MI NI STERSTWO SPRAW WO JSKOWYC H
Instr. do San. 5 /30 .
INSTRUKCJA
DLA LEKARZY
O SPOSOBACH BADANIA I OCENY
FIZYCZNEJ ZDOLNOÅšCI DO SA
UŻBY
WOJSKOWEJ
WARSZAWA 1930
MI NI STERSTWO SPRAW W OJ SKOWYCH
l nstr. do San. 5/30.
INSTRUKCJA
DLA LEKARZY
O SPOSOBACH BADANIA I OCENY
FIZYCZNEJ ZDOLNOÅšCI DO SA
UŻBY
WOJSKOWEJ
WARSZAW, 1930
SPIS RZECZY.
Rozdział I.
CEL INSTRUKCJI.
1. Cel in stru k cji.....................................................................................5
2. Wyjaśnienia do in s tr u k c ji.............................................................5
Rozdział II.
PRZEDWST
PNE CZYNNOÅšCI PRZY BADANIU.
3. Różnice w sposobach badania................................................... 7
4. Ważenie........................................................................................... 7
5. Mierzenie wzrostu i wysokości r o z k r o c z a ............................ 7
6. Mierzenie obwodu klatki p iersiow ej...........................................9
Rozdział III.
BADANIE OGÓLNE.
7. Wskazówki o g ó l n e .................................................................... 10
8. Budowa c ia Å‚a ................................................................................11
Rozdział IV.
BADANIE SZCZEGÓA
OWE.
9. S k ó r a .......................
10. G Å‚ o w a .................................. ..................................
11. NarzÄ…d wzroku .......................16
12. Narząd słuchu.................................. ..................................
st r
13. N o s ............................................................................................................ 17
14. Jama u s t n a ......................................................................................... 17
15. S z y j a ......................................................................................................18
16. Klatka p ie r s io w a ...................................................................................18
17 P Å‚ u c a .......................................................................................................18
18. S e r c e ......................................................................................................19
19. Jama b r z u s z n a ...................................................................................20
20. Narządy m oczopłciow e. O d b y t ...................................................20
21. Kończyny g ó r n e ...................................................................................21
22. K ończyny d o l n e ...................................................................................22
ROZDZI AA
I.
23. Układ psychiczny i n e r w o w y ..........................................................24
24. Choroby przemiany m a t e r j i ......................................................... 24
CEL INSTRUKCJI.
Rozdział V.
1 .
Celem niniejszej instrukcji jest:
UW AGI DO POSZCZEGÓLNYCH P A R A G R A F Ó W Cel
a) danie pewnego schematu, którego zasto­
instrukcji.
 TABELI ST AN Ó W CHOROBOW YCH .
sowanie przy badaniu fizycznej zdolności
25. Uwagi do poszczególnych p a r a g r a f ó w ...................................... 26 do służby wojskowej zapewni jednolitość
metod badania i oceny oraz zapobiegnie
przeoczeniu przez badajÄ…cego jakichkol­
Rozdział VI.
wiek wad lub cierpień;
BADAN IA SPECJALNE.
b) udzielenie wyjaÅ›nieÅ„ do niektórych punk­
tów i kategoryj, gdzie można przewidy­
26. Badanie w z r o k u ...................................................................................29
27. Badanie s Å‚ u c h u ...................................................................................30
wać rozbieżność w interpretacji;
28. Badanie stanu u z Ä™ b i e n i a ............................................................... 31
c) wskazanie na te wady lub cierpienia, któ­
re do ostatecznego zakwalifikowania ba­
danego wymagajÄ… poprzedniego zbadania
lub obserwacji w wojskowym zakładzie
leczniczym, posiadajÄ…cym odpowiednich
specjalistów i urządzenia.
2.
Przy kwalifikowaniu badanego do odpowied­
WyjaÅ›nie­
niej kategorji fizycznej zdolnoÅ›ci do sÅ‚użby woj­
nia do in­
skowej należy stwierdzić wszystkie stany cho­
strukcji.
robowe, istniejÄ…ce u badanego, podajÄ…c od­
powiednie paragrafy  Tabeli stanów chorobo­
wych, okreÅ›lajÄ…cej kategorje zdolnoÅ›ci do sÅ‚uż­
by wojskowej" (San. 5/30 zał. 1).
5
Stwierdzenie jednak u badanego wybitnej
wady lub cierpienia, czyniących go zupełnie
i trwale niezdolnym do sÅ‚użby, usuwa koniecz­
ność dalszego szczegółowego badania i wylicza­
nia wszystkich stanów chorobowych.
ROZDZI AA
II.
W tych wypadkach, gdy dla danej kategorji
w Tabeli stanów chorobowych" pod poszcze­
gólnym paragrafem jest wymieniony caÅ‚y sze­ PRZEDWST
PNE CZYNNOÅšCI
reg wad lub cierpień, nie należy doszukiwać się
PRZY BADANIU.
obecnoÅ›ci wszystkich wymienionych w tym pa­
3.
ragrafie objawów chorobowych  np. w ż 45 Jeżeli badany jest poborowym lub ochotni­
Różnice
dla kategorji E wystarczy istnienie tylko now o­ kiem do sÅ‚użby wojskowej, podlega on badaniu
w sposo­
tworu nerek lub tylko kamicy nerkowej i t. p. zupełnie nago, a zaczyna się ono od określenia
bach bada­
Jeżeli stwierdzony stan chorobowy wzbudza ciężaru, wzrostu i wysokoÅ›ci rozkrocza ewen­
nia.
podejrzenie rozmyÅ›lnego samouszkodzenia, to tualnie rozstÄ™pu kolan wzglÄ™dnie piÄ™t, pod Å›ci­
niezależnie od tego podejrzenia, należy kwalifi­ sÅ‚Ä… kontrolÄ… jednego z lekarzy, czÅ‚onków komi­
kować badanego zgodnie ze stwierdzonym sta­ sji poborowej, oraz zmierzenia przez lekarza
wojskowego osobiÅ›cie obwodu klatki piersio­
nem zdrowia i ściśle według  Tabeli stanów
chorobowych", zaznaczając jednocześnie, że wej.
Jeżeli badany nie jest ani poborowym ani
cierpienie nasuwa podejrzenie rozmyÅ›lnego sa­
mouszkodzenia. ochotnikiem do służby wojskowej, to badanie
może być dokonane według uznania lekarza
w nieco odmiennych warunkach, jednak zawsze
według schematu i zgodnie z Tabelą stanów
chorobowych".
