MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Jolanta Górska
Określanie warstwowej i topograficznej budowy tkanki
skórnej i okrywy włosowej skór surowych
744[03].O2.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr inż. Marian Grabkowski
inż. Stanisław Pietryka
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Jolanta Górka
Konsultacja:
mgr inż. Zdzisław Feldo
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 744[03].O2.02
Określanie warstwowej i topograficznej budowy tkanki skórnej i okrywy włosowej skór
surowych zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu garbarz skór 744[03]
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Budowa skóry surowej 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 10
4.1.3. Ćwiczenia 11
4.1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Budowa włosa i okrywy włosowej 13
4.2.1. Materiał nauczania 13
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 23
4.2.3. Ćwiczenia 23
4.2.4. Sprawdzian postępów 24
4.3. Skład chemiczny tkanki skórnej i włosa 25
4.3.1. Materiał nauczania 25
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 29
4.3.3. Ćwiczenia 29
4.3.4. Sprawdzian postępów 30
4.4. Topografia skór 31
4.4.1. Materiał nauczania 31
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 39
4.4.3. Ćwiczenia 40
4.4.4. Sprawdzian postępów 41
4.5. Właściwości okrywy włosowej 42
4.4.1. Materiał nauczania 42
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 49
4.4.3. Ćwiczenia 50
4.4.4. Sprawdzian postępów 51
5. Sprawdzian osiągnięć 52
6. Literatura 57
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o budowie skóry zwierzęcej
surowej ze szczególnym uwzględnieniem budowy histologicznej i chemicznej tkanki skórnej
i okrywy włosowej oraz topografii różnych rodzajów skór przeznaczonych do wyrobu skór
wyprawionych.
W poradniku zamieszczono:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania
ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazaną
literaturÄ™ oraz inne z
ródła informacji. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:
 wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczenia,
 pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,
 sprawdzian teoretyczny,
 sprawdzian umiejętności praktycznych.
4. Przykład zadania/ćwiczenia oraz zestaw pytań sprawdzających Twoje opanowanie
wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki. Zaliczenie tego ćwiczenia jest dowodem
osiągnięcia umiejętności praktycznych określonych w tej jednostce modułowej.
Wykonując sprawdzian postępów powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co
oznacza, że opanowałeś materiał albo nie.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.
Jednostka modułowa: Określanie warstwowej i topograficznej budowy tkanki skórnej
i okrywy włosowej skór surowych, której treści teraz poznasz jest jednym z modułów
koniecznych do zapoznania się z surowcami podstawowymi i materiałami pomocniczymi
stosowanymi w wyprawie skór.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp i higieny
pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac.
Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
744[03].O2
Surowce podstawowe i materiały
pomocnicze
744[03].O2.01
Rozpoznawanie rodzajów skór surowych
744[03].O2.02
Określanie warstwowej i topograficznej
budowy tkanki skórnej i okrywy włosowej
skór surowych
744[03].O2.03
Konserwacja i magazynowanie skór
surowych
744[03].O2.04
Sortowanie skór surowych według
przeznaczenia
744[03].O2.05
Rozpoznawanie i dobieranie materiałów
podstawowych i środków pomocniczych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej  Określanie warstwowej
i topograficznej budowy tkanki skórnej i okrywy włosowej skór surowych powinieneś
umieć:
 wykorzystywać podstawowe prawa chemii, fizyki i mechaniki w procesach wyprawy
skór,
 posługiwać się dokumentacją technologiczną i techniczną stosowaną w procesach
garbarskich,
 stosować podstawowe badania organoleptyczne i oznaczenia laboratoryjne do określania
jakości skór surowych,
 posługiwać się przyrządami pomiarowymi,
 zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,
 korzystać z różnych z
ródeł informacji,
 przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 określić fizjologiczne funkcje skóry,
 zdefiniować histologiczną i chemiczną budowę tkanki skórnej,
 rozpoznać warstwy histologiczne i określić ich wpływ na fizyczne właściwości skóry,
 wyjaśnić pojęcia: okrywa włosowa, rodzaje okrywy włosowej,
 rozpoznać i nazwać części składowe włosa w układzie pionowym i poprzecznym,
 rozpoznać i scharakteryzować rodzaje, odmiany i typy włosa,
 zdefiniować pojęcie: topografia skóry surowej,
 rozpoznać i scharakteryzować części topograficzne różnych rodzajów skór surowych,
 określić właściwości tkanki skórnej poszczególnych części topograficznych różnych
rodzajów skór surowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Budowa skóry surowej
4.1.1. Materiał nauczania
Budowa tkanki skórnej
Skóra jest warstwą graniczną między ustrojem żywym a otaczającym go środowiskiem.
Pozostaje ona pod wpływem czynników zewnętrznych fizycznych, chemicznych lub
biologicznych jak również ulega działaniu bodz
ców wewnętrznego środowiska dochodzących
przez układ krwionośny, limfatyczny, nerwowy itd.
Skóra chroni ciało zwierzęcia przed wpływami zewnętrznymi. Tworzy ona przegrodę
chroniącą ustrój przed utratą wody, elektrolitów i innych związków. Reguluje wymianę
cieplną między organizmem a środowiskiem umożliwiając wydzielanie nadmiaru ciepła lub
chroniąc przed jego utratą. Skóra jest narządem czucia w zakresie dotyku, bólu, ciepła,
świądu. Jest również organem wydalniczym ze względu na posiadane gruczoły łojowe
i potowe.
Ten bardzo szeroki zakres funkcji spełnianych przez skórę za życia organizmu umożliwia
jej niezwykle charakterystyczna struktura.
Skóra zwierząt składa się z trzech odrębnych warstw różniących się między sobą
budową, składem chemicznym i spełnianymi funkcjami. Są to: naskórek, skóra właściwa
i tkanka podskórna, co ilustruje rys 1.
Rys. 1. Przekrój poprzeczny skóry: 1 - naskórek, 2 - skora właściwa
(A - warstwa termostatyczna. B - warstwa siatkowa).
3 - warstwa podskórna, 4 - cebulka włosowa,
5  gruczoł tłuszczowy, 6 - mięsień włosowy [ 6 s. 54]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Naskórek
Naskórek jest najbardziej zewnętrzną warstwą tkanki skórnej i jest niejako płaszczem
ochronnym skóry. Warstwa naskórka stanowi złożoną z wyspecjalizowanych komórek
strukturÄ™.
Komórki naskórka ułożone są w pięciu warstwach (rys.2).
Rys. 2. Budowa naskórka 1 - warstwa zrogowaciała,
2  warstwa śluzowa Malpighiego, 3  skóra właściwa
a  warstwa rogowa właściwa, b  warstwa jasna,
c  warstwa ziarnista, d  warstwa kolczysta,
e  warstwa rozrodcza [ 5, s. 16]
Najbardziej wewnętrznie ułożoną warstwą naskórka jest warstwa podstawowa, nazywana
również rozrodczą. Podstawową funkcją naskórka jest wytwarzanie warstwy rogowej
podlegającej na powierzchni skóry stałemu, niewidocznemu złuszczaniu. W miarę tworzenia
się nowych komórek, wcześniej powstałe komórki stopniowo przesuwają się w kierunku
powierzchni naskórka, zachowując przy tym wszystkie właściwości żywego organizmu.
Tracą jednak zdolność do dzielenia się i zmniejszają się, a osiągnąwszy warstwę zewnętrzną
naskórka  rogowacieją i łuszczą się. Tak więc górna warstwa, jako martwa i krucha, zwana
warstwą rogową, łuszczy się i odpada w postaci łusek  łupieżu. Naskórek jest zabarwiony
(oprócz albinosów), a pigment  melaninę  zawiera warstwa rozrodcza.
Poszczególne warstwy naskórka różnią się między sobą zawartością wody oraz stopniem
zrogowacenia i wynikającą z tego odpornością na działanie czynników natury fizycznej,
chemicznej i biologicznej.
Zawartość wody w najgłębszej a zarazem najbardziej wrażliwej warstwie naskórka
wynosi 60 70%, zaś w najbardziej zewnętrznej jego warstwie dochodzi zaledwie do ok. 10%.
W skład naskórka wchodzą jeszcze twory rogowe w postaci włosów, rogów, paznokci,
racic, piór oraz gruczoły łojowe i potowe.
Na większości powierzchni skóry pokrytej włosem naskórek jest bardzo cienki i ma prostą
budowę. U większości zwierząt stanowi on 1-4% grubości skóry.
Jeżeli substancja naskórka ulegnie zmianom chemicznym lub bakteriologicznym, tj. jeśli
ulegnie częściowemu rozpuszczeniu i rozkładowi, to obsada włosa obluz
nia się i włos wypada.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Należy tu bowiem stwierdzić, że warstwa naskórka nie tylko przykrywa i ochrania delikatną
warstwę skóry właściwej, lecz także otacza cebulki włosowe, gruczoły potowe i łojowe.
Skóra właściwa
Skóra właściwa zwana dermą tworzy główną masę skóry zwierzęcej i znajduje się miedzy
naskórkiem i warstwą podskórną. Połączenie skórno-naskórkowe przebiega w postaci falistej linii
brodawek skórnych, odgrodzonych od siebie grzebieniastymi strukturami wgłębionego naskórka.
Najważniejszym elementem budowy strukturalnej skóry właściwej jest tkanka włóknista, złożona
głównie z włókien kolagenowych, poprzeplatanych rzadką siatką przestrzenną włókien
elastycznych i retykulinowych. Nazwa tych włókien została przyjęta od nazwy białek, które je
tworzÄ…, tj.: kolagen, elastyna i retykulina.
Skóra właściwa składa się zasadniczo z dwóch warstw:
 warstwy dolnej, zwanej siatkowÄ…, siateczkowÄ… lub retykularnÄ…,
 warstwy górnej, zwanej termostatyczną, brodawkową lub papilarną.
Warstwa termostatyczna stanowi górną, leżącą bezpośrednio pod naskórkiem, cześć skóry
właściwej i sięga do głębokości końców korzeni włosa. Stanowi to u skór 25-35% grubości całej
skóry właściwej. Warstwa ta składa się ze stosunkowo cienkich włókien kolagenowych,
tworzących gęstą i delikatną siatkę przestrzenną, jakby  naturalną włókninę . Im bliżej górnych
części warstwy termostatycznej i sąsiedztwa naskórka, tym mniejsza jest grubość włókien i tym
delikatniejsza, bardziej zwarta i płaska jest siatka włóknista. W najbardziej zewnętrznej części
warstwy termostatycznej siatka ta jest bardzo gęsta i jest spleciona z włókien układających się
prawie równolegle do powierzchni skóry. Ta część skóry właściwej nosi nazwę błony licowej lub
lica skóry i zbudowana jest przede wszystkim z włókien elastynowych.
a b c
d e
Rys. 3. Przekrój poprzeczny różnych rodzajów skór a) bydlęcej; b) świńskiej,
c) cielęcej, d) owczej, e) koziej [5, s. 145]
Oprócz podstawowej masy włókien tkanki łącznej, warstwa termostatyczna zawiera jeszcze
inne elementy, jak np. przewody gruczołów potowych i łojowych, brodawki włosowe, naczynia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
krwionośne i limfatyczne oraz włókienka nerwowe. Elementy te rozluz
niajÄ… znacznie tkankÄ™
włóknistą warstwy termostatycznej i tym samym mają wpływ na jej wytrzymałość i rozciąganie.
Warstwa siatkowa jest dolną, odmięsną częścią skóry. Włókna w tej warstwie są grubsze
i bardziej zwarte niż w warstwie górnej. Z tego też względu warstwa siatkowa wykazuje zawsze
większą wytrzymałość niż warstwa termostatyczna. Właściwości wytrzymałościowe tej warstwy
zalezą przede wszystkim od ilości tych włókien przypadających na jednostkę powierzchni
przekroju skóry, a także od sposobu przeplatania się pęczków włókien, ich orientacji względem osi
ciała zwierzęcia, formy, sposobu ułożenia względem swobodnej powierzchni skóry itp.
Włókna elastynowe w odróżnieniu od kolagenowych są cieńsze, nie tworzą pęczków, jednak
rozgałęziając się tworzą gęstą siatkę splotów w górnej warstwie skóry, zwłaszcza wokół i wzdłuż
torebki włosowej, gruczołów i naczyń krwionośnych.
Włókna retykulinowe są bardzo cienkie, krótkie, nie łączą się w pęczki, a rozmieszczone
w całej skórze tworzą rozgałęzienia i siatkę. W przestrzeni miedzy włóknami obok różnych
gruczołów, naczyń krwionośnych i nerwów, występuje galaretowata substancja, nosząca nazwę
substancji międzywłóknistej.
Oprócz wymienionych substancji włóknistych i bezpostaciowych typu białkowego, w skórze
właściwej znajdują się gruczoły łojowe, potowe, naczynia krwionośne, nerwy oraz komórki
tłuszczowe. Gruczoły łojowe i komórki tłuszczowe powodują rozluz
nienie tkanki włóknistej
skóry właściwej.
