnetycznych oraz pracy biurowej nie ma potrzeby wykonywania ru-
ekspozycji, np. przy maksymalnej liczbie włączo- specjalizowane rejestratory o dużej pojemności tynowych pomiarów i oceny ekspozycji pracowni-
nego sprzętu biurowego lub w porze zwiększone- pamięci, umożliwiają archiwizację serii wyników ków na pole elektromagnetyczne. Mogą być one
go poboru prądu w instalacjach zasilających. pomiarów, nawet w czasie kilkunastu, kilku- uzasadnione tylko w szczególnych przypadkach,
14
BEZPIECZEC
STWO PRACY 2/2007
kiedy pracownik eksponowany jest na pola elek- Zaprezentowane rozważania mogą być
tromagnetyczne wytwarzane przez urządzenia wykorzystane również do analizy zagrożeń elek-
[8] PN-T-06580: 2002. Ochrona pracy w polach
lub instalacje znajdujÄ…ce siÄ™ poza stanowiskiem tromagnetycznych w budynkach mieszkalnych
i promieniowaniu elektromagnetycznym w zakresie
i szkolnych. częstotliwości od 0 Hz do 300 GHz. Arkusz 01.
lub pomieszczeniem pracy biurowej.
Terminologia. Arkusz 03. Metody pomiaru i oceny
Nie uwzględniają one charakterystyki poziomu
Warunki pracy w pomieszczeniach biurowych
pola na stanowisku pracy
ekspozycji na pola elektromagnetyczne systemów
mogą być także przedmiotem szczegółowych
[9] RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia
wewnętrznej bezprzewodowej łączności lokalnej,
badań naukowych, np. w ramach badań epide-
30 paz
dziernika 2003 r. w sprawie dopuszczalnych
takich jak WLAN, Bluetooth itp., wprowadzanych
miologicznych lub w przypadku innych szczegól-
poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku
obecnie do urządzeń komputerowych i elektro- oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych
nych powodów, jak np. zakłócenia w funkcjono-
poziomów. DzU nr 192 poz. 1883
nicznych.
waniu sprzętu elektrycznego i elektronicznego.
[10] RozporzÄ…dzenie Ministra Zdrowia z dnia
Ze względu na brak konsensusu naukowego
21 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów
odnośnie do możliwych negatywnych skutków
czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku
długotrwałej ekspozycji na pola elektromagne-
pracy. DzU nr 73, poz. 645
PIÅšMIENNICTWO
tyczne o niskich natężeniach, należy stosować
[11] Dyrektywa 2004/40/WE Parlamentu
[1] D. Jarosińska Wybrane zagadnienia zdrowot-
dostępne rozwiązania zmniejszające poziom Europejskiego I Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r.
nych następstw narażenia na zanieczyszczenia
w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochro-
powietrza wewnętrznego. W: Problemy jakości po-
ekspozycji.
ny zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia
wietrza wewnętrznego w Polsce 97. Wydawnictwa
Przy urządzeniach komputerowych speł-
pracowników na ryzyko spowodowane czynni-
Instytutu Ogrzewnictwa i Wentylacji Politechniki
niających wymagania TCO odnośnie do emisji
kami fizycznymi (polami elektromagnetycznymi)
Warszawskiej, Warszawa 1998
(osiemnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu
pól elektromagnetycznych z dużym zapasem
[2] S.J. Reynolds, D.W. Black, S.S. Borin, G. Breuer, L.F.
art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG), Dziennik
spełnione są wymagania dotyczące dopuszczalnej
Burmeister, L.J. Fuortes i in., Indoor Environmental
Urzędowy Unii Europejskiej, L 184, 2004 (http://
ekspozycji pracowników na pola elektromagne- Quality in Six Commercial Office Buildings in the
www.doc.ukie.gov.pl/dt/32004L0040.doc)
Midwest United States.  Applied Occupational and
tyczne. UrzÄ…dzenia elektryczne powszechnego
[12] J. Karpowicz, K. Gryz Dyrektywa dotyczÄ…ca
Environmental Hygiene 16, 11, 2001, 1065-1077
użytku, w tym urządzenia biurowe i komputerowe
ekspozycji zawodowej na pola elektromagne-
[3] K. Gryz, J. Karpowicz Ekspozycja na pola elektro-
tyczne  2004/40/EC.  Bezpieczeństwo Pracy
spełniające wymagania Zalecenia 1999/519/WE,
magnetyczne w pomieszczeniach biurowych i me-
11(400)2004, s. 20-23
jak i Dyrektywy 2004/40/WE (ze znakiem CE
tody jej ograniczania.  PrzeglÄ…d Elektrotechniczny
[13] Council of the European Union Recommendation
12, 2004, s. 1188-1193
umieszczonym przez producenta na obudowie),
of 12 July 1999 on the limitation of exposure of the
[4] J. Karpowicz, K. Gryz Metodyka szacowania
które nie znajdują się bezpośrednio przy ciele
general public to electromagnetic fields (0 Hz
ekspozycji na złożone pola elektromagnetyczne
pracownika, nie powodujÄ… ekspozycji na pola
to 300 GHz), 1999/519/EC,  Official Journal of the
występujące w pomieszczeniach biurowych.
European Communities , L 199/59
stref ochronnych.
 PrzeglÄ…d Elektrotechniczny 12, 2003, 923-926
Weryfikowanie poziomu emisji pól elektro- [14] www. tcodevelopment.com
[5] ICNIRP Standing Committee on Epidemiology,
magnetycznych przy urzÄ…dzeniach oznaczonych [15] K. Gryz, J. Karpowicz y
ródła pól elektromag-
Ahlbom A., Cardis E., Green A., Linet M., Savitz D.
netycznych  monitory ekranowe.  Bezpieczeństwo
i wsp.: Review of the epidemiological literature on
znakami TCO lub CE w miejscu ich eksploatacji
Pracy 4(367)2002, s. 13-17
EMF and health.  Environ. Health Perspect 2001;
w pomieszczeniach biurowych nie ma uza-
109 (Suppl.6): 911 933
sadnienia technicznego, ponieważ poziom pól
[6] Non-ionizing radiation, Part 1: Static and
elektromagnetycznych, jakie występują w takich
extremely low-frequency (ELF) electric and ma-
Publikacja opracowana na podstawie wyni-
pomieszczeniach z powodu eksploatacji innych
gnetic fields, IARC Monographs 80, IARC Press:
ków uzyskanych w ramach realizacji projektu
Lyon 2002
urządzeń znacznie zakłóca pomiary przy z
ródłach
celowego zamawianego nr 15-21 pn.  System
[7] RozporzÄ…dzenie Ministra Pracy i Polityki
słabych pól, jakimi z reguły są urządzenia biurowe
kształtowania jakości powietrza w budynkach
Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie
i powszechnego użytku. Zgodnie z wymaganiami
biurowych (profilaktyka tzw. zespołu chorego
najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń
norm, badania tego typu powinny być wykonywa-
czynników szkodliwych dla zdrowia w środowi- budynku) dofinansowanego przez Ministerstwo
ne w warunkach laboratoryjnych, w specjalnych
sku pracy. DzU, nr 217, poz. 1833, 2002 r. Część E
Nauki i Informatyzacji oraz Ministerstwo Pracy
Pola i promieniowanie elektromagnetyczne 0 Hz
pomieszczeniach ekranowanych elektromagne-
i Polityki Społecznej. Projekt był realizowany przez
 300 GHz
tycznie, w celu zmniejszenia poziomu tła elektro-
Centralny Instytut Ochrony Pracy  Państwowy
magnetycznego. Instytut Badawczy
15