4.
Sposób ważenia nie może nasuwać żadnych
Ważenie.
wątpliwości i nie wymaga wskazówek; wynik
ważenia należy podawać w liczbach zaokrÄ…glo­
nych do kilograma.
5.
Przy mierzeniu wzrostu i wysokoÅ›ci rozkro­
Mierzenie
cza ustawia siÄ™ badanego na podstawie wzro-
wzrostu
stomierza w pozycji zupełnie wyprostowanej,
i wysokości
plecami do słupka, przyczem oś pionowa ciała
rozkrocza.
7
6
powinna być możliwie równolegÅ‚a do tego sÅ‚up­
Jeżeli przy tych pomiarach zauważy się, że
ka, a najbardziej ku tyłowi wystające punkty
kolana sÄ… szpotawe lub koÅ›lawe, to lekarz do­
ciała (potylica, największa wypukłość grzbietu,
konuje osobiÅ›cie pomiaru rozstÄ™pu kolan ewen­
pośladki i łydki ewentualnie pięty)  dotykać
tualnie pięt, możliwie bez zmiany pozycji bada-
przedniej powierzchni słupka.
nego.
Szczegółowe wskazówki do tego mierzenia są
Badany staje przytem w ten sposób, że dolna
podane niżej w punkcie, dotyczącym badania
poprzecznica miary umieszcza się między wy-
kończyn dolnych.
prostowanemi nogami ze stykajÄ…cemi siÄ™ z sobÄ…
Wyniki pomiarów badanego zapisuje się do
wzglÄ™dnie możliwie do siebie zbliżonemi piÄ™ta­
karty indywidualnej, z którą następnie badany
mi (przy stykajÄ…cych siÄ™ wewnÄ™trznych po­
staje przed lekarzem wojskowym w celu zmie­
wierzchniach kolan).
rzenia obwodu klatki piersiowej.
GÅ‚owa powinna być ustawiona w taki spo­
sób, aby dolne krawędzie oczodołów oraz górne
6.
Obwód klatki piersiowej należy mierzyć przy
krawÄ™dzie obu zewnÄ™trznych otworów przewo­
Mierzenie
spokojnem (normalnem) oddychaniu na wyso­
dów usznych leżały na jednej płaszczyz
nie, rów­
obwodu
kości podstawy wyrostka mieczykowatego (pro-
nolegÅ‚ej do podstawy miary. klatki pier­
cessus xiphoideus). Taśma powinna leżeć siowej.
W celu zmierzenia wzrostu opuszcza siÄ™ lek­
w płaszczyz
nie poziomej i przylegać ściśle do
ko górną poprzecznicę wzrostomierza na głowę
ciaÅ‚a, nie krÄ™pujÄ…c jednak ruchów oddecho­
badanego tak, aby przylegała do szczytu głowy
wych. Postawa badanego przy mierzeniu po­
tylko swym własnym ciężarem (bez nacisku na
winna być swobodna, ręce opuszczone wzdłuż
głowę).
tuÅ‚owia, w takiem oddaleniu od niego, aby le­
Dane podziałki na słupku, odpowiadające
karz mógł swobodnie przesunąć rękę z taśmą
wzrostowi  odczytuje siÄ™ z zaokrÄ…gleniem do
mierniczą między kończyną górną badanego
i centymetra.
a klatkÄ… piersiowÄ….
Mierzenie wysokości rozkrocza dokonywa się
Dane na taśmie mierniczej, odpowiadające
bezpoÅ›rednio po zmierzeniu wzrostu, nie zmie­
wielkości obwodu klatki piersiowej, odczytuje
niajÄ…c pozycji badanego a tylko przesuwajÄ…c u-
się z przybliżeniem do centymetra.
stawioną już między nogami dolną poprzecznicę
wzrostomierza do góry tak, aby przylegaÅ‚a do­
brze do rozkrocza (perineum).
Części rodne należy przytem odsunąć na bok.
Dane podziałki na słupku, odpowiadające
wysokoÅ›ci rozkrocza, odczytuje siÄ™ z zaokrÄ…gle­
niem do centymetra.
9
8
Podczas badania powinno się zadawać szereg
pytaÅ„ badanemu, żeby już na podstawie odpo­
wiedzi wywnioskować o rozwoju umysłowym
oraz stwierdzić sprawność mowy i słuchu.
8.
Podane wyżej oględziny ogólne mają za cel
Budowa
przekonanie siÄ™ o budowie ciaÅ‚a, stopniu odży­
R O Z D Z I A A
III.
ciała.
wiania, zabarwieniu i zewnętrznym wyglądzie
skóry, oraz o ksztaÅ‚cie czaszki, klatki piersio­
BADANIE OGÓLNE.
wej, kręgosłupa, wyglądzie brzucha, narządów
7. m oczopłciowych i kończyn.
Właściwe badanie rozpoczyna się od tego, że
Wskazówki
Przy ocenie sÅ‚abej budowy ciaÅ‚a należy zwró­
lekarz ustawia badanego w postawie zasadni­
ogólne.
cić uwagÄ™ nietylko na ogólny wyglÄ…d badane­
czej twarzÄ… do Å›wiatÅ‚a, w odlegÅ‚oÅ›ci kilku kro­
go lecz także na wzajemny stosunek danych,
ków od siebie i obejmuje wzrokiem całą postać
wzrostu, ciężaru i obwodu klatki piersiowej.
badanego ze wszystkich stron, poczem zapytu­
Przy stwierdzeniu u badanego wzrostu poni­
je go o stan zdrowia, W razie niezgłoszenia
żej 150 cm. lub ciężaru poniżej 48 kg. względnie
przez badanego żadnego cierpienia, lekarz przy­
obwodu klatki piersiowej poniżej 77 cm. nie na­
stÄ™puje do szczegółowego badania. Jeżeli bada­
leży badanego kwalifikować do kategorji A.
ny zgłosi względnie lekarz sam zauważy wadę
Minimalne dane wzajemnego ustosunkowania
lub cierpienie, czyniÄ…ce badanego już na pierw­
się wzrostu, ciężaru i obwodu klatki piersiowej,
szy rzut oka zupełnie i trwale niezdolnym do
stanowiÄ…ce wskaz
nik niedostatecznego fizycz­
sÅ‚użby wojskowej, to można zaniechać dokony­
nego rozwoju badanego, poniżej których bada­
wania pomiarów, a nawet schematycznego
ny nie może być zakwalifikowany do kategorji
szczegółowego badania, lecz odrazu przystąpić
A, podaje tabela umieszczona na stronie na­
do badania danej wady względnie cierpienia.
stępnej.