Warstwa podskórna
Składa się z dwóch części: warstwy tłuszczowej i mięśniowej. Grubość warstwy
tłuszczowej, znajdującej się między skórą właściwą i warstwą mięśniową, zależy od gatunku
zwierzęcia i warunków odżywiania. Szczególnie skóry świń, owiec, fok, tchórzy, piżmaków
i wyder odznaczają się dużą zawartością tłuszczu, który jest szkodliwy (ze względu na
zmiany chemiczne w czasie magazynowania), a usuwa się go przy wstępnej obróbce surowca.
Warstwa mięśniowa położona bezpośrednio pod warstwą tłuszczową jest zbudowana
z tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej. Grubość tkanki podskórnej zależy od takich
czynników, jak: gatunek zwierzęcia, płeć, wiek, czas uboju oraz warunki odżywiania.
Warstwa podskórna jako bezużyteczna jest usuwana w czasie przygotowywania skóry do
wyprawy.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie role pełni skóra w organizmie żywym?
2. Jakie warstwy wyróżniamy w skórze surowej?
3. Jak zbudowany jest naskórek?
4. Jakie warstwy wyróżniamy w skórze właściwej?
5. Jak zbudowana jest warstwa termostatyczna?
6. Jakie elementy rozluz
niajÄ… strukturÄ™ warstwy termostatycznej?
7. Jak zbudowana jest warstwa siatkowa?
8. Jaką rolę pełni warstwa podskórna?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj obserwacji pod mikroskopem przekrojów poprzecznych próbek skór. Narysuj
przekroje obejrzanych próbek.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) dokonać obserwacji mikroskopowych próbek skór,
4) narysować w zeszycie obejrzane próbki.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zestaw próbek przekrojów poprzecznych skóry: bydlęcej, świńskiej, końskiej, owczej,
koziej,
 przybory do rysowania i pisania,
 mikroskop,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Porównaj budowę skóry bydlęcej i świńskiej na podstawie przeprowadzonych
w ćwiczeniu 1 obserwacji mikroskopowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) narysować w zeszycie obejrzane próbki,
4) porównać budowę skóry bydlęcej i świńskiej zwracając szczególną uwagę na głębokość
wyrastania włosa, jego grubość i gęstość,
5) określić właściwości wytrzymałościowe skór na podstawie ich budowy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do rysowania i pisania,
 mikroskop,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić fizjologiczne funkcje skóry?
2) wymienić warstwy skóry surowej?
3) rozpoznać warstwy skóry surowej?
4) wymienić warstwy naskórka?
5) rozróżnić elementy budowy warstwy termostatycznej?
6) rozróżnić elementy budowy warstwy siatkowej?
7) rozpoznać rodzaj skóry po wyglądzie lica?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.2. Budowa włosa i okrywy włosowej
4.2.1. Materiał nauczania
Okrywa włosowa
Okrywa włosowa to zespół wszystkich włosów wyrastających na powierzchni skóry.
Składa się ona z olbrzymiej ilości różnych włosów, które okrywając całe ciało zwierzęcia
spełniają wiele fizjologicznych funkcji. Przede wszystkim jest jednym z najważniejszych
organów termoregulacji organizmu zwierzęcia. Oprócz tego okrywa włosowa pomaga
w zachowaniu wewnętrznej wilgoci tkanek ciała, chroni zwierzę od wpływu różnych
czynników mechanicznych, a także  ze względu na przystosowaną do otoczenia barwę 
maskuje i chroni je przed człowiekiem lub drapieżnikami.
Okrywa włosowa każdego zwierzęcia jest inna i ma swe charakterystyczne właściwości,
związane z przystosowaniem się zwierzęcia do określonego środowiska.
Budowa włosa
Pojedynczy włos każdego zwierzęcia składa się z dwóch podstawowych części, tj. korzenia
włosa  części tkwiącej w tkance skórnej oraz z trzonu włosa- części, która wystaje ponad
powierzchnie skóry (rys.4).
Rys. 4. Budowa włosa ościstego: [1, s. 39]
Dolna część włosa, tzw. korzeń, wraz z cebulką włosową tj. rozszerzoną dolną częścią włosa,
zwaną też opuszką włosa, jest osadzona w torebce włosowej, której wewnętrzne ścianki są
zbudowane z tkanki naskórkowej otoczonej tkanką skóry właściwej.
Dolna, poszerzona cześć korzenia włosa (zwana cebulką włosową) jest z
ródłem
powstawania włosa. Komórki narastają i rozwijają się ku górze wzdłuż kierunku włosa,
dostarczając materiału wyjściowego dla coraz bardziej zrogowaciałych i obumierających komórek
górnej części włosa. Gdy włos zakończył swój wzrost, górne komórki cebulki zaczynają powoli
zamierać, rogowacieją, a w ślad za tym włos traci łączność z cebulką i ma tendencję do
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
wypadania (linieje). Dolna część cebulki natomiast pozostaje nadal żywotna i jest z
ródłem
powstawania nowego włosa. Ważną częścią składową cebulki jest pochewka, umieszczona
u dołu, w którą wchodzi brodawka, stanowiąca wyrostek skóry właściwej, przenikająca głęboko do
wnętrza cebulki wraz z naczyniami krwionośnymi, limfatycznymi i nerwami.
Torebka włosowa, zwana także woreczkiem lub mieszkiem włosowym, położona jest
w warstwie skóry właściwej pod różnym kątem do jej powierzchni, a u niektórych zwierząt jest
zgięta.
Głębokość osadzenia włosa zależy od wielu czynników: gatunku zwierzęcia, typu samego
włosa, pory roku, części topograficznej skóry itp. Włos ościsty jest osadzony głębiej niż włos
puchowy. Ponadto w okresie linienia włos jest osadzony głębiej niż w czasie jego pełnej
dojrzałości. Gruczoły łojowe umieszczone są tuż obok torebki włosowej, a pod nimi jest
położony mięsień przywłosowy, który jednym końcem przyczepiony jest do dolnej części
torebki włosowej, drugim zaś przechodzi stopniowo we włókna kolagenowe skóry właściwej. Na
skutek tego zwierzę może zjeżyć sierść i ściągnąć skórę.
Z jednego woreczka może wyrastać kilka włosów różnego rodzaju, co jest charakterystyczne
dla danego gatunku zwierzęcia. Ponadto włos wyrasta w różnym kierunku; na grzbiecie układa się
w kierunku od łba do ogona, na bokach skośnie w dół ku tyłowi, a na brzuchu  w dół ku linii
środkowej podbrzusza.
Najistotniejszą częścią włosa jest trzon, tj. ta część włosa, która wystaje ponad
powierzchnię skóry i która zwęża się ku górze, mając spiczaste zakończenie (nie dotyczy to włosów
strzyżonych, np. runa owiec).
Forma trzonu włosa zwierząt futerkowych jest bardzo zróżnicowana i zależy nie tylko od
gatunku zwierzęcia i rodzaju włosa lecz także od topografii. Jednakże wydzielić tu można cztery
podstawowe formy włosów (rys.5):
Rys. 5. Podstawowe kształty trzonów włosów, l - stożkowy,
2 - cylindryczny, 5 - wrzecionowaty, 4  lancetowaty [1, s. 39]
 stożkową  o przekroju kolistym, stale zwężającym się ku wierzchołkowi;
 cylindryczną  mającą jednakową grubość na całej długości włosa, oprócz wierzchołka, który
jest zakończony ostro (oprócz włosów strzyżonych) - przekrój kolisty;
 wrzecionowatą  mającą u nasady przekrój kolisty, a następnie na wysokości ok. 2/3
długości włosa przybierającą kształt wrzecionowaty;
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
 lancetowatą  mającą u nasady przekrój kolisty, jednakowy do wysokości ok. 2/3 włosa, dalej
spłaszczający się i rozszerzający, a następnie znowu zwężający się, przyjmujący wreszcie ostre
zakończenie przypominające lancet. W tym przejściu następuje zwykle lekkie zgięcie włosa.
Tę formę mają w większości przypadków włosy ościste.
Włosy niektórych zwierząt, np. zająca, królika, przed wrzecionowatym lub lancetowatym
zakończeniem zwężają się, przechodząc w szyjkę. Włos w tym miejscu jest słaby, łatwo łamie się i
odpada.
Kształt poprzecznego przekroju trzonu włosa w jego najszerszej części może być bardzo różny,
jednakże najczęściej spotyka się następujące kształty (rys. 6):
 kolisty  zbliżony do walca (kret, chomik);
 owalny  lekko spłaszczony, przekrój ma kształt elipsy lub owalu (soból, kuna, lis niebieski);
 spłaszczony  zbliżony do prostokąta z zaokrąglonymi krótszymi bokami (opos, wydra, nutria)
 sierpowaty  ma jedną stronę wypukłą, a drugą wklęsłą (owca, świstak);
 sercowaty  spotykany we włosach z bardzo rozbudowanym rdzeniem (lama);
 biszkoptowaty  dwie przeciwległe ściany są wypukłe, dwie wklęsłe (królik);
 gwiaz
dzisty (antylopa) i inny.
Na rys. 6 przedstawiono schematycznie występujące kształty włosów, a na rys. 7 zdjęcia
z mikroskopu elektronowego poprzecznego przekroju różnych włosów.
Rys. 6. Schematy przekroju poprzecznego włosów pokrywowych:
1 - kolisty, 2 - owalny, 3 - spłaszczony, 4 - sierpowaty, 5 - sercowaty, 6 - biszkoptowaty, 7 - gwiaz
dzisty [ 1, s. 40]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
 1 2 3
4 5
6 7
Rys. 7. Obrazy przekroju poprzecznego włosów pokrywowych uzyskane z mikroskopu skaningowego
elektronowego (wg A. i J. Galatika): 1 - kolisty (zebra) x 400, 2 - owalny (pekari) x 130, 3 - spłaszczony
(kolczatka australijska) x 200, 4 - sierpowaty (owca) x 400, 5 - sercowaty (lama) x 150, 6 - biszkoptowaty
(królik) x 1000, 7 - gwiaz
dzisty (antylopa) x 600. [1, s.40]:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Ze względu na charakter i stopień zgięcia trzonu rozróżnia się kilka typów zgięć włosów
(rys. 8): proste, zgięte, złamane, faliste (karbikowate), ślimakowate, podwinięte i wielokrotnie
złamane.
Rys. 8. Typy zgięć trzonu włosa:
1 - prosty, 2 - zgięty, 3 - załamany, 4 - falisty, 5 - ślimakowaty,
6 - podwinięty, 7 - wielokrotnie załamany [1, s. 41]
Zabarwienie trzonów włosów można podzielić na:
 jednokolorowe  równomiernie zabarwione na całej długości trzonu, o jednakowej
intensywności;
 jednokolorowe  nierównomiernie zabarwione; trzon włosa na całej swej długości ma ten sam
kolor, lecz jego intensywność zwiększa się stopniowo w kierunku końca włosa;
 różnokolorowe  różne części trzonu włosa zabarwione są na różne kolory, stopniowo
przechodzÄ…ce jeden w drugi;
 strefowe  na długości trzonu włosa zabarwienie zmienia się, a poszczególne strefy kolorów
wyraz
nie oddzielajÄ… siÄ™ od siebie.
Badania przekroju poprzecznego trzonu włosa wykazują, że w większości przypadków składa
się on z trzech podstawowych warstw, ułożonych współśrodkowo (rys. 9.):
 oskórek włosa  zewnętrzna warstwa zwana łuską,
 kora,
 rdzeń  zajmuje środek włosa.
Rys. 9. Przekrój poprzeczny trzonu włosa:
l - oskórek włosa (łuska), 2 - kora, 3  rdzeń [1, s. 41]
Dwie pierwsze warstwy występują we wszystkich rodzajach włosów, natomiast włosy
puchowe i częściowo włosy przejściowe, zajmujące pośrednie miejsce pod względem długości
i grubości między włosami puchowymi i ościstymi, pozbawione są warstwy rdzeniowej.
Oskórek włosa  kutikula, to bardzo cienka zewnętrzna otoczka trzonu włosa, składająca
się ze zrogowaciałych płaskich komórek  łusek. A
uski te przylegajÄ… i zachodzÄ… na siebie,
podobnie jak łuski rybie. Końce łusek skierowane są do góry, mniej lub bardziej wystają,
a czasem jest ich brak i wówczas dwie sąsiednie łuski schodzą się, tworząc wyraz
nÄ… liniÄ™
połączenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Kształt łusek nie jest jednakowy i zmienia się w zależności od gatunku zwierzęcia oraz
rodzaju włosa, a nawet od miejsca, w którym znajdują się na tym samym trzonie włosa.
Obrzeża łusek mogą być rozmaite, poczynając od prawidłowych prostych, poprzez
ząbkowane, kończąc na falistych (rys.10). Cechy te oraz stosunek długości do szerokości łusek
i głębokość ich zachodzenia, charakteryzują uwłosienie poszczególnych gatunków zwierząt
i pozwalają na identyfikowanie pod mikroskopem pochodzenia włosa.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Rys. 10. Podstawowe kształty łusek: 1 - 5-niepierścieniowe, 6 - 8-pierścieniowe, 9 - brukowe. [1, s. 42]
Od charakteru powierzchni łuski, kształtu brzegów i jej wielkości zależy nie tylko połysk
włosa, który jest tym większy im drobniejsze są łuski, lecz także zdolność do filcowania się.
Od układu łuski zależy w pewnym stopniu sprężystość włosa.
Grubość warstwy korowej u różnych gatunków zwierząt jest różna i od niej zależy
w pierwszym rzędzie wytrzymałość mechaniczna włosa. W zasadzie im kora jest grubsza,
tym włos jest bardziej wytrzymały, a wyroby trwalsze w noszeniu. Najbardziej łamliwy włos
mają skóry reniferów, saren, królików i zajęcy. Grubość poszczególnych warstw włosa
przedstawiają zdjęcia na rys. 11.
a b c
d e f
Rys. 11. Kształtowanie się grubości poszczególnych warstw trzonu włosa różnych
zwierząt (zdj. A. i J. Galatika): a - renifer x 200, b - królik x 400, c - owca x 1000, d - piżmak x 1000,
e - niedz
wiedz
x 400, f - czepiak środkowoamerykański x 1000.[1, s. 44]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Warstwa rdzeniowa (rdzeń) zajmuje środek włosa i przylega do warstwy korowej.
Zbudowana jest ona z niedużych, zrogowaciałych cienkościennych komórek różnego kształtu.
W przestrzeniach międzykomórkowych znajduje się znaczna ilość powietrza, a we włosie
niektórych gatunków zwierząt (np. renifera) powietrze znajduje się także w samych
komórkach. Komórki rdzenia o niskiej zawartości cystyny odznaczają się małą odpornością
chemicznÄ… i enzymatycznÄ….
Rozmieszczenie komórek rdzenia zmienia się w zależności od grubości i formy włosa.
We włosach cienkich - puchowych brak jest komórek lub ciągną się środkiem włosa jednym
rzędem lub są przerywane. We włosach grubych, ościstych i przewodnich, rdzeń ciągnie się
kilkoma rzędami, zwiększając się w najszerszym miejscu włosa, by na samym końcu zupełnie
zaniknąć. Od budowy rdzenia zależy wiele właściwości włosa. Przede wszystkim stopień
rozwoju i budowa rdzenia ma duży wpływ na ciepłochronne właściwości skóry futrzarskiej
(niezależnie od jej gęstości i wysokości). Rozwój rdzenia ma też duży wpływ na właściwości
wytrzymałościowe włosa - im grubszy rdzeń, tym gorsze są właściwości mechaniczne włosa.
Zróżnicowanie okrywy włosowej
Okrywa włosowa zwierząt futerkowych składa się z włosów, różniących się długością,
grubością i budową mikroskopową (rys.12).
Rys. 12. Budowa okrywy włosowej skóry futrzarskiej [1, s. 37]:
1  włosy kierunkowe, 2  włosy ościste, 3- włosy pośrednie, 4- włosy puchowe,
A - włosy pokrywowe (zwane okrywą zewnętrzną), B  podszycie
Każdy z włosów za życia zwierzęcia spełniał określone funkcje, każdy też gatunek
zwierzęcia ma charakterystyczne dla siebie zróżnicowanie okrywy włosowej. Można tu przyjąć
zasadę, że im bardziej jest rozwinięta okrywa włosowa, im jest ona gęściejsza, tym jest bardziej
zróżnicowana. Ponadto zróżnicowanie okrywy włosowej zależy od topografii skóry.
Wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje włosów: przewodnie, ościste i puchowe. Ponieważ te
trzy rodzaje włosów nie mogą objąć ich całej różnorodności, niektórzy autorzy wyróżniają jeszcze
włosy pośrednie miedzy ościstymi i przewodnimi, a także miedzy puchowymi i ościstymi.
Według normy (PN-87/P-22027) wyróżnia następujące rodzaje włosów okrywy włosowej
skór futrzarskich (rys. 13):
1. włosy puchowe, podszycie - najkrótsze i najcieńsze włosy występujące w największej
ilości;
2. włosy pokrywowe (okrywa zewnętrzna) - wszystkie rodzaje włosów wyrastających ponad
włosy puchowe, tj.:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
 włosy ościste  wystające ponad warstwę włosów puchowych, grubsze od nich,
mocniejsze i bardziej sprężyste;
 włosy pośrednie, przejściowe  zajmujące pośrednie miejsce pod względem długości
i grubości miedzy włosami puchowymi i ościstymi;
 włosy przewodnie, kierunkowe  dłuższe i grubsze niż włosy ościste, wokół nich
centralnie wyrastają włosy ościste i puchowe;
 włosy czuciowe, zatokowe, wibrysy  długie, grube i sztywne, wyrastające pojedynczo lub
grupowo na niektórych częściach skóry, jak np. na wargach i policzkach (wąsy), nad oczami
(rzęsy, brwi), w okolicy podżuchwowej, a także na końcu ogona.
Rozróżnienie morfologicznych cech włosów puchowych, przejściowych i ościstych nie jest
jednak proste. Rozróżnienie włosów puchowych i ościstych jest w większości przypadków łatwe,
większe trudności mogą wystąpić przy identyfikacji włosów przejściowych. W wielu
przypadkach włosy przejściowe stanowią całkowicie odrębny rodzaj, różniący się od włosów
ościstych i puchowych. W innych przypadkach włosy przejściowe podobne są do puchowych albo
ościstych i różnią się od nich tylko grubością. Są jednak i takie skóry futrzarskie, w których włosy
ościste i puchowe tworzą wyraz
ne, odrębne rodzaje, brak natomiast włosów przejściowych. .Poza
tym każdy z trzech rodzajów włosów może składać się także z kilku grup różniących się morfologicznie.
Okrywa włosowa
WÅ‚osy czuciowe WÅ‚osy pokrywowe WÅ‚osy puchowe
Włosy przewodnie Włosy ościste
RzÄ…d I II III IV V VI VII
Rys 13. Struktura okrywy włosowej skór futrzarskich [1, s. 47]
Włosy przewodnie, inaczej kierunkowe są najdłuższe, proste i głęboko osadzone
w tkance skórnej, wystające ponad włosy puchowe i ościste. Ilość włosów przewodnich jest
nieznaczna (0,5  1%). Najczęściej wokół włosa przewodniego wyrastają włosy ościste
i puchowe, tworząc zwartą grupę, dla których jest on osią i podporą. Włosy przewodnie
najczęściej wyrastają na stronie grzbietowej, natomiast na brzuchu występują rzadko lub jest
ich brak.
Włosy ościste są nieco krótsze od przewodnich, a dłuższe od puchowych, dlatego też
wystajÄ… ponad nimi, stanowiÄ…c jakby ich ochronÄ™. WÅ‚osy te stanowiÄ… tylko 1  6% okrywy
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
włosowej (ilościowo). Włos ościsty może być prosty lub mieć kształt zgięty. Niekiedy jest on
spiralnie skręcony w kształcie loka, jak to ma miejsce u niektórych owiec grubowełnistych.
Rdzeń tych włosów u podstawy składa się z 1  2 rzędów komórek.
Włosy puchowe (podszyciowe) są zwykle pozbawione rdzenia i służą głównie do
ochrony zwierzęcia przed zimnem. Są one cienkie i delikatne, tworząc najniższą lecz
podstawową warstwę okrywy włosowej. Włosy puchowe są mniej lub bardziej faliste,
karbikowate. Połysk włosów puchowych jest słaby.
Włosy przewodnie i ościste, jako włosy wystające ponad włosy puchowe stanowią
tzw. okrywę zewnętrzną, a włosy puchowe stanowią tzw. podszycie. Przeprowadzone badania
okrywy włosowej różnych skór futrzarskich wykazały, że skóry pochodzące ze zwierząt
żyjących w chłodnym klimacie mają bardziej zróżnicowaną okrywę włosową niż skóry
pochodzące ze zwierząt żyjących w rejonach południowych. Zwierzęta żyjące w lasach
północnych i w tundrze posiadają 4 - 7 kategorii włosów ościstych, a żyjące w stepie i na
pustyni 2  3 kategorie.
Zróżnicowanie okrywy włosowej zależy m.in. od jej gęstości, topografii i warunków
bytowania zwierzęcia. U większości zwierząt lądowych okrywa włosowa jest najgęściejsza na
grzbiecie, gdzie też znajduje się największa liczba kategorii włosów ościstych. U zwierząt
lądowo-wodnych najgęściejsza okrywa znajduje się na stronie brzusznej, np. u bobra, nutrii.
Ponadto istnieje pewna prawidłowość między liczbą włosów puchowych i liczbą włosów
pokrywowych. Np. na l włos pokrywowy średnio przypada następująca liczba włosów
puchowych: u susła  ok. 8, u norki  ok. 35, u sobola  ok. 55, u piżmaka  ok. 65, u wydry
 ok. 150, a u bobra  ok. 310 włosów puchowych. Szczególnie dużo włosów puchowych
przypada na l włos pokrywowy u gryzoni, pędzących lądowo - wodny tryb życia (bóbr
rzeczny, piżmak).
Rozmieszczenie włosów na skórze
Rozmieszczenie włosów na powierzchni skóry może być pojedyncze i grupowe.
Rozróżnia się grupy proste, pęczki i grupy złożone (rys. 14).
Rys. 14. Rozmieszczenie włosów na powierzchni skóry (schematycznie):
1 - włosy pojedyncze, 2 - w grupach prostych,
3 - w pęczkach, 4 - w grupach złożonych [1, s. 48]
W grupach prostych każdy włos położony w rzędzie ma swój otwór. W środku rzędu
między włosami puchowymi położony jest włos ościsty lub przewodni. W układzie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
pęczkowym grupa włosów puchowych wraz z jednym włosem ościstym wychodzi z jednego
otworu, przy czym każdy włos ma samodzielną torebkę włosową. Grupy złożone składają się
z kilku pęczków włosów puchowych umieszczonych wokół jednego włosa przewodniego.
Rys. 15. Sposoby wyrastania włosów u różnych zwierząt futerkowych (zdj. A. i J. Galatika):
a) foka x 100, b) królik x 200, c) zając polny x 200, d) chomik x 200, e) kot stepowy x 300,
f) kret (200 X ) [1, s. 49]
Poszczególne gatunki zwierząt mają rozmaite rozmieszczenie włosów: rozmieszczenie
pojedyncze występuje np. u kreta; grupy proste  u owiec, kóz, koni, bydła i innych zwierząt
kopytnych; pęczki spotyka się u niektórych gryzoni, np. suseł, świstak, a grupy złożone
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
spotykamy u zająca, królika, wiewiórki oraz u większości drapieżnych zwierząt futerkowych.
Na tej podstawie można po usunięciu włosa zidentyfikować pochodzenie surowca.
Włosy mogą wyrastać z torebek pierwotnych lub wtórnych oraz ich pochodnych. Należy
podkreślić, że właściwości fizyczne i chemiczne włosów pierwotnych i wtórnych są różne.
Również ich proporcje u różnych zwierząt są różne, ale i charakterystyczne.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń
1. Jakie rodzaje włosów wyróżniamy w okrywie włosowej?
2. Jakie warstwy wyróżniamy w przekroju poprzecznym włosa?
3. Jak zbudowany jest trzon włosa?
4. Jakie formy przybiera trzon włosa?
5. Jaki może być kształt przekroju poprzecznego włosa?
6. Jakie elementy rozluz
niajÄ… strukturÄ™ warstwy termostatycznej?
7. Jakie typy zgięć włosa występują w okrywie włosowej różnych zwierząt?
8. Jaką rolę pełniące we włosie warstwy: łuskowa, korowa i rdzeniowa?
9. Jak mogą być rozmieszczone włosy w skórze?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj obserwacji pod mikroskopem różnych rodzajów włosów ze skór futrzarskich.