Jeżeli badanie to nie potwierdzi pierwotnego
zdania co do zupełnej i trwałej niezdolności do
służby wojskowej, to należy rozpocząć badanie
według schematu.
Jeżeli badany zgłasza jakiekolwiek cierpienie,
nierzucajÄ…ce siÄ™ w oczy, należy rozpocząć szcze­
gółowe badanie na podstawie niżej podanego
schematu, zwracajÄ…c w odpowiedniej chwili
szczególną uwagę na zgłoszone cierpienie.
10 11
fizyczny z biegiem czasu może się poprawić,
TABELA ORJENTACYJNA I.
wówczas, o ile jakiekolwiek stany chorobowe
i ułomności nie dadzą dostatecznej podstawy
do określenia minimalnej granicy wzajemnego
do zakwalifikowania ich do kategorji C, D, lub
stosunku wzrostu, ciężaru i obwodu klatki pier­
E, należy ich uważać za czasowo niezdolnych
siowej przy kwalifikowaniu do kategorji A
do sÅ‚użby wojskowej, kwalifikujÄ…c do kate­
Obwód Obwód Obwód gorji B.
Wzrost Ciężar Wzrost Ciężar Wzrost Ciężar
kl. pierÅ›. kl. pierÅ›. kl. pierÅ›
w cm. w kg. w cm. w cm. w kg. w cm. w cm. w kg. w cm. Przez tak zwane upoÅ›ledzone odżywianie na­
leży rozumieć taki stan, który, bez względu na
prawidÅ‚owÄ… budowÄ™ ciaÅ‚a i normalny jego roz­
150 48 77 165 54 79 180 64 83
wój ma wyraz
ne cechy wychudzenia i wynisz­
151 48 77 166 55 80 181 65 83 czenia. Do takich cech należą: bladość po­
włok skórnych, ich suchość, łatwe układanie się
152 48 77 167 55 80
182 66 83
w zmarszczki i fałdy, które nie mają zwykłej
153 48 77 168 56 80 183 66 83
prężności i wykazują przytem znaczne ścieńcze-
nie skóry, pozbawionej podściółki tłuszczowej,
154 48 77 169 57 80 184 67 84
zapadniÄ™te oczy, wybitnie zaznaczone prze­
155 48 77 170 58 80 185 68 84
stwory miÄ™dzyżebrowe i doÅ‚ki pod i nad oboj­
156 48 78 171 58 81 186 68 84 czykowe, wpadnięty brzuch oraz uwydatnione
i pogÅ‚Ä™bione przestwory miÄ™dzyÅ›ciÄ™gnowe, wy­
187 69 84
157 48 78 172 59 81
stajÄ…ce obojczyki, grdyka (pomum Adami),
158 49 78 173 60 81 188 70 85
grzebienie talerzy biodrowych, łopatki i kręgi,
zwiotczałe, pozbawione prężności mięśnie
159 50 78 174 60 81 189 70 85
z ostro uwydatnionemi zarysami zwłaszcza na
160 50 78 175 61 82 190 71 85
szyi, plecach i kończynach.
161 51 78 176 62 82 191 72 85
Przy ocenie t. zw. upośledzonego odżywiania
162 52 79 177 62 82 192 72 85 należy obok oznak zewnętrznych kierować się
również miernikiem bardziej ścisłym i objek-
163 52 79 178 63 82 193 73 86
tywnym, jakim jest stosunek ciężaru ciała do
164 53 79 179 83 194 74 86
63
wzrostu: ciężar poniżej granic, uwidocznionych
w tabeli I, należy uważać za wskaz
nik niedosta­
tecznego odżywiania.
Jeżeli powyższe objawy niedostatecznego roz­ Przy stwierdzeniu u badanego upoÅ›ledzonego
woju fizycznego dadzÄ… siÄ™ stwierdzić u bada­ stanu odżywiania należy mieć na uwadze możli­
nych, którzy czynią wrażenie, że ich rozwój
12
wość sztucznego i rozmyśnego głodzenia się,
wobec czego nie należy badanego kwalifikować
w takim wypadku odrazu jako zupełnie i trwale
niezdolnego do służby wojskowej.
Takież dane wzajemnego stosunku wzrostu
i ciężaru, wskazujące na otyłość, a stanowiące
granicę maksymalną, powyżej której badanego
nie można kwalifikować do kategorji A , podaje
niżej umieszczone tabela.
ROZDZI AA
IV
T A B E L A O RJEN TACYJN A II.
BADANIE SZCZEGÓA
OWE.
do określenia maksymalnej granicy ciężaru
9.
w stosunku do wzrostu przy kwalifikowaniu Badanie szczegółowe należy rozpocząć od
Skóra.
do kategorji A .
badania powÅ‚ok zewnÄ™trznych na caÅ‚ej ich po­
wierzchni.
Wzrost
Ciężar Wzrost Ciężar Wzrost Ciężar W zrost Ciężar W zrost Ciężar
Bladość skóry i błon śluzowych sama przez
w kg.
w cm. w cm. w kg. w cm. w kg. w kg.
w cm. w cm. w kg.
się nie dowodzi jezcze zmian w składzie krwi,
gdyż zależeć ona może od wÄ…skiego Å›wiatÅ‚a na­
czyń krwionośnych i odczynów naczyniorucho-
150 67 159 73 168 79 177 86 186 91
wych, w obec czego, jeżeli to nie jest nastÄ™p­
151 67 160 74 169 80 178 86 187 92
stwem jakiegoś przewlekłego cierpienia ustroju,
nie przeszkadza ona peÅ‚nieniu sÅ‚użby wojsko­
152 68 161 74 170 8 .
179 87 188 93
wej. W wypadkach wÄ…tpliwych należy badane­
153 69 162 75 171 82
180 87
189 93
go kierować celem szczegółowego zbadania do
154 163 76 172 82
69 88 wojskowego zakładu leczniczego, posiadającego
181 190 94
odpowiednich specjalistów i urządzenia.