Narysuj obejrzane próbki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) dokonać obserwacji mikroskopowych wybranych włosów,
4) narysować w zeszycie obejrzane próbki.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zestaw próbek skór z okrywą włosową np. norki, nutrii, lisa polarnego,
 próbki włosów różnych zwierząt np. bydlęce, końskie, świńskie, kozie, owcze,
 przybory do rysowania i pisania,
 mikroskop,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Odróżnianie okrywy włosowej zewnętrznej i wewnętrznej różnych rodzajów skór
futerkowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
3) przygotować kawałki skór futrzarskich wycięte z części grzbietowej np. skóry lisa
niebieskiego, nutrii, norki, piżmaka, karakuła, wydry, i innych,
4) dokonać obserwacji przekroju poprzecznego próbek skór wraz z okrywą włosową,
5) pokazać granice włosów puchowych tj. okrywy wewnętrznej (podbicia) oraz okrywy
zewnętrznej (włosy ościste i kierunkowe),
6) wskazać różnice pomiędzy okrywą włosową różnych skór,
7) zapisać obserwacje w zeszycie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 próbki skór futrzarskich z okrywą włosową naturalną,
 lupa,
 przybory do pisania i rysowania,
 literatura z rozdziału 6.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
rozróżnić podszycie i okrywę zewnętrzną różnych skór
1)
futrzarskich?
2) rozróżnić kategorie włosów w okrywie włosowej?
3) wymienić i wskazać części włosa?
4) wymienić warstwy trzonu włosa?
5) scharakteryzować warstwę łuskową włosa?
6) scharakteryzować warstwę korową włosa?
7) scharakteryzować warstwę rdzeniową włosa?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.3. Skład chemiczny tkanki skórnej i włosa
4.3.1. Materiał nauczania
Skóra surowa pod względem chemicznym składa się z wody, substancji białkowych,
tłuszczowych, mineralnych i innych związków specjalnych, takich jak: węglowodany,
pigmenty, enzymy itp. Na rys. 16 przedstawiono ogólny przegląd związków chemicznych
występujących w skórze surowej. Dane te są orientacyjne, albowiem w składzie chemicznym
skóry surowej występują duże wahania zależnie od gatunku zwierzęcia, jego wieku, płci,
sposobu odżywiania, części topograficznej itp.
Zawartość wody w świeżej skórze wynosi 65 75%, a w skórze wysuszonej 12 16%.
Białka występujące w skórze surowej można podzielić na dwie grupy: strukturalne
(włókniste) i bezpostaciowe. Do pierwszej grupy zalicza się kolagen, elastynę, keratynę itp.,
a do drugiej grupy albuminy, globuliny, glikoproteidy, fosfoproteidy itp.
Skóra surowa
Woda Białko Składniki Tłuszczowce Inne substancje:
65  75% 25  35% mineralne 1% do 30% węglowodany,
pigmenty,
enzymy itp.
Białka Białka
bezpostaciowe włókniste
Kolagen
Albuminy
62  95% w stosunku
Globuliny
do suchej masy białek
Glikoproteidy
Elastyna ok. 1%
Fosforoproteidy
Chromoproteidy
Keratyna 1%
(włosy, naskórek itp.)
Rys.16. Skład chemiczny skóry i włosa [1, s. 50]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Białka
Białka są najważniejszym składnikiem skóry. Zarówno tkanka skórna jak i okrywa
włosowa skóry futerkowej zbudowane są z białek. W skład skóry surowej wchodzą białka
włókniste (strukturalne) i bezpostaciowe (globularne). Pierwsze z nich tworzą włóknistą
strukturę skóry i są jej podstawowym tworzywem. Natomiast drugie białka  bezpostaciowe
wypełniają przestrzenie między włókniste. Do najważniejszych białek włóknistych tkanki
skórnej należą: kolagen, elastyna i retikulina. Natomiast głównym białkiem włóknistym
włosów jest keratyna. Do najważniejszych białek bezpostaciowych (globularnych) tkanki
skórnej należą: albumina i globulina.
Kolagen stanowi ok. 98% ogólnej suchej masy białek włóknistych. Kolagen jest
substancją klejodajną, gdyż podczas gotowania zmienia się w klej. W postaci wysuszonej
stanowi kruche, twarde, bezbarwne ciało, łatwo pęczniejące w zimnej wodzie oraz
w roztworach kwasów i zasad.
Kolagen odznacza się małą wytrzymałością na działanie podwyższonej temperatury.
Podgrzewany w wodzie o temperaturze powyżej 40°C ulega częściowemu wytrÄ…ceniu, a przy
dalszym podgrzewaniu przechodzi stopniowo w żelatynę.
Skóra Å›wieża podgrzewana do temperatury 60 ÷ 65°C ulega zrogowaceniu, ponieważ
włókna kolagenowe kurczą się, tracą elastyczność i wytrzymałość tak dalece, że skóra staje
siÄ™ nieprzydatna do wyprawy.
Proces ten jest nieodwracalny. Dlatego też niedopuszczalne jest suszenie skór surowych
w zbyt wysokiej temperaturze, np. bezpośrednio na słońcu, na piecach, kaloryferach itp.
Kolagen charakteryzuje się wysoką reaktywnością chemiczną i łatwo wiąże substancje
garbujące. Pod wpływem garbników właściwości kolagenu ulegają zmianie. Staje się on
odporny na działanie bakterii gnilnych, nie ulega pęcznieniu w wodzie i staje się bardziej
odporny na działanie podwyższonej temperatury.
Elastyna  jest głównym składnikiem włókien elastynowych (sprężystych) skóry. Ilość
elastyny dochodzi do 1% suchej masy białek. Elastyna wysuszona występuje w postaci
jasnożółtych cienkich włókienek. Włókna elastynowe są odporne na działanie zimnej
i wrzącej wody oraz słabych roztworów kwasów i zasad. Skóry pochodzące ze zwierząt
starszych oraz samców zawierają więcej elastyny niż skóry samic i zwierząt młodych. Wraz
ze wzrostem ilości elastyny w tkance skórnej pogarszają się cechy plastyczne skóry (wzrasta
sztywność).
Retikulina  tworzy włókna siateczkowe (retikulinowe) tkanki skórnej. Białko to
odznacza się bardzo dużą odpornością na działanie kwasów i zasad oraz wody, w tym
również gorącej. W roztworach tych nie ulega pęcznieniu.
Kolagen, elastyna i retikulina stanowią główne składniki tkanki skóry gotowej, gdyż
białka te pozostają w skórze po jej wyprawieniu i uszlachetnieniu.
Albumina i globulina  wchodzą w skład substancji międzywłóknistej skóry surowej,
ponadto występują w krwi oraz w płynie tkankowym. Albumina łatwo rozpuszcza się
w wodzie, natomiast globulina w wodnych roztworach soli kuchennej. Białka te rozpuszczają
się również w słabych roztworach kwasów i zasad. Pod wpływem garbników i soli metali
ciężkich ulegają wytrąceniu. W stanie suchym stanowią twardą masę, która powoduje
sztywność skóry. Dlatego białka te powinny być usunięte w procesach wyprawy
skór  podczas rozmaczania w roztworach soli, jak również podczas prania i piklowania.
Część albumin i globulin jest usuwana również podczas konserwacji skór metodą solenia.
Wówczas rozpuszczają się one w solance i spływają wraz z nią na zewnątrz.
Keratyna - jest głównym składnikiem włosów oraz jest podstawowym składnikiem
naskórka i wszelkich zrogowaciałych części ciała zwierzęcia, jak rogi, pazury, kopyta. Białko
keratynowe należy do włóknistych. Charakterystyczną cechą budowy chemicznej keratyny
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
jest duża zawartość siarki. Dlatego w zasadniczy sposób różni się od omówionych wcześniej
białek. Keratyna jest odporna na działanie słabych roztworów kwasów, nie ulega zmianom
podczas gotowania, a gotowana pod zwiÄ™kszonym ciÅ›nieniem w temp. 150°C ulega
rozkładowi z wydzieleniem siarkowodoru. Keratyna ma małą odporność na działanie zasad.
W roztworach alkalicznych o stężeniu większym niż 5% ulega pęcznieniu, a gotowana
w takich roztworach rozpuszcza się. Dlatego też w garbarstwie stosowane są środki zasadowe
(siarczek sodowy) do usuwania włosów ze skóry. Substancje redukujące rozkładają keratynę
na produkty bardziej proste. Natomiast substancje utleniające prowadzą do zwiększenia
kruchości i łamliwości włosa. Dlatego używanie środków redukujących i utleniających
w procesach wyprawy i uszlachetniania powinno być prowadzone ostrożnie i pod kontrolą.
Niedopuszczalne jest stosowanie wysokich stężeń środków utleniających lub
redukujących przy długotrwałym ich działaniu na okrywę włosową. Dodać jednak należy iż
wrażliwość keratyny na działanie utleniaczy i reduktorów szeroko wykorzystywana jest
w futrzarstwie podczas barwienia, wybielania i podczas innych zabiegów.
Podczas spalania keratyna wydziela charakterystyczny nieprzyjemny, duszÄ…cy swÄ…d, przy
czym spalanie to odbywa się bez płomienia. Keratyna zawarta we włosach oraz w naskórku,
dzięki swemu słabemu powinowactwu do związków chemicznych oraz odporności na
działanie innych czynników zewnętrznych, chroni organizm zwierzęcia przed szkodliwym
wpływem otaczającego środowiska.
Melanina  jest to zabarwiona substancja pochodzenia białkowego, zawierająca sole
żelaza. Substancja ta jest głównym składnikiem pigmentów skór oraz włosa. Pigmenty
zawarte we włosach występują w postaci żółtej i czarnej. Barwa okrywy włosowej zależy od
proporcji oraz stężenia tych dwóch składników. Włosy nie zawierające pigmentu, są białe.
Melanina jest nierozpuszczalna w wodzie oraz w roztworach zasad.
TÅ‚uszcze
W skład skóry surowej obok białek wchodzą tłuszcze i substancje o budowie chemicznej
zbliżonej do nich. Tłuszcze zwierzęce nie są związkami o jednorodnej budowie. Są to
glicerydy wyższych kwasów tłuszczowych, takich jak palmitynowy, stearynowy, oleinowy
i inne. Tłuszcze różnych zwierząt różnią się. składem kwasów tłuszczowych tworzących
glicerydy. Zawartość związków tłuszczowych w skórze oraz warstwie podskórnej jest różna
i zależy od rodzaju zwierząt, wieku, płci, warunków bytowania, stanu zdrowia, odżywiania
itp. Do skór zawierających największą ilość tłuszczów należą skóry świńskie, focze,
niektórych owiec, tchórzy.
Najmniej tłuszczu zawierają skóry zajęcy i królików. Zawartość tłuszczu w tkance
skórnej wynosi od 0,5 do ponad 30,0%. Najwięcej tłuszczu znajduje się w warstwie
podskórnej i w warstwie siatkowej skóry właściwej, ponadto u niektórych rodzajów zwierząt
dużo tłuszczu znajduje się na granicy warstwy termostatycznej i siatkowej. Znaczna część
tłuszczu jest zawarta również w okrywie włosowej, spełniając rolę substancji ochronnej,
a tym samym zapobiegając łamliwości i kruchości włosów.
Tłuszcze zawarte w skórach są nierozpuszczalne w wodzie, natomiast dobrze
rozpuszczajÄ… siÄ™ w rozpuszczalnikach organicznych, takich jak trichloroetylen,
tetrachloroetylen, czterochlorek węgla, chloroform, eter naftowy, benzyna, terpentyna.
Rozpuszczalniki te są szeroko stosowane w futrzarstwie do usuwania nadmiaru związków
tłuszczowych ze skór. Skóry zawierające duże ilości tłuszczu sprawiają wiele kłopotów
podczas wyprawy i uszlachetniania. TÅ‚uszcz utrudnia rozmaczanie i garbowanie,
niekorzystnie wpływa na równomierność wybawień.. Obok glicerydów wyższych kwasów
tłuszczowych, w skórach znajdują się niewielkie ilości innych produktów podobnych do
tłuszczowych. Spośród nich należy wymienić lanolinę (występującą w skórach owczych),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
która jest substancją woskową chroniącą organizm zwierzęcia przed nadmiernym parowaniem
i poceniem się. Oprócz lanoliny w skórach spotyka się cholesterol oraz fosfatydy.
Fosfatydy obok kwasów tłuszczowych zawierają w swoim składzie kwas fosforowy
i spełniają ważną rolę w odżywianiu komórek organizmu.
Pochodnymi tłuszczów są lipoidy, będące połączeniem strukturalnym tłuszczów i białek.
Substancje mineralne
Skóra futerkowa zawiera niewielkÄ… ilość substancji pochodzenia mineralnego (0,5÷1,0%
suchej masy skóry). Na ilość tę składają się głównie: fosforany, węglany, siarczany oraz
chlorki sodu, potasu, magnezu i wapnia, a także związki żelaza i siarki.
Siarka, fosfor i żelazo występują przeważnie w połączeniach z organicznymi
substancjami skóry. Fosfor wchodzi w skład niektórych związków pochodzenia tłuszczowego
(fosfatydów) oraz niektórych rodzajów białka. Żelazo zawarte w czerwonych ciałkach krwi,
pozostających w naczyniach krwionośnych skóry, wchodzi również w skład pigmentów
zabarwiających naskórek i włosy. Siarka jest składnikiem keratyny tworzącej włosy
i naskórek. Substancje mineralne dostają się do organizmu z pożywieniem. Po strawieniu
część z nich bierze udział w czynnościach życiowych i budowie organizmu, inne np. chlorki
po wypełnieniu chwilowej funkcji są wydzielane wraz z potem na zewnątrz.