155 164 77 173 83 182 89 191 95
70
Choroby skórne o przebiegu ostrym lub prze­
156 71 165 77 174 83 183 89 192 95
wlekÅ‚ym, co do których istnieje prawdopodo­
bieÅ„stwo wyleczenia, jak również budzÄ…ce wÄ…t­
157 71 166 78 175 85 184 90 193 96
pliwości co do ich rozpoznania i uleczalności,
158 167 79 176 85 185 91 194 97
72
należy badać w wojskowych zakÅ‚adach leczni­
czych, posiadajÄ…cych odpowiednich specjali­
stów i urządzenia.
15
14
10.
Przy badaniu gÅ‚owy przedewszystkiem zwra­
Głowa. przewód uszny, należy zwrócić uwagę na jego
ca się uwagę na owłosienie (favus, herpes tonsu-
drożność i stwierdzić, czy niema w niem zwÄ™­
rans, alopecia i t. p.).
żenia, ciał obcych, większej ilości woszczku,
NastÄ™pnie zapomocÄ… obmacywania obu dÅ‚oÅ„­
pryszczycy, polipów, wyrośli kostnych, ziarniny
mi określa się kształt czaszki oraz wszelkie
lub przetok.
ewentualne zniekształcenia (ubytki kostne,
Spotykane niekiedy blizny na skórze prze­
wgłębienia lub zgrubienia), poczem kolejno
wodu usznego z zanikiem małych włosków o-
przechodzi się do badania narządów wzroku,
raz ze zwężeniem lub zarośnięciem przewodu
słuchu, nosa i jamy ustnej.
mogą pochodzić z oparzenia środkami żrącemi.
11.
ZapomocÄ… ucisku lub ostukiwania wyrostka
Podczas badania narzÄ…du wzroku bierze siÄ™
NarzÄ…d
sutkowego stwierdza siÄ™ stan jego, przyczem
pod uwagę te zmiany, które można stwierdzić
wzroku.
trzeba odróżniać stan zapalny wyrostka sutko­
przy oględzinach zewnętrznych: stan powiek,
wego od sprawy zapalnej w skórze, powstajÄ…­
podwinięcie ich lub wywinięcie, nieprawidłowe
cej często w związku z czyrakami w ścianie
ustawienie rzęs, stan spojówek, który należy u-
zewnętrznego przewodu usznego.
stalać u każdego badanego, zwracajÄ…c szczegó­
łową uwagę na załamek górny (jaglica), brak
W razie stwierdzenia u badanego w uchu
lub zanik gałki ocznej, zez (porażenie mięśni zmian, mogących przypuszczalnie wpłynąć na
zewnętrznych oka), wyraz
ne zmÄ™tnienie rogó­
zdolność sÅ‚yszenia badanego, należy go kiero­
wek, zmiany na tÄ™czówkach i zaćma. wać do wojskowego zakÅ‚adu leczniczego, po­
OkreÅ›lenie siÅ‚y wzroku odbywa siÄ™ po ukoÅ„­ siadajÄ…cego odpowiednich specjalistów i urzÄ…­
czeniu pełnego badania, w sposób podany niżej,
dzenia.
w części specjalnej niniejszej instrukcji.
W razie powstania wątpliwości, jaką kate-
13.
Przy badaniu nosa sprawdza się stan kości,
gorję dla oceny zdolności do służby wojskowej Nos.
chrzÄ…stek i miÄ™kkich części, a nastÄ™pnie droż­
należy zastosować, przewodniczący komisji
ność kanałów.
kieruje badanego na wniosek lekarzy do woj­
skowego zakładu leczniczego, posiadającego
14.
Przystępując do badania jamy ustnej zwraca
odpowiednich specjalistów i urządzenia. Jama ustna
siÄ™ uwagÄ™ na możliwe wady warg (warga zajÄ™­
cza), jÄ™zyka, podniebienia twardego i miÄ™kkie­
12.
Przy badaniu narządu słuchu zwraca się
go, gardzieli, krtani, stanu uzÄ™bienia, procento­
NarzÄ…d sÅ‚u­
szczególnÄ… uwagÄ™ na małżowiny: obecność ja­
wą zdolność żucia (zgodnie ze wskazówkami
chu.
kichkolwiek owrzodzeń ich dolnych części
części VI niniejszej instrukcji  Badania specjal­
wzbudza podejrzenie o możliwości zmian
ne"); jednocześnie bada się stan i ruchowość
w przewodzie usznym. Badając zewnętrzny
żuchwy.
16
15.
Po ukończeniu badania głowy przechodzi się
się charakter szmerów oddechowych i określa
Szyja.
do badania szyi. Tu stwierdzić należy stan
siÄ™ ruchowość dolnych granic pÅ‚uc podczas gÅ‚Ä™­
gruczołów chłonnych, jak również zwrócić u-
bokiego wdechu i wydechu.
wagę czy na skórze niema blizn po zropiałych
W razie podejrzenia czynnej gruz
licy, należy
gruczołach, czy niema  krzywej szyi (kręcz 
odesÅ‚ać badanego celem obserwacji do wojsko­
torticollis), wola, które może nasuwać podej­
wego zakładu leczniczego, posiadającego odpo-
rzenia co do istnienia choroby Basedowa. Je­
widnich specjalistów.
żeli jednak powziÄ™cie decyzji natrafia na trud­
ność, należy badanego skierować do wojskowe­
18.
Przed przystÄ…pieniem do szczegółowego ba­
go zakÅ‚adu leczniczego, posiadajÄ…cego odpo­
Serce.
dania serca należy policzyć tętno sprychowe
wiednich specjalistów i urządzenia.
(na art. radialis) i zwrócić uwagÄ™ na jego czÄ™­
stość, miarowość i napięcie, następnie zapomo-
16.
Przy badaniu klatki piersiowej zwraca siÄ™
Klatka cÄ… oglÄ™dzin i dotyku stwierdzić miejsce uderze­
przedewszystkiem uwagÄ™ na jej ksztaÅ‚t (becz­
piersiowa
nia koniuszka serca.
kowata, ptasia, łódkowata), kształt kręgosłupa,
Osłuchiwaniem stwierdza się czystość tonów
łopatek (scapulae alatae), obojczyka i żeber.
sercowych, przyczem w razie wykrycia jakie­
Skrzywienie krÄ™gosÅ‚upa dzielimy na: nie­
gokolwiek szmeru, jeżeli się nie uda odrazu
znaczne t, zw, boczne, czyli szkolne, odróżnia­
niewÄ…tpliwie stwierdzić wady organicznej, na­
jące się tem, że linja wyrostków kolczastych
leży badanego przesłać do wojskowego zakładu
w pozycji wyprostowanej i nieprzymuszonej
leczniczego, posiadajÄ…cego odpowiednich spe­
tworzy niewielki łuk całkowity albo tylko
cjalistów.
w części lędz
wiowej; umiarkowane  z nie-
znacznem upośledzeniem ruchów w sąsiednich Serce bada się w pozycji stojącej i leżącej,
odcinkach w dwóch przeciwnych kierunkach w stanie spokoju i po wykonaniu ruchów, przy­
czem pamiętać trzeba, że zbyt przyspieszone
czyli t. zw. kształt litery S; wreszcie znaczne
lecz miarowe tÄ™tno nie Å›wiadczy jeszcze o zmia­
ze znacznem upośledzeniem ruchów w kręgach
piersiowych, ze znieksztaÅ‚ceniem klatki pier­ nach chorobowych, ponieważ może być spowo­
dowane zmianami czynnościowemi z powodu
siowej i skrzywieniem krÄ™gosÅ‚upa na dwóch od­
cinkach w jakimkolwiek kierunku, jednakże warunków, w jakich się znajduje badany.
jeszcze bez garbu. Najwyższym stopniem
Dlatego też wskazane jest przerwać na krót­
skrzywienia kręgosłupa jest garb.
ki czas badanie, a po upływie kilkunastu minut
wznowić je, osłuchując badanego w tej samej
17.
Następnie przystępuje się do opukiwania
pozycji w jakiej pozostawaÅ‚ on w chwili przer­
PÅ‚uca.
klatki piersiowej celem stwierdzenia granic
wanego poprzednio badania. Trzeba tu pa­
płuc i serca, poczem osłuchiwaniem stwierdza
miętać o możliwości sztucznego wywołania
19
przyspieszenia tętna, wobec czego w razach
opuszczenie jÄ…dra wzglÄ™dnie zatrzymanie siÄ™ jÄ…­
wÄ…tpliwych należy kierować badanego do woj­
dra w kanale pachwinowym), wodniaki jÄ…dra,
skowego zakładu leczniczego, posiadającego żylaki i wodniaki powróżka nasiennego i t. p po-
odpowiednich specjalistów i urzÄ…dzenia. czem przechodzi siÄ™ do badania kanaÅ‚u pachwi­
nowego. Tutaj należy pamiętać, że roszczepie-
19.
Przystępując do badania brzucha, należy nie kanału pachwinowego bez uwypuklenia
Jama
zwrócić uwagę na kształt i wielkość jego oraz w nim wnętrzności nie jest jeszcze przepukliną.
brzuszna.
podkÅ‚ad podskórny tÅ‚uszczu, na stan mięśni Przy badaniu odbytu należy zwrócić uwa­
(prężność, zwiotczałość), wszelkiego rodzaju gę na możliwość istnienia guzów krwawniczych,
uwypuklenia w okolicy smugi białej, pępka szczelin i przetok okołoodbytowych, nacie-
i kanałów pachwinowych (przepukliny) i t. p.
czeÅ„, wypadania Å›luzówki wzglÄ™dnie caÅ‚ej od­
Brzuch duży, wypukły może wskazywać na
bytnicy.
ciężkie zaburzenia w krążeniu krwi, przepukli­
21.
Przy badaniu kończyn górnych zwraca się u-
nÄ™ brzusznÄ… lub schorzenia miejscowe jamy
Kończyny
wagę na kształt kończyn i poszczególnych ich
brzusznej względnie guzy.
górne.
części, stan mięśni, (brak grup mięśni), kości
Przy stwierdzeniu guzów należy pamiętać
(zgrubienie koÅ›ci), a nastÄ™pnie, celem przeko­
o guzach rzekomych, pochodzenia kurczowego,
nania się o swobodzie ruchów, należy polecić
oraz o możliwości nagromadzenia się kału
badanemu wykonać szereg ruchów w stawach
w kiszce grubej.
barkowych i Å‚okciowych (zgiÄ™cie, wyprostowa­
Następnie wypukiem i dotykiem określa się
nie, odprowadzenie i doprowadzenie) oraz
granice i ewentualne zniekształcenia żołądka,
w małych stawach kiści i palców; jednocześnie
wątroby, śledziony i t. p.
w wypadkach wątpliwych próbuje się siłę koń-
W e wszystkich wÄ…tpliwych wypadkach cier­
czyn.
pień jamy brzusznej należy badanych kierować
O ile zachodzi podejrzenie co do różnicy
celem rozpoznania cierpienia do wojskowych
w dÅ‚ugoÅ›ci koÅ„czyn, należy przystÄ…pić do mie­
zakÅ‚adów leczniczych, posiadajÄ…cych odpo­
rzenia.
wiednich specjalistów i urządzenia.
DÅ‚ugość caÅ‚ej koÅ„czyny mierzy siÄ™ w ten spo­
20.
Przy badaniu nerek należy pamiÄ™tać o możli­
sób, że na kończynę, zwisającą swobodnie
NarzÄ…dy
wości istnienia nerki opuszczonej lub wędrującej.
wzdÅ‚uż tuÅ‚owia, nakÅ‚ada siÄ™ taÅ›mÄ™ (centymetro­
moczoplcio-
Przy badaniu narządów płciowych zwraca
wą), którą się prowadzi od wyrostka barkowego
we. Odbyt.
się uwagę na drożność kanałów moczowych,
(acromion) do końca wyrostka rylcowego kości
ewentualne wady rozwoju prÄ…cia (spodziectwo promieniowej (processus styloideus radii).
i wierzchniactwo), wzglÄ™dnie wady w umiejsco­ Przy mierzeniu dÅ‚ugoÅ›ci ramienia przykÅ‚ada
wieniu jąder (brak jąder w mosznie, niezupełne się taśmę na zewnętrznej powierzchni górnej
20 21
części ramienia tuż pod wystającym brzegiem
miejsca zetkniÄ™cia siÄ™ obu stóp wzglÄ™dnie k o­
wyrostka barkowego, nastÄ™pnie każe siÄ™ bada­
stek wewnÄ™trznych stanowiÅ‚y linjÄ™ prostÄ…, po­
nemu zgiąć koÅ„czynÄ™ w Å‚okciu do kÄ…ta proste­
czerń dla zmierzenia długości całej kończyny
go i prowadzi siÄ™ taÅ›mÄ™ do nadÅ‚okciowego gu­
dolnej prowadzi siÄ™ taÅ›mÄ™ od przedniego wyż­
za zewnętrznego kości ramieniowej (epicondy-
szego kolca talerza kości biodrowej (spina an-
lus lateralis humeri).
terior superior ossis ilei) do koÅ„ca kostki w e­
Przedramię mierzy się w ten sposób, że taśmę wnętrznej (malleolus internus).
prowadzi się od wierzchołka łokciowego (ole-
Celem zmierzenia uda prowadzi się taśmę od
cranom) do końca wyrostka rylcowego kości
wierzchołka krętarza większego (trochanter
Å‚okciowej (processus styloideus ulnae).
maior) do szczeliny stawu kolanowego, którą
można namacać przy nieznacznem zgiÄ™ciu koÅ„­
22.