Woda
Åšwieża skóra zdjÄ™ta ze zwierzÄ™cia zawiera przeciÄ™tnie 65÷76% wody. Ilość wody
w skórze zależy od rodzaju zwierzęcia, wieku, płci oraz pory roku, w jakiej dokonuje się
uboju. Skóry zwierząt młodych zawierają więcej wody niż skóry zwierząt starych. Więcej
wody jest także w skórach samic niż samców. Poszczególne warstwy skóry również różnią się
zawartością wody. Powierzchniowa warstwa naskórka zawiera mniej wody niż głębsze jego
warstwy i skóra właściwa.
W skórze i we włosach woda występuje w postaci nie związanej, jako tzw. woda
kapilarna, oraz w postaci zwiÄ…zanej, jako woda czÄ…steczkowa (molekularna).
Woda kapilarna  znajduje się w przestrzeniach międzywłóknistych (kapilarach) skóry.
Woda ta nie jest związana z tkanką skórną, dlatego łatwo ją usunąć w sposób mechaniczny
(przez wirowanie, wyciśnięcie) lub przez suszenie. Pod względem siły koniecznej do
usunięcia wody kapilarnej rozróżnia się wodę makrokapilarną, wypełniającą duże kapilary,
oraz wodÄ™ mikrokapilarnÄ…  znajdujÄ…cÄ… siÄ™ w drobnych kapilarach.
Pierwsza  makrokapilarna daje się stosunkowo łatwo usunąć podczas suszenia
i wprowadzić ponownie podczas rozmaczania, nie wywierając wpływu na rozmiar skóry.
Natomiast druga  mikrokapilarna wymaga przy usuwaniu straty pewnej energii, a skóry
zmieniają swój rozmiar.
Woda cząsteczkowa  zwana inaczej molekularną, jest związana chemicznie z białkiem
i odgrywa w skórze bardzo ważną rolę. Woda ta pozostaje w skórze po wysuszeniu.
Usunięcie wody cząsteczkowej (np. podczas intensywnego odwodnienia na słońcu lub
podczas suszenia bezpośredniego na nagrzanym piecu, kaloryferze itp.) powoduje głębokie
zmiany w strukturze białka, które zestala się, ścina i ulega trwałej denaturacji. Dlatego też nie
należy dopuszczać do nadmiernego usuwania wody ze skór. Ostateczna jej ilość po
wysuszeniu w czasie konserwacji powinna wynosić 14  18%. Skóry takie łatwo rozmacza się
i wyprawia uzyskując półfabrykat dobrej jakości.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Węglowodany
Obok opisanych czterech głównych składników skóra surowa zawiera pewną ilość
substancji typu węglowodany. Związki te są częścią składową kolagenu oraz substancji
międzywłóknistej skóry.
W przestrzeniach międzywłóknistych węglowodany znajdują się w stanie nie związanym,
bÄ…dz
tworzą kompleksy z białkami. Z punktu widzenia budowy chemicznej są to: glukoza,
galaktoza, hektoza oraz wielkocząsteczkowe polisacharydy. Część węglowodanów łatwo
wymywa się ze skóry podczas rozmaczania i wyprawy. Węglowodany związane z białkiem
wymagają intensywniejszego oddziaływania. Obecność węglowodanów w gotowym
półfabrykacie niekorzystnie wpływa na właściwości plastyczne skóry.
Enzymy
Skóra zwierząt zawiera substancje katalitycznie czynne, wytwarzane przez żywe komórki
skóry, zwane enzymami. Substancje te udział w przemianie materii za życia zwierzęcia, a po
jego śmierci powodują samoczynny rozkład białek. Proces ten nazywamy autolizą.
Intensywność przebiegu procesu autolizy zależy od temperatury, pH środowiska
i wilgotności.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie substancje stanowią główny składnik skóry i włosa?
2. Dlaczego białka są najważniejszymi składnikami skóry?
3. Jakie białko znajduje się w skórze surowej w największej ilości?
4. Jakie białka są usuwane ze skóry surowej?
5. Jakie białko stanowi główny składnik włosa?
6. W której warstwie skóry surowej znajduje się najwięcej tłuszczów?
7. Od czego zależy zawartość tłuszczów w skórze?
8. Jaką rolę w skórze pełnią enzymy?
9. Jaki rodzaj wody można usunąć ze skóry nie powodując zmian w jej strukturze?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zbadaj zachowanie się skóry surowej w roztworach kwasów i zasad.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) przygotować trzy rozmoczone kawałki skóry surowej bydlęcej o wymiarach 5x5 cm,
4) przygotować trzy zlewki z roztworami:
a. 100 cm3 10% kwasu siarkowego H2SO4
b. 100 cm3 10% wodorotlenku sodowego NaOH,
c. 100 cm3 10% kwasu siarkowego H2SO4 z dodatkiem 7g chlorku sodowego NaCl,
5) obserwować zachowanie się próbek skóry w roztworach,
6) zapisać obserwacje w zeszycie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Wyposażenie stanowiska pracy:
 kawałki rozmoczonej skóry bydlęcej,
 3 zlewki o poj. 250 cm3,
 3 kolby z przygotowanymi roztworami,
 taca plastykowa lub szklana,
 nóż lub nożyczki,
 przybory do pisania i rysowania,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Zbadaj zachowanie się skóry surowej w wodzie o podwyższonej temperaturze.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) przygotować próbkę skóry o wymiarach 0,5 x 5cm,
4) przymocować pasek skóry do termometru laboratoryjnego za pomocą gumki,
5) zanurzyć termometr wraz z próbką w zlewce z wodą destylowaną,
6) wolno podgrzewać zlewkę z wodą na palniku gazowym lub kuchence elektrycznej,
7) obserwować zachowanie próbki,
8) zanotować temperaturę przy której nastąpi zwinięcie i zgrubienie próbki skóry.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 kawałki rozmoczonej skóry bydlęcej,
 zlewka o pojemności 500 cm3,
 termometr laboratoryjny o zakresie temperatur 0÷100oC,
 palnik gazowy lub kuchenka elektryczna,
 płytka laboratoryjna i trójnóg w przypadku stosowania palnika gazowego,
 literatura z rozdziału 6.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) podać skład chemiczny skóry surowej?
2) wymienić rodzaje białek występujących w skórze?
3) scharakteryzować właściwości kolagenu?
4) scharakteryzować właściwości keratyny?
wyjaśnić dlaczego białka bezpostaciowe muszą być usunięte
5)
ze skóry w początkowych procesach wyprawy?
6) scharakteryzować wodę występującą w skórze surowej?
scharakteryzować tłuszcze naturalne występujące w skórze
7)
surowej?
8) wymienić składniki mineralne występujące w skórze surowej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.4. Topografia skór
4.4.1. Materiał nauczania
Topografia skór surowych przeznaczonych do wyprawy bez włosa
Opis uwzględniający strukturę i właściwości skóry w określonym miejscu jej powierzchni
nazywa się topografią skóry (topos - miejsce). Budowa tkanki skórnej na całej powierzchni skóry
nie jest jednakowa, a więc występują w niej wyraz
ne różnice topograficzne. Szczególnie
u zwierząt dorosłych obserwuje się wyraz
ną różnicę grubości i ścisłości między poszczególnymi
częściami skóry. Różnice te niekiedy są tak znaczne, że decydują o użytkowaniu każdej części
osobno, a nawet o stosowaniu odrębnych sposobów wyprawy.
W układzie topograficznym większości skór z bydła dorosłego wyodrębnia się trzy
podstawowe części (rys. 17):
 krupon z częścią grzbietową, zadnią i przyogonową,
 kark z częścią łopatkową, karkową, łbem i szczękami,
 boki z częścią łap, pachwin tylnych i przednich oraz środkową częścią brzuszną.
Różnice w ścisłości tkanki wymienionych części skóry są tak duże, że niekiedy każdą
wyprawia się oddzielnie. Dotyczy to szczególnie skór podeszwowych, w których krupon, boki
i kark oddziela siÄ™ w czasie garbowania lub przed garbowaniem.
Rys. 17. Podział topograficzny i rozkrój skóry bydlęcej [3, s. 28]
Niektóre rodzaje skór mają tak zróżnicowany układ topograficzny, że konieczne jest
oddzielanie części ścisłej od luz
nej już w surowcu. Na przykład w skórach końskich część
przednią oddziela się od zadniej (rys. 21). Zady końskie przeznacza się najczęściej do wyprawy
skór podeszwowych, przody końskie zaś do wyprawy skór na wierzchy obuwia, a nawet skór
rękawiczkowych.
Krupon, zwany słupcem, jest środkową częścią skóry i zarazem najbardziej wartościową ze
względu na ścisłość i zwartość tkanki skórnej. Krupon obejmuje ok. 50% całkowitej powierzchni
skóry. Część zadnia kruponu wyróżnia się największą ścisłością splotu włókien. Część grzbietowa
jest luz
niejsza od zadniej, szczególnie w miejscach oddzielających ją od karku i boków.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Niektóre rodzaje skór rozcina się już w surowcu, ponieważ różnice w ścisłości tkanki
skórnej w poszczególnych częściach topograficznych skóry są bardzo duże {na przykład
w skórach świńskich boki i kark nie nadają się do wyprawy).
Jeżeli różnice w układzie topograficznym, szczególnie skór małych, nie są wyraz
ne, to ze
względu na ekonomikę wykorzystania wyprawia się je w całości. Dotyczy to skór cielęcych,
kozich, lekkich bydlęcych o powierzchni nie przekraczającej 2,5 m2.
W celu ułatwienia transportu i manipulacji krupony podeszwowe przecina się wzdłuż
grzbietu, a uzyskane półkrupony są nazywane w obrocie handlowym kruponami
podeszwowymi.
Boki są częścią skóry bydlęcej odciętą po linii bocznej w miejscu wyraz
nego spadku
grubości i ścisłości skóry. Stanowią one ok. 25% całej powierzchni skóry. Najbardziej cienka
i wiotka struktura skóry jest w pachwinach, natomiast najgrubsze są łapy. W części brzusznej
boku ścisłość i grubość są najbardziej równe, a tym samym wykrój elementów wyrobu w tym
miejscu jest najekonomiczniejszy.
Kark jest częścią skóry uzyskiwaną z surowca bydlęcego od linii odcięcia kruponu
w kierunku łba po odcięciu boków. Stanowi on ok. 25% całej powierzchni skóry. Najbardziej
wartościowa jest część łopatkowa, a następnie karkowa, natomiast łeb, ze względu na luz
nÄ…
i gąbczastą strukturę włókien skórnych, przedstawia mniejszą wartość użytkową. Szczękowa
część karku jest w wielu przypadkach usuwana już przed wyprawą lub w czasie jej trwania.
Szczególnie w skórach samców kark często bywa grubszy od kruponu, lecz o znacznie
luz
niejszej strukturze włóknistej tkanki skórnej. Ta część skóry wykazuje zazwyczaj dużą
nasiąkliwość oraz małą wytrzymałość na ścieranie i rozciąganie. Wielkość powierzchni
i grubość karku są u niektórych zwierząt bardzo zróżnicowane i zależne przede wszystkim od
płci zwierzęcia.
Połówka jest to część skóry rozcięta wzdłuż linii grzbietu. Połówki spotyka się w skórach
miękkich bydlęcych, gdy powierzchnia całkowita skóry jest większa od 2,5 m2.
Szczupak jest częścią skóry bydlęcej, uzyskaną po odcięciu boków. Ten rodzaj skór
nadaje się do wyprawy skór rymarsko-siodlarskich, technicznych, a niekiedy miękkich
i innych. Odcięte boki przeznacza się na inne cele.
Niekiedy, ze względu na przeznaczenie skór i zwiększenie ekonomiczności rozkroju oraz
lepsze wykorzystanie surowca, stosuje się np. w skórach bydlęcych ciężkich, przeznaczonych
na wierzchy obuwia, odcinanie karków wraz z częścią boku. Są to karki poszerzone,
a pozostała część jest kruponem poszerzonym, w skórach świńskich - poszerzanie kruponów
kosztem części boków lub zwężanie, w skórach końskich - przecinanie przodów na dwa
półprzody itp.
Rozpatrując skórę w jej przekroju pionowym, trzeba wziąć pod uwagę zarówno zmianę
jej grubości w różnych miejscach, jak i strukturę warstwy siatkowej w tych miejscach. Miarą
zwartości tej warstwy jest wytrzymałość na rozciąganie. Dla przykładu podajemy na rys.18
topografię skóry bydlęcej z uwzględnieniem jej grubości, a na rys.19 zwartość tkanki skórnej.