Przy badaniu kończyn dolnych zwraca się
czyny w stawie kolanowym.
Kończyny
uwagę na kształt miednicy i poszczególnych
dolne.
Długość podudzia wymierza się od szczeliny
części koÅ„czyn, na stan ich mięśni (brak po­
stawu kolanowego (jak wyżej) do końca kostki
szczególnych mięśni lub caÅ‚ych grup), w szcze­
zewnętrznej, (malleolus externus).
gólności zaś wady rozwojowe (kolana szpotawe,
koślawe, stopa płaska, palce nadliczbowe i t. p.)
W razie stwierdzenia u badanego istnienia
wreszcie na ewentualne istnienie obrzÄ™ków, po­
kolan szpotawych (genu varum) wzglÄ™dnie k o­
wiÄ™kszenie gruczołów, rozszerzenie żyÅ‚ wzglÄ™d­
Å›lawych (genu valgum), należy dokonać pomia­
nie istnienie żylaków, przetok, nowotworów,
ru rozstępu kolan ewentualnie pięt w postawie
owrzodzeń i wyprysków.
jak przy mierzeniu wzrostu i wysokości rozkro-
Zapomocą dotyku należy określić stan kość- cza.
ca, okostnej i naczyń (tętniaki) oraz zbadać
W razie istnienia kolan szpotawych badany
stan kanału biodrowego (przepuklina).
stoi. majÄ…c piÄ™ty zestawione razem, poczem po­
NastÄ™pnie bada siÄ™ ruchowość stawów (jak miÄ™dzy kolana na wysokoÅ›ci szczelin kolano­
wyżej przy kończynach górnych).
wych wsuwa siÄ™ przyrzÄ…d do mierzenia rozstÄ™­
pu.
W razie przypuszczalnego istnienia różnicy
dÅ‚ugoÅ›ci koÅ„czyn należy je mierzyć w nastÄ™pu­ W razie istnienia kolan koÅ›lawych, mierzy
jÄ…cy sposób: badanego ukÅ‚ada siÄ™ nawznak siÄ™ w podobny sposób rozstÄ™p pomiÄ™dzy piÄ™ta­
z wyprostowanemi nogami i zsuniÄ™temi stopami mi, przyczem badany stoi, majÄ…c kolana zesta­
na równej i twardej płaszczyz
nie poziomej, tak, wione razem, a przyrząd do mierzenia rozstępu
aby linja Å›rodkowa tuÅ‚owia (biegnÄ…ca po linji wsuwa siÄ™ pomiÄ™dzy piÄ™ty na wysokoÅ›ci naj­
poÅ›rodkowej mostka przez pÄ™pek i Å›rodek spo­ bardziej wystajÄ…cych ku Å›rodkowi punktów obu
jenia łonowego) oraz przedłużenie jej aż do kości piętowych.
23
22
W obu wypadkach miarę należy trzymać
i nasady jÄ™zyka, przemawia za stanem gra­
pÅ‚aszczyznÄ… równolegle do powierzchni podsta­
siczo - limfatycznym,
wy (podstawa wzrostomierza, taboret, podÅ‚o­
4) Cho r o ba Adi s s o na: całkowite
ga) i wsuwać ją bez wysiłku do zetknięcia się
zabarwienie skóry na kolor bronzowy lub
z powierzchnią ciała.
też w postaci plam na twarzy, tułowiu,
Zestawiać piąty względnie kolana należy
kończynach, mosznie i śluzówce jamy
w ten sposób, aby dotykaÅ‚y lekko jedne dru­ ustnej, przy upoÅ›ledzonym stanie odżywia­
gich bez nacisku a tem bardziej zachodzenia
nia i przyśpieszonem tętnie  wskazują
jedne na drugie, na chorobÄ™ Adissona.
Dane podziaÅ‚ki, odpowiadajÄ…ce rozstÄ™powi, 5) Cho r o ba Bas e do wa: gdy przy ba­
odczytuje się na przyrządzie z przybliżeniem daniu stwierdzi się powiększenie gruczołu
do cm. tarczowego, wytrzeszcz, nadmierne wychu­
dzenie, pocenie siÄ™, drżenie rÄ…k, nadmier­
23.
Kwalifikowanie stanów neuropatycznych
ną pobudliwość i częstość tętna, należy
UkÅ‚ad psy­
i psychopatycznych celem określenia zdolności
przypuszczać chorobę Basedowa.
chiczny
do sÅ‚użby wojskowej, należy wyÅ‚Ä…cznie do woj­
nerwowy. 6) Cho r o ba To ms e na: stwierdzenie
skowych zakładów leczniczych, posiadających
u badnego napadów kurczów w koÅ„czy­
odpowiednich specjalistów, dokąd też należy
nach, zwÅ‚aszcza górnych, oraz zwiÄ™ksze­
kierować badanych z podejrzeniem o takie
nie pobudliwości mechanicznej twarzy
cierpienia.
i koÅ„czyn  naprowadza na myÅ›l o ist­
nieniu u badanego choroby Thomsena.
24.
1) D n a : gdy podczas oglÄ…dania badanego
7) Akr o me gal j a: gdy siÄ™ stwierdza u ba­
Choroby
da się stwierdzić zgrubienie stawów,
danego nadmiernie rozwiniÄ™ty koÅ›ciec, du­
przemiany
zwłaszcza małych stawów kończyn lub
że dłonie i stopy, silnie rozwinięte kości
materji.
zniekształcenie ich, naprowadza to na
szczęk, grube wargi, duży nos, należy
myśl o istnieniu u badanego dny.
przypuszczać tak zwaną akromegalję.