Miejsca niekoniecznie grube, ale posiadające w warstwie siatkowej grube, ściśle
przylegające sploty pęczków włókien kolagenowych wykazują dobrą wytrzymałość na
rozciąganie. Badanie wytrzymałości na rozciąganie małych próbek wygarbowanej skóry
cielęcej połączone jest z badaniem wydłużenia trwałego względnego pod stałym obciążeniem.
Te dwa rodzaje pomiaru pokrywają się ze sobą w tym znaczeniu, że miejsca o największej
wytrzymałości na rozciąganie wykazują zarazem najmniejsze wydłużenie trwałe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Rys. 18. Schematyczny układ grubości skóry w różnych jej częściach topograficznych:
a) skóra z krowy, b) skóra z byka, (kl. I  miejsce najgrubsze, kl.VI  miejsce najcieńsze) [3, s. 29]
Rys. 19. Wytrzymałość na rozciąganie w Pa skóry bydlęcej w układzie topograficznym [3, s. 29]
Skóry cieląt odznaczają się stosunkowo wyrównaną grubością.
Przeciwieństwem pod tym względem jest skóra końska, która w różnych miejscach
wykazuje wyjątkowo duże rozbieżności w grubości (rys.20) i ścisłości. Zad jest znacznie
grubszy od przedniej części skóry. Na zadzie odróżnia się jeszcze dwa owalne elementy
powierzchni, niekiedy ze sobą połączone, zwane lustrem (rys. 21). Lustro odznacza się
szczególną ścisłością,, dzięki czemu było dawniej chętnie używane na przyszwy obuwiowe
do ciężkiego obuwia.
Rys. 20. Topografia skóry końskiej Rys. 21. Rozkrój skóry końskiej [3, s. 29]
wg grubości w mm [3, s. 29]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Topografię grubości innych skór przedstawia rys.22.
a b
c
Rys. 22. Topografia grubości skóry w mm [3, s.66]
a) świńskiej b) owczej w mm c) koziej
Topografia skór futrzarskich
Poszczególne części topograficzne skóry futerkowej różnią się znacznie jakością okrywy
włosowej i tkanki skórnej, a w szczególności: gęstością, wysokością, grubością
i zabarwieniem włosów oraz grubością, zwięzłością, strukturą i zawartością tłuszczu
w dermie. Różne właściwości poszczególnych części topograficznych skór futerkowych
powinny być brane pod uwagę zarówno .podczas obróbki technologicznej i oceny jakości, jak
i przy wyborze sposobu konfekcjonowania skór. Topografię skór futrzarskich przedstawia
rysunek 23.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
 a b
Rys. 23. Topografia skóry futrzarskich[1, s. 33]
a) zdjętej workowo b) zdjętej płasko
W skórze zdjętej workowo rozróżnia się dwie podstawowe części:
1. stronÄ™ grzbietowÄ…,
2. stronÄ™ brzusznÄ….
Ze względu na duże zróżnicowanie części brzusznej i części grzbietowej niektórych
rodzajów skór np. nutrii, piżmaków itp., w konfekcjonowaniu są one wykorzystywane
oddzielnie, po uprzednim rozcięciu skór na bokach.
Topografia okrywy włosowej
Istnieją pewne prawidłowości co do topografii okrywy włosowej w zależności od
określonych ekologicznych warunków życia zwierzęcia. W związku z tym ustalono 9 typów
okrywy włosowej dla skórek pochodzących z dzikich i hodowlanych zwierząt futerkowych.
Za podstawę do ustalenia typu okrywy włosowej służyły: wysokość, gęstość, .ilość
włosów różnych kategorii na różnych częściach ciała, grubość warstwy okrywy włosowej
i grubość skóry.
Każdy typ okrywy włosowej odpowiada określonemu ekologicznemu typowi ssaków.
Wydzielone typy okrywy włosowej przedstawiają stopniowe zmiany owłosienia różnych
części skóry, idąc od części przyogonowej w kierunku głowy i brzucha.
Wg B. F. Cerewitinowa typy okrywy włosowej są następujące:
1. sakralny,
2. sakro-dorsalny,
3. sakro-lateralny,
4. dorsalny,
5. skapularny,
6. lateralny,
7. abdominalny,
8. ekwalny,
9. ekwalateralny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Najbardziej różnorodne pod względem okrywy włosowej są skóry pochodzące
z naziemnych zwierząt futerkowych, dla których ustalono 7 typów (typ 1-7). Należy tu ponad,
30 rodzajów skór futerkowych, pochodzących ze zwierząt żyjących na drzewach, na ziemi
i częściowo w norach.
Dla skór pochodzących ze zwierząt żyjących pod ziemią ustalono jeden typ okrywy
włosowej  ekwalny, podobnie jak i dla skór pochodzących ze zwierząt ziemno-wodnych 
typ ekwalaterałny.
Do sakralnego (krzyżowego) typu okrywy włosowej (rys.24) zalicza się skóry tych
zwierząt futerkowych, u których najwyższy i najgęściejszy włos znajduje się na
przyogonowej (krzyżowej) części ciała. Od krzyżowej części ciała włos, wg swej długości
i gęstości, stopniowo zmniejsza się w kierunku przedniej i dolnej części ciała, tj. w kierunku
głowy, boków i brzucha. Długość włosów na krzyżowej części ciała jest prawie dwa razy
większa niż na brzuchu
Do sakralnego typu należą skóry ze zwierząt żyjących na drzewach, na drzewach i ziemi
oraz na ziemi i posiadających dobrze rozwiniętą okrywę włosową z długim, puszystym
ogonem. Długi włos ogona jest jakby przedłużeniem silnie owłosionej krzyżowej części ciała.
Najbardziej charakterystyczną dla sakralnego typu topografii okrywy włosowej jest skóra
wiewiórki (popielicy), a także kuny leśnej, kałanka i koszatki.
Rys. 24. Sakralny, typ okrywy włosowej (długość włosów ościstych popielicy).[2, s. 33]
Sakro-dorsalny (krzyżowo-grzbietowy) typ okrywy włosowej (rys.25) cechuje się
najwyższą okrywą włosową na krzyżu i grzbiecie skóry. Długość włosa zmniejsza się
stopniowo w kierunku brzucha i głowy. Na grzbiecie włosy są dłuższe prawie 3 razy niż na
brzuchu. Ten typ okrywy włosowej ustalono dla skór jenota.
Rys. 25. Sakro-dorsalny typ okrywy włosowej (długość włosów ościstych jenota) [2, s.34]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Sakro-lateralny (krzyżowo-boczny) typ okrywy włosowej (rys.26) cechuje się
najwyższym włosem na części przyogonowej i bokach. Wysokość włosa zmniejsza się
w kierunku grzbietu, głowy i brzucha. Ten typ topografii okrywy włosowej charakterystyczny
jest dla skór rosomaka.
Rys. 26. Sakro-lateralny typ okrywy włosowej długość włosów ościstych rosomaka) [2, s. 34]
Dorsalny (grzbietowy) typ okrywy włosowej (rys. 27) cechuje się najwyższą okrywą
włosową na grzbiecie. Od grzbietu wysokość i gęstość włosów zmniejsza się w kierunku
głowy, brzucha i krzyża. Okrywa włosowa na grzbiecie jest prawie dwa razy wyższa niż na
brzuchu. Typowa topografia tego typu okrywy występuje u skór chomika, kota domowego
i dzikiego, a także u gronostaja itp.
Rys. 27. Dorsalny typ okrywy włosowej (długość włosów ościstych chomika) [2, s. 34]
Skapularny (łopatkowy) typ okrywy włosowej (rys.28) cechuje się największym jej
rozwojem w okolicy łopatek. Na grzbiecie włos jest krótszy, a najkrótszy na głowie i łapach.
Ten typ okrywy właściwy jest lisom.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Rys.28. Skapularny typ okrywy włosowej (długość włosów ościstych lisa) [2, s. 35]
Lateralny (boczny) typ okrywy włosowej (rys.29) cechuje się najwyższą okrywą
włosową na bokach ciała, skąd skraca się w kierunku grzbietu, krzyża, głowy i brzucha.
Długość włosów na bokach jest prawie dwa razy wyższa niż na brzuchu. Najgrubsza warstwa
okrywy włosowej znajduje się na grzbiecie;. Ten typ okrywy włosowej właściwy jest
zwierzętom żyjącym w norach stref pustynnych i stepowych. Do nich zalicza się susły,
świstaki, niektóre rodzaje tchórzy.
Rys. 29.Lateralny typ okrywy włosowej(długość włosów ościstych susła  pieszczanika) [2, s. 35]
Abdominalny (brzuszny) typ okrywy włosowej (rys.30) cechuje się najdłuższym włosem
na brzuchu, a krótszym na grzbiecie, gdzie znów włos jest najgęściejszy. Takie
rozmieszczenie włosów obserwuje się na skórach zajęcy, rysi.
Rys. 30. Abdominalny typ okrywy włosowej (długość włosów ościstych zająca  bielaka w mm) [2, s. 35]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Ekwalny (wyrównany) typ okrywy (rys. 31) występuje np. u skór kretów, gdzie włos nie
wykazuje większych różnic co do swej długości czy gęstości na całej powierzchni skórki. Ten
typ okrywy włosowej charakterystyczny jest dla skór pochodzących ze zwierząt żyjących
wyłącznie pod ziemią.
Rys. 31. Ekwalny typ okrywy włosowej (długość włosów kreta) [2, s.36]
Ekwalateralny typ okrywy włosowej (rys. 32) charakterystyczny jest dla skór
pochodzących ze zwierząt ziemno-wodnych (nutria, piżmak, bóbr rzeczny, wydra).
Topografia okrywy włosowej tych skór jest dość różnorodna. Podstawową jednak
właściwością  oprócz specyficznej budowy i formy włosów - jest duża gęstość okrywy
włosowej na stronie brzusznej.
Rys.32. Ekwalateralny typ okrywy włosowej (długość włosów ościstych piżmaka) [2, s. 36]
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie właściwości skóry decydują o jej podziale topograficznym?
2. Jakie części topograficzne rozróżniamy w skórach bydlęcych?
3. Jakie części topograficzne występują w skórach końskich?
4. Na jakie części topograficzne można podzielić skórę futerkową zdjętą workowo?
5. Jakie części topograficzne wyróżniamy w skórze futerkowej zdjętej płasko?
6. Jakie wyróżniamy typy okrywy włosowej skór futerkowych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj podziału topograficznego i rozkroju skóry bydlęcej przy użyciu papierowego
wzoru skóry.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zaznaczyć na schemacie skóry narysowanym w zeszycie linie cięć,
4) przygotować papierową formę skóry bydlęcej,
5) dokonać rozkroju papierowej formy na części topograficzne,
6) uzasadnić sposób dokonania rozkroju skóry.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 schemat podziału topograficznego skóry bydlęcej,
 stół roboczy,
 papier szary, taśma klejąca, nożyczki do wykonania papierowej formy skóry,
 nóż i linijka do rozkroju skóry,
 przybory do pisania i rysowania,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj części topograficzne różnych skór surowych wyprawianych bez włosa
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) rozłożyć skóry,
4) rozpoznać części topograficzne skóry bydlęcej i zaznaczyć je na skórze kredą,
5) rozpoznać części topograficzne skóry końskiej i zaznaczyć je na skórze kredą,
6) rozpoznać części topograficzne skóry świńskiej i zaznaczyć je na skórze kredą.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół roboczy,
 zakonserwowana skóra surowa bydlęca,
 zakonserwowana skóra surowa końska,
 zakonserwowana skóra surowa świńska,
 kreda,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Ćwiczenie 3
Rozpoznaj typy okrywy włosowej różnych skór futerkowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) rozłożyć skóry,
4) określić rodzaj skóry futerkowej,
5) dokładnie obejrzeć okrywę włosową poszczególnych skór zwracając szczególną uwagę
na długość włosów i ich gęstość w różnych częściach topograficznych skóry,
6) ustalić typ okrywy włosowej skóry futerkowej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół roboczy,
 wyprawione skóry futerkowe w stanie naturalnym: lisa, popielicy, norki, kuny leśnej,
jenota, kota domowego, susła, tchórza, zająca, kreta, piżmaka,
 schematy typów okrywy włosowej,
 przybory do pomiaru długości włosa,
 literatura z rozdziału 6.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) rozpoznać rodzaj skóry na podstawie kształtu?
wymienić i zaznaczyć na schemacie części topograficzne skóry
2)
bydlęcej?
wymienić i zaznaczyć na schemacie części topograficzne skóry
3)
końskiej?
rozpoznać części topograficzne skóry futerkowej zdjętej
4)
workowo i płasko?
5) rozpoznać typy okrywy włosowej skóry futerkowej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4.5. Właściwości okrywy włosowej
4.5.1. Materiał nauczania
Okrywa włosowa skóry futrzarskiej charakteryzuje się wieloma właściwości, które
określają jej wygląd zewnętrzny , ciepłochronność, trwałość w użytkowaniu.
Właściwości te są różne nie tylko w przypadku różnych rodzajów skór, lecz również i dla
różnych części topograficznych tej samej skóry. Oceniając jakość okrywy włosowej bierze się
pod uwagę: barwę i odcień, połysk, gęstość włosów, ich grubość, miękkość, sprężystość
i zdolność do spilśniania, siłę osadzenia włosa, właściwości wytrzymałościowe, odporność
wybarwienia na światło oraz na tarcie na sucho i mokro, ścieralność okrywy włosowej.
Barwa i odcień okrywy włosowej
Wartość skóry futerkowej w dużej mierze zależy od jakości okrywy włosowej. Im
ładniejsza i efektowniejsza jest okrywa włosowa, tym większą wartość ma skóra futerkowa.
Barwa okrywy włosowej jest jednymi z podstawowych czynników decydujących
o jakości futra. Może być ona naturalna lub uzyskana podczas barwienia, tj. sztuczna. Należy
dążyć do zachowania ładnej, naturalnej barwy okrywy włosowej.
Barwa i jej odcień są często cechami charakterystycznymi, identyfikującymi wiele
rodzajów skór futerkowych.
W zależności od naturalnego zabarwienia okrywy włosowej skóry futerkowe dzielimy na
trzy zasadnicze grupy:
1. jednolitym zabarwieniu (norka, wydra, kuna),
2. zabarwieniu strefowym (lis srebrzysty, szynszyla, szop),
3. zabarwieniu niejednolitym - prążkowym, plamistym (np. tygrys, jaguar, ocelot, lampart,
ryÅ›, burunduk).
Wiele rodzajów zwierząt futerkowych, np. nutrie, norki, występują w różnych odmianach
barwnych oraz w odmianach typowych występujących w stanie dzikim. Skóry odmian
barwnych noszÄ… nazwÄ™ kolorowych, natomiast odmiany typowej noszÄ… nazwÄ™ standardowych.
Jednolitość zabarwienia okrywy włosowej w stanie naturalnym jest charakterystyczna tylko
dla niewielu gatunków zwierząt. Skóry większości zwierząt mają zróżnicowane zabarwienie
włosów w poszczególnych częściach topograficznych. Najczęściej barwa podbrzusza jest
jaśniejsza niż na grzbiecie (piżmak, lis, nutria, królik). Spotyka się również skóry o odwrotnej
intensywności zabarwienia, u których część grzbietowa jest jaśniejsza od brzusznej. Niektóre
rodzaje zwierząt futerkowych zmieniają barwę okrywy włosowej w zimie, np. gronostaj,
wiewiórka, zając.
Przy ocenie skóry futerkowej wymaga się, aby okrywa włosowa odznaczała się
dostateczną czystością barwy oraz możliwie niewielkim jej zróżnicowaniem w ramach danej
odmiany barwnej. Przez czystość barwy należy rozumieć występowanie w okrywie włosowej
wyłącznie barw typowych dla danego gatunku i odmiany bez domieszek barw obcych.
Najczęściej spotykane odchylenia od naturalnego zabarwienia to:
 albinizm  skóry o włosie białym zdarzające się we wszystkich rodzajach,
 chromizm  nadmierne zarudzenie (u kreta, tchórza),
 melanizm  skóry o włosie brązowoczarnym lub czarnym (spotykane u chomików, lisów
srebrnych, tchórzy).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Połysk okrywy włosowej
Ważną cechą okrywy włosowej, wpływającą na wygląd estetyczny futra obok barwy jest
połysk. Połysk włosa zależy od zdolności odbijania promieni świetlnych, od jego
powierzchni. Im powierzchnia jest gładsza, a włos bardziej prosty, tym mniej promieni
świetlnych ulega rozproszeniu, odbijając się od jego powierzchni i tym większy jest połysk.
Skóra futerkowa o błyszczącym włosie wygląda zawsze świeżo i jest cenniejsza od skóry
tego samego rodzaju o włosie matowym, bez połysku.
Okrywa włosowa skór z różnych zwierząt futerkowych charakteryzuje się różnym
stopniem połysku. Na połysk ten wpływa wiele czynników, takich jak:
 wielkość, kształt i rozmieszczenie łusek na trzonie włosów,
 grubość warstwy korowej włosów,
 zatłuszczenie i zabrudzenie okrywy włosowej,
 rodzaj zwierzęcia,
 warunki bytowania,
 termin uboju, wiek zwierzęcia.
Włosy puchowe mają mniejszy połysk niż włosy ościste. Okrywa włosowa skór
pochodzących ze zwierząt wodno-lądowych (wydra, piżmak, bóbr, foka) cechuje się
większym połyskiem niż okrywa włosowa skór zwierząt lądowych. Skóry pochodzące ze
zwierząt starych mają mniejszy połysk niż skóry pochodzące ze zwierząt młodych.
Również okrywa włosowa skór pochodzących ze zwierząt mięsożernych (tchórz, norka,
lis) charakteryzuje się większym połyskiem niż okrywa włosowa skór zwierząt
roślinożernych.
W praktyce sortowania i oceny skór rozróżnia się trzy rodzaje połysku okrywy włosowej:
1. połysk jedwabisty  jest to połysk silny, lecz miękki, podobny do połysku jedwabiu
naturalnego,
2. metaliczny  przypominający połysk błyszczącej stali,
3. szklisty  bardzo silny (rażąco ostry) tworzący jakby jaskrawe plamy na powierzchni
okrywy włosowej.
Połysk w praktyce ocenia się organoleptycznie. Można również oceniać połysk za
pomocą przyrządów np. blaskomierza Hertza lub fotogoniometru.
Gęstość włosów
Jedną z najważniejszych cech przy ocenie jakościowej skór futerkowych jest gęstość
włosów. Gęstość włosów jest to liczba wszystkich kategorii włosów wyrastających
w jednostce po wierzchni skóry (zwykle podaje się liczbę włosów na l cm2 skóry).
Według gęstości okrywy włosowej, skóry futerkowe dzielimy na pięć następujących
grup:
1. skóry o włosie bardzo gęstym, które na l cm2 powierzchni grzbietu mają ponad 20 tysięcy
włosów (bóbr, wydra, lis polarny),
2. skóry o włosie gęstym, u których na l cm2 powierzchni grzbietu wyrasta 12  20 tysięcy
włosów (norka, piżmak, soból),
3. skóry o włosie średniej gęstości, które na l cm2 części grzbietowej mają 5  12 tysięcy
włosów (królik, tchórz, kałanek, nutria),
4. skóry o włosie rzadkim, u których na l cm2 powierzchni grzbietu wyrasta 2  5 tysięcy
włosów (kret, suseł),
5. skóry o włosie bardzo rzadkim, które na 1 cm2 powierzchni grzbietu mają poniżej 2
tysięcy włosów (cielak, z
rebak).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Im gęstszą okrywę włosową ma skóra, tym wyższa jest jej jakość. Obok jakości, gęstość
okrywy włosowej decyduje również o takich cechach jak: ciepłochronność, trwałość
w noszeniu oraz wyglÄ…d estetyczny.
Gęstość włosów jest różna w różnych częściach topograficznych skóry (tab.1).
Topograficzne strefy gęstości okrywy włosowej w znacznej mierze określają sposób rozkroju
skór i ich wykorzystanie.
Ocenę gęstości okrywy włosowej w praktyce przeprowadza się najczęściej
organoleptycznie, dotykając dłonią okrywy włosowej pod włos od ogona do łba. Jeżeli włos
odchyla się równo bez skoków, jeśli wraca szybko do pierwotnego ułożenia, bez
pozostawiania śladów schodkowania, lub w dotyku czuć pełność, a przy odchylaniu włosów
obiema rękami linia dzielenia włosów u nasady jest wąska i nagość skóry mało widoczna,
wtedy oceniamy, że gęstość okrywy włosowej jest duża.
Tabela 1. Liczba włosów na 1 cm2 skóry niektórych zwierząt futerkowych [6, s. 132]
Liczba włosów w tyś. sztuk na 1 cm2
Rodzaj zwierzęcia
na zadzie na karku na podbrzuszu
Lis polarny biały 21 25 6
Lis kamczacki 12 10 6
Norka amerykańska 12  
Bóbr rzeczny 30  34
Nutria 6 9  11 22
Piżmak 10 11 12
Królik szynszylowaty 16 10 2
Popielica 11 9 7
Owca cienkowełnista (merynos) 4 5  
Gęstość okrywy włosowej można określić poprzez rozdmuchiwanie jej, tj. na podstawie
wielkości powstałej rozetki (rys.33). Przy rozdmuchiwaniu bardzo gęstej okrywy włosowej
skóra na dnie rozetki jest prawie niewidoczna, a przy rozdmuchiwaniu bardzo rzadkiej -
powierzchnia odsłoniętej skóry jest duża (powyżej 12 mm2).
Rys. 33. Określanie gęstości okrywy włosowej królika przez rozdmuchiwanie: l -widok rozetki z boku,
2 -5- rozetki widziane z góry oznaczają okrywy: 2 - bardzo gęstą, 3 - gęstą, 4  rzadką,
5 - bardzo rzadkÄ… [1, s.56]
Jednakże tymi metodami nic można określić liczby włosów na jednostce powierzchni;
można stwierdzić tylko, że dana skóra jest gęściejsza od innej.
Istnieją również metody laboratoryjne polegające na liczeniu włosów wyciętych ze ściśle
okreÅ›lonej powierzchni (0,1 ÷ 1,0 cm2) lub liczenie korzeni wÅ‚osów w tkance skórnej przy
odpowiednim powiększeniu pod mikroskopem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Długość włosów
Długość włosów decyduje w dużej mierze o wyglądzie estetycznym skóry futerkowej
oraz o jej właściwościach ciepłochronnych. Dla każdego rodzaju skóry futerkowej jest
charakterystyczna określona wysokość okrywy włosowej.
Wysokość włosów jest różna w różnych częściach topograficznych skóry. Dotyczy to
zarówno włosów pokrywowych jak i włosów puchowych (tab.2).
Tabela 2. Porównanie długości włosów niektórych zwierząt futerkowych
w różnych częściach topograficznych skóry (w mm) [6, s. 133]
Część topograficzna skóry
Nazwa zwierzęcia Rodzaj włosa
kark grzbiet bok brzuch zad
pokrywowe 73,5 60,0 62,0 56,5 66,0
Lis polarny niebieski
puchowe 40,5 38,5 38,4 34,0 39,0
pokrywowe 66,0  58,0 35,0 60,0
Lis pospolity srebrzysty
puchowe 25,0  25,0 20,0 28,0
pokrywowe 24,5 28,0 26,0 25,5 24,5
Wydra morska
puchowe 19,5 22,0 20,5 15,0 21,5
Rozróżnia się tzw. długość naturalną włosów - mierzoną bez rozprostowywania włosów
oraz długość rzeczywistą - mierzoną po rozprostowaniu włosów. Ten drugi sposób mierzenia
dotyczy włosów karbikowatych lub zlokowanych. Zależnie od wysokości włosów skóry
futrzarskie dzielimy na trzy grupy:
1. długowłose, których długość trzonu włosa wynosi powyżej 40 mm (np. lis, wilk, szop,
kuna, opos amerykański),
2. średniowłose o długości trzonu włosa 20 - 40 mm (np. tchórz, królik, piżmak),
3. krótkowłose o długości trzonu włosa poniżej 20 mm (np. suseł, kret, chomik).
Wysokość włosów pokrywowych jest zwykle większa niż podszycia. Ważna jest
proporcja wysokości podszycia do wysokości włosów pokrywowych. Przyjmuje się, że
najwłaściwsza jest proporcja l  1,5. Jeżeli włosy okrywy wewnętrznej są zbyt wysokie,
np. u skór nutrii, to okrywa taka nie sprawia estetycznego wrażenia.
Grubość włosów
Grubość włosów wiąże się z wieloma właściwościami okrywy włosowej, a przede
wszystkim z miękkością i trwałością w noszeniu, sprężystością itp. Grubość zależy od rodzaju
włosów, ich kategorii, części topograficznej (tab.3) oraz od cech zwierzęcia, z jakiego
pochodzi skóra (rasy, wieku, płci, warunków bytowania, terminu uboju). Samice i sztuki
młode mają włosy cieńsze i delikatniejsze niż samce i sztuki stare. Grubość włosów,
zwłaszcza kierunkowych i ościstych, zmienia się wzdłuż długości. W większości przypadków
skór włos ma jednakowy przekrój od podstawy do 2/3 wysokości, gdzie przekrój zaczyna się
zwężać i przechodzi w tzw. szyjkę (część najcieńszą), a następnie grubieje, przyjmując formę
wrzeciona, aby przejść w ostro zakończony wierzchołek. Wyjątek stanowią włosy owcze
i okrywy włosowe strzyżone. Wełnoznawcy dla określenia średnicy przekroju włosa wełny
używają terminu  cienkość .