2) Mo c z ó wka c u k r o w a : badany
W e wszystkich wypadkach, nastręczających
nadmiernie wychudzony, z suchą skórą,
wÄ…tpliwoÅ›ci przy rozpoznawaniu chorób prze­
pokrytą nieraz czyrakami, skarżący się na
miany materji, należy badanych kierować do
nadmierne wydzielanie moczu i wzmożo­ wojskowych zakÅ‚adów leczniczych posiadajÄ…cych
ne pragnienie, nasuwa przypuszczenie odpowiednich specjalistów i urządzenia.
istnienia u niego cukromoczu.
3) St an gr as i c z o - l i mf at yc z ny.
wyglÄ…d badanego blady, jakby nalany, po­
większenie gruczołów szyi, jamy ustnej
25
24
Do ż 27.  W arga zajęcza nieskomplikowana"
jest to warga rozszczepiona bez jednoczesnego
rozszczepienia szczęki i podniebienia, Nie
utrudnia ona ani mowy, ani odżywiania się.
Do ż 31,  Przetoki szyjne mogÄ… być pocho­
dzenia wrodzonego lub nabyte.
Przetoki wrodzone sÄ… zazwyczaj pojedyncze,
otwory prowadzÄ…ce do nich sÄ… zwykle wÄ…skie!
wydzielina w wypadkach bez zakażenia wtór­
ROZDZI AA
V.
nego rzadka, niekiedy prawie przezroczysta;
przetoki nabyte bywają zwykle po zropiałych
U W AGI DO POSZCZEGÓLNYCH P A R AG R A ­
gruczołach gruz
liczych szyi, a odznaczajÄ… siÄ™
zazwyczaj otworami o brzegach podminowa­
FÓ W  TABELI STANÓW CHOROBOW YCH".
nych, skóra otaczająca jest zmieniona, a przy
25.
ucisku z przetoki wydzielajÄ… siÄ™ masy serowate.
Do ż 1. Przez pojÄ™cie wybitna niemoc w ro­
Uwagi do
Przetoki gruz
licze spotyka siÄ™ zwykle w wiÄ™k­
dzona należy rozumieć nietylko osÅ‚abienie sy­
poszczegól­
szej ilości naraz, przyczem obok nich istnieją
stemu mięśniowego lecz cały zespół objawów,
nych para­
powiększone gruczoły.
grafów. obniżających sprawność fizyczną w wybitnym
Do ż 54.  Palec (z wyÅ‚Ä…czeniem kciuka) po­
stopniu (długa, wąska i płaska klatka piersiowa,
zbawiony ostatniego człona uważa się za
ostry kąt łuków żebrowych, szerokie międzyże-
zdrowy.
brza, odstające łopatki, ruchome dziesiąte żebro,
Palec pozbawiony dwóch członów uważa się
opadnięcie trzew i t. p.).
za nieistniejÄ…cy.
Do ż ż 17  24. Przez  osÅ‚abienie sÅ‚uchu" na­
Do ż 56.  Przez  zrośnięcie palców u ręki
leży rozumieć osłabienie zdolności słyszenia
ze znacznem upoÅ›ledzeniem czynnoÅ›ci" nale­
w stopniu lżejszym;
ży rozumieć zrośnięcie kciuka ze wskazicielem
przez  przytępienie słuchu"  w stopniu
lub wskaziciela z palcem trzecim wzglÄ™dnie zro­
znaczniejszym.
Å›niÄ™cie razem ze sobÄ… palców trzeciego, czwar­
Przez  przedziurawienie błony bębenkowej"
tego i piÄ…tego,
należy rozumieć nieznaczny otwór nieprzekra-
Do ż 58.  Pod mianem  płaskiej stopy nie-
czający 1/3 wielkości błony.
utrwalonej" należy rozumieć stopę, dającą się
Przez  ubytek błony bębenkowej"  otwór
wygiąć w sklepieniu.
większy niż 1/3 wielkości błony.
Do ż 61.  Przez  palec przykrywajÄ…cy" na­
Przez  zanik bÅ‚ony bÄ™benkowej" należy rozu­
leży rozumieć wypadek, gdy tylko jeden z pal­
mieć zwyrodnienie naskutek procesów zapal­
ców zachodzi na sąsiedni;
nych ze zmianami w budowie błony.
27
26
przez  palce przykrywajÄ…ce"  gdy kilka
palców jednocześnie zachodzi jeden na drugi.
 Palcem młotowatym" (najczęściej 2-gi palec
u stopy) nazywa siÄ™ palec przykurczony w sta­
wie międzyczłoneczkowym pod kątem prostym.
Do ż 65,  ,,Staw biodrowy szpotawy" ma
miejsce w tych wypadkach, kiedy szyjka kości
biodrowej z trzonem tej koÅ›ci nie tworzy nor­
malnego kÄ…ta rozwartego (120°  130°), lecz
ROZDZI AA
VI.
kÄ…t zbliżony do kÄ…ta prostego (90°),
BADANIA SPECJALNE.
26.
Badanie wzroku zapomocÄ… tablic należy za­
Badanie
stosować wtedy, gdy poprzedzajÄ…ce badanie ca­
wzroku.
łego ustroju nie stwierdziło żadnego cierpienia,
któreby czyniło badanego zupełnie i trwale
niezdolnym do służby wojskowej.
Ostrość wzroku okreÅ›la siÄ™ zapomocÄ… spe­
cjalnych tablic, przyczembada siÄ™ jÄ… dla każde­
go oka zosobna a wyniki wpisuje siÄ™ do karty
indywidualnej. Badania należy rozpocząć od oka
prawego, podczas gdy lewe oko zasłania się,
nie wywierając ucisku na gałkę oczną.
Tablice należy umieścić na ścianie dobrze
oÅ›wietlonej. Przy badaniu zapomocÄ… tablic dzie­
siętnych badanego stawia się w odległości
5 m. od ściany.
Badanie polega na rozpoznaniu przez bada­
nego znaków optomerycznych. Ostrość wzroku
odpowiada najmniejszemu rzÄ™dowi rozpozna­
wanych znaków; wyraża ją ułamek dziesiętny,
wydrukowany przy każdym rzędzie znaków.
W razie braku tablic dziesiętnych można się
posiłkować dawnemi tablicami z odległości 6 m.,
29
26
bokim wdechu; do badania należy używać wy­
ZaczynajÄ…c od nr. 6. tablicy i zatrzymujÄ…c siÄ™ na
razów oddzielnych, nie majÄ…cych ze sobÄ… zwiÄ…z­
tym rzędzie, w którym badany rozpoznaje zna-
ku, Normalnie taki szept jest sÅ‚yszalny w prze­
ki. Ostrość wzroku oznacza siÄ™ uÅ‚amkiem, w któ­
strzeni zamkniÄ™tej z odlegÅ‚oÅ›ci 20 25 m., mo­
rym licznikiem jest liczba rzÄ™du, rozpoznawa­
wa zwykła z odległości 50 m.
nego przez oko prawidłowe z tej odległości,
a mianownikiem  liczba rzÄ™du liter, rozpozna­
28.
Szczegółowego badania stanu uzÄ™bienia na­
wanych przez badanego, Tak np. nr. 6. rozpo­
Badanie
leży dokonać tam, gdzie poprzedzające badanie
znawany jest z odlegÅ‚oÅ›ci 6 m. przez oko pra­
stanu uzÄ™­
caÅ‚ego ustroju nie stwierdziÅ‚o żadnego cierpie­
widÅ‚owe. Jeżeli badany z tej odlegÅ‚oÅ›ci rozpo­ bienia.
nia, czyniÄ…cego badanego zupeÅ‚nie i trwale nie­
znaje tylko litery rzędu, oznaczonego nr. 12 t. j.
zdolnym do służby wojskowej, a stan uzębienia
rzÄ™du liter, rozpoznawanych przez oko prawi­
nasuwa podejrzenie co do zdolności żucia.
dÅ‚owe z odlegÅ‚oÅ›ci 12 m., to ostrość wzroku ba­
Zdolność żucia, w której uczestniczÄ… w stop­
danego oznaczamy V = 6/12 = 1/ = 0,5. Jeżeli
2
niu normalnym wszystkie zęby przyjmujemy
badany z tej odlegÅ‚oÅ›ci t. j. 6 m. rozpoznaje tyl­
za 100%.
ko litery rzędu oznaczonego nr. 24 t. j. litery,
Procent zdolnoÅ›ci żucia poszczególnej pa­
które rozpoznawane są przez oko prawidłowe
ry zębów stycznych w stosunku do normalnej
z odległości 24 m., to ostrość wzroku badanego
zdolności oblicza się w sposób niżej podany;
V = 8/24 = 1/ 0,25.
4=
zdolność żucia jednej pary sztucznych zębów
Jeżeli badany rozpoznaje tylko litery rzędu
Wynosi dla:
60, rozpoznawane przez oko prawidÅ‚owe z od­
legÅ‚oÅ›ci 60 m., to ostrość jego wzroku oznacza­
1-szej pary  siekaczy centralnych  3 %
my V = 6/60 = 1/10 = 0 ,1.  siekaczy bocznych  2%
2-e
 kłów  5 %
3-e
Przez  ślepotę" należy rozumieć taką siłę
 dw uguzkowców I  7 %
4-e
wzroku, przy której badany zaledwie może
 dwuguzkowców II  7 %
5-e
liczyć palce z odległości metra.
 trzonowych I 1 0 %
6-e
 trzonowych II  1 0 %
Jeżeli ostrość wzroku oznaczamy w ułamkach 7-e
 zębów mądrości  6%
8e
dziesiÄ™tnych, to zatrzymujemy tylko liczby dzie­
siętne, odrzucając setne i tysiączne.
ZÄ™by, które nie majÄ… stycznych należy uwa­
żać za nieistniejÄ…ce. Przy zgryzie nienormal­
27.
Przy badaniu słuchu zapomocą szeptu lekarz
nym zÄ™by niestykajÄ…ce siÄ™ uważa siÄ™ za nieist­
Badanie
staje zboku i nieco z tyłu badanego, przyczem
słuchu. niejące.
bada każde ucho oddzielnie (drugie ucho w tym
Za zÄ™by zdolne do żucia należy również uwa­
czasie badany zatyka palcem).
żać takie, które majÄ… przynajmniej 3/4 po­
Ostrość sÅ‚uchu bada siÄ™ zapomocÄ… mowy zwy­
wierzchni żującej lub też są wypełnione plombą.
kÅ‚ej i szeptu, wypowiedzianego po bardzo gÅ‚Ä™­
31
30
Sc h e m a t u z Ä™ b i e n i a
Przy określaniu stopnia fizycznej zdolności
A . Strony prawej.
kandydatów do czynnej służby wojskowej
w charakterze oficerów zawodowych, nie nale­
O d s e t k i
2% 3%
6% 10% 10% % 7% 5% ży kwalifikować jako zdolnych do tej służby
7
z d o l n o ś c i ż u c i a
tych, których stan uzÄ™bienia ujawnia utratÄ™ po­
nad 40 % normalnej zdolnoÅ›ci żucia (bez uwzglÄ™­
Z Ä™ b y s z c z Ä™ k i
dnienia dostawek), chociażby ogólny stan odży­
g ó r n e j . . . . 8 7 6 5 4 3 2 1
wiania był zadowalający.
Dla oficerów zawodowych, już pełniących
3
Z Ä™ b y ż u c h w y 8 7 6 4 2 1 czynnÄ… sÅ‚użbÄ™ wojskowÄ…, braki w uzÄ™bieniu nie­
5
zależnie od stopnia (procent) utraty normalnej
zdolności żucia jak również ropotok zębodoło-
wy, nawet powikÅ‚any dużem rozchwianiem zÄ™­
B. Strony lewej.
bów, nie stanowiÄ… przeszkody do dalszego peÅ‚­
nienia czynnej służby wojskowej w charakterze
O d s e t k i
3% 2% 10% 10% 6?
5% 7% 7%
oficerów zawodowych we wszystkich rodzajach
z d o l n o ś c i ż u c ia
broni i służb.
Z Ä™ b y s z c z Ä™ k i
Minister Spraw W ojskowych
g ó r n e j . . . . 1 2 3 4 5 6 7
w/z ( ) D. Konarzewski
Z ę b y ż u c h w y 1 2 3 4 5 6 7
Generał Dywizji.
Przy obecności sztucznych zębów w ob
niu należy kierować się następującą zasad
y
:
1) dostawki stałe (mostki) liczą się jak zęb y
własne,
2) zÄ…b opatrzony koronÄ… zÅ‚otÄ… lub porcelano­
wą uważa się za ząb własny,
3) zdolność żucia zÄ™ba sztucznego w dostaw­
ce ruchomej (proteza wyjmowana) równa
się 50% ząba własnego.
32
33
Linja
środkowa
Linja
środkow a
i