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
 Tabela 3. Grubość włosów skóry królika białego olbrzyma
w różnych częściach topograficznych (w µrn) [6 s. 134]
Nazwa części topograficznej
Rodzaj włosa
zad grzbiet bok brzuch
Kierunkowy 125 115 114 94
Ościsty 117 110 107 96
Puchowy 17 17 17 17
Grubość wÅ‚osów skór owczych waha siÄ™ w granicach od 10 µm (najcieÅ„sze wÅ‚osy
puchowe) do 240 µm (grube wÅ‚osy oÅ›ciste). Pomiaru gruboÅ›ci wÅ‚osów dokonuje siÄ™
najczęściej za pomocą mikroskopu wyposażonego w okular mikrometryczny lub za pomocą
mikroskopu projekcyjnego, tzw. lanametru (rys. 34).
Rys.34. Mikroskop projekcyjny do pomiaru grubości włosów [6 s.135]
Miękkość okrywy włosowej
Pod pojęciem miękkości lub delikatności okrywy włosowej należy rozumieć subiektywne
odczucie stopnia sprężystości włosów przy dotyku palcami. Cechą przeciwstawną miękkości
okrywy włosowej jest szorstkość. Najbardziej miękkie są włosy puchowe, mniej włosy
ościste, a najmniej kierunkowe. Skóry o miękkiej i delikatnej okrywie włosowej są wyżej
cenione niż skóry o grubej i sztywnej okrywie włosowej. Zbyt duża miękkość może być
jednak wadą, gdyż okrywa taka łatwiej ulega spilśnieniu (królik, lis, szynszyla).
Miękkość okrywy włosowej zależy od: grubości włosów, mikrostruktury włosa,
ilościowego stosunku włosów pokrywowych do puchowych oraz części topograficznej skóry.
Okrywa włosowa jest najbardziej miękka na brzuchu i bokach, a mniej na grzbiecie i kłębie.
Miękkość okrywy włosowej skór krótkowłosych jest mniej zróżnicowana w zależności od
części topograficznej.
W praktyce futrzarskiej miękkość okrywy włosowej jest oceniana organoleptycznie,
przez dotyk. W zależności od .miękkości rozróżnia się okrywę włosową:
 jedwabistÄ… (szynszyla),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
 bardzo miękką (soból),
 miękką (kuna, piżmak),
 mało miękką (wydra, świstak)
 szorstkÄ… (cielak, koza, nutria).
Miękkość można również określać drogą obliczania współczynnika miękkości (Km),
będącego ilorazem grubości do długości włosa według wzoru:
grubość wÅ‚osa w µm
Km =
długość włosa w mm
I mniejszy współczynnik, tym włos jest bardziej miękki. Najkorzystniejszy współczynnik
miękkości włosa ościstego wynosi 1,2 2,0, a puchowego  0,2 0,5. Włos ościsty
o współczynniku miękkości powyżej 2 jest sztywny, a puchowy o współczynniku miękkości
poniżej 0,2 zbyt miękki.
Sprężystość i zdolność włosa do spilśniania
Sprężystość okrywy włosowej jest to zdolność powrotu włosów do stanu poprzedniego
po usunięciu działającej siły. Jest to dodatnia i bardzo ważna cecha okrywy włosowej skór
futerkowych. Mała sprężystość okrywy włosowej obniża wartość futra, staje się ono
zmierzwione i bardziej płaskie.
W przeciwieństwie do sprężystości zdolność do spilśniania jest cechą ujemną i w istotny
sposób zmniejsza wartość skóry futerkowej. Na zdolność do spilśniania wpływa wiele cech
naturalnych włosa, jak budowa warstwy łuskowej, sprężystość, karbikowatość, grubość
i długość włosów, stosunek włosów puchowych do ościstych. Włosy pokrywowe są znacznie
odporniejsze na spilśnianie niż włosy puchowe. Dlatego okrywa włosowa o rzadkich włosach
pokrywowych (np. lis polarny, nutria) ulega łatwiej spilśnieniu niż okrywa włosowa zwierząt
mających gęste włosy ościste. Czynnikiem potęgującym spilśnianie są: zwiększona
wilgotność, tarcie, obecność w okrywie włosowej wyrwanych włosów lub innych
zanieczyszczeń mechanicznych. Szczególnie łatwo ulega spilśnianiu okrywa włosowa skór
pozyskanych w okresie linienia. Włosy silnie spilśnione trudno jest usunąć ze skóry, dlatego
też skóry o spilśnionej okrywie włosowej wymagają szczególnej ostrożności w czasie
wyprawy i uszlachetniania. Według stopnia spilśnienia rozróżnia się spilśnienie głębokie
i płytkie. Skóry o głębokim stopniu spilśnienia na dużej powierzchni uważane są za poza-
gatunkowe.
Istnieją laboratoryjne metody oceny skłonności okrywy włosowej do spilśniania,
polegające na pomiarze średnicy kulki, powstającej z wyciętych włosów w ściśle określonych
warunkach. W praktyce futrzarskiej stosuje się organoleptyczną ocenę zarówno sprężystości
jak i stopnia spilśnienia.
Siła osadzenia włosa na skórze
Skóra futerkowa dobrej jakości powinna charakteryzować się mocno osadzonym
w tkance skórnej włosem. Siła osadzenia włosa w skórze zależy od wielu czynników,
a przede wszystkim od rodzaju skóry, głębokości zalegania torebek włosowych w dermie,
gęstości splotów włókien, czasu uboju, prawidłowej konserwacji.
Najsilniej włos jest związany z tkanką skórną w okresie pełnej dojrzałości okrywy
włosowej, tj. kiedy cebulka włosowa jest całkowicie ukształtowana. W surowcu o niedojrzałej
okrywie włosowej, bądz
ulegającej procesowi gnilnemu na skutek niewłaściwej konserwacji,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
czy magazynowania siła osadzenia włosów wyraz
nie się obniża i występuje tzw. sypanie się
włosa.
Trwałość osadzenia włosów w dermie sprawdza się organoleptycznie lub laboratoryjnie.
Ocena organoleptyczna polega na przeciąganiu po okrywie włosowej zwilżoną dłonią przy
średnim nacisku. Duża liczba włosów przylepionych do dłoni świadczy o słabym osadzeniu.
Właściwości wytrzymałościowe włosa
Właściwości wytrzymałościowe włosa są bardzo ważne z punktu widzenia trwałości futra
w użytkowaniu. Określają je takie wskaz
niki, jak wytrzymałość pojedynczych włosów na
rozciąganie w stanie prostym i w pętli, wydłużenie maksymalne oraz wytrzymałość na
wielokrotne zginanie. Szczególnie ważny jest ten ostatni wskaz
nik.
Włosy różnych skór futerkowych różnią się budową histologiczną, morfologiczną
i związaną z. tym wytrzymałością włosów. Wytrzymałość zależna jest od grubości warstwy
korowej i rdzeniowej włosa. Im włos ma bardziej rozwiniętą warstwę korową, a mniej
rozwiniętą warstwę rdzeniową, tym jego wytrzymałość jest większa. Włos puchowy ma
jednakową wytrzymałość na całej długości trzonu włosa. U włosów ościstych najmniejszą
wytrzymałość ma szyjka, a największą granna. Wytrzymałość włosów ościstych i puchowych
niektórych rodzajów skór podano w tabeli 4.
Tabela 4. Wytrzymałość włosów niektórych rodzajów skór futerkowych
w najcieńszym miejscu [6, s. 140]
Włosy ościste Włosy puchowe
wytrzymałość na wytrzymałość na średnia
Rodzaj skóry
średnia grubość
rozciąganie rozciąganie grubość
(N) (µm) (N) (µm)
ZajÄ…c-bielak 0,025 - 0,048 78 0,026 0,035 14,5
Popielica 0,050 - 0,096 28 0,026 0,038 18,8
Kuna leśna 0,151 - 0,244 41 0,034 0,044 15,0
Piżmak 0,195 - 0,422 58 0,024 0,054 12,5
Renifer 0,082 - 0,145 160  
Właściwości wytrzymałościowe zależą od stanu okrywy włosowej. Włosy pozbawione
tłuszczu lub martwe są słabsze niż włosy żywe i natłuszczone. Wilgotność i tłuszcz powoduje
zwiększenie wytrzymałości na rozciąganie i zwiększa wydłużenie.
Wytrzymałość włosa na rozciąganie i wydłużenie maksymalne określa się za pomocą
dynamo-metru, natomiast wytrzymałość na wielokrotne zginanie za pomocą specjalnego
przyrzÄ…du tzw. Sinusa.
Zgniatalność okrywy włosowej
Przez zgniatalność okrywy włosowej rozumie się zmniejszenie grubości warstwy włosów
skóry futrzarskiej pod wpływem obciążenia zgniatającego, działającego w płaszczyz
nie
równoległej do powierzchni tkanki skórnej.
Zgniatalność okrywy włosowej zależy od gęstości, wysokości, grubości i sprężystości
włosów, od kąta nachylenia włosów do powierzchni tkanki skórnej, od stosunku ilościowego
włosów pokrywowych do puchowych, części topograficznej skóry i innych czynników.
Zgniatalność jest ściśle związana z właściwościami ciepłochronnymi skóry futrzarskiej; im
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
zgniatalność jest mniejsza, tym większe ciepłochronne właściwości skóry i gotowych
wyrobów.
Zgniatalność okrywy włosowej można określić przez pomiar grubości jej warstwy pod
danym obciążeniem zgniatającym. Zgniatalność okrywy włosowej jest tym mniejsza, im jest
ona wyższa i gęściejsza. Dlatego też określając zgniatalność, określa się grubość okrywy
włosowej w mm.
Układ i skręcenie włosa
Każdy rodzaj skóry futrzarskiej charakteryzuje się właściwym sobie sposobem ułożenia
włosów na powierzchni. Wpływa to nie tylko na piękny jej wygląd, lecz także na ocenę
jakości skóry.
Rozróżniamy następujące układy włosów: prosty, falisty, zwichrzony, kwiatowy
i lokowy.
Do skór o układzie prostym należą te, których włosy rosną prosto, równolegle do siebie
lub są pochylone łagodnie w jednym kierunku, czy leż rozchodzą się na boki przy zachowaniu
symetrii (wydra, kuna, tchórz, piżmak). Układ falisty występuje u owiec merynosowych.
Układ zwichrzony występuje dość często i w różnej formie, charakteryzuje się tym, że włosy
są zgięte na różnych wysokościach, a zgięcia te nie układają się w jednym kierunku, lecz w
różnych kierunkach i tworzą nieuporządkowaną całość. Skóry takie mają skłonność do
filcowania się (opos, zając). Układ kwiatowy polega na tym, że włos układa się płasko wokół
pewnych punktów lub nieznaczna falistość poszczególnych grup włosów w różnych
kierunkach tworzy różne rysunki na skórze. Wzory te zwą się kwiatem lub morą. Ma to
miejsce szczególnie w skórach pochodzących z bardzo młodych zwierząt, lub jeszcze nie
narodzonych jagniąt (brajtszwanc, cielak, koza). U niektórych zwierząt morowatość włosa
przejawia się dopiero po zestrzyżeniu okrywy włosowej do pewnej wysokości (niektóre
krzyżówki owiec). Im większa część powierzchni skóry jest pokryta morą, tym skóra jest
cenniejsza jako surowiec futrzarski. Ta cecha występuje u niektórych krzyżówek owczych.
Układ lokowy jest charakterystyczny tylko dla młodych karakułów i wszelkich ras
smuszkowych, tj. dających skóry podobne do skór karakuła. Włos taki tworzy loki i zwijki o
różnych kształtach, wielkościach itp. Im loki są bardziej wyraz
ne, zwarte i sprężyste, tym
skora jest cenniejsza.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na jakie grupy dzielimy skóry futrzarskie ze względu na barwę okrywy włosowej?
2. Jakie czynniki wpływają na połysk włosa?
3. Jak określa się gęstość okrywy włosowej?
4. Jakie rozróżniamy rodzaje długości włosów?
5. Na jakie właściwości okrywy włosowej wpływa grubość włosów?
6. Na jakie rodzaje dzieli się okrywę włosową skór futrzarskich ze względu na miękkość?
7. Jaki rodzaj okrywy włosowej jest bardziej podatny na spilśnianie?
8. W jaki sposób bada się siłę osadzenia włosa w skórze?
9. Od czego zależą właściwości wytrzymałościowe włosa?
10. Jak mierzy się zgniatalność okrywy włosowej ?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zbadaj gęstość okrywy włosowej skóry futrzarskiej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) wyciąć z przygotowanej skóry próbkę o powierzchni 0,5 cm2,
4) zestrzyc u nasady włosy tak, aby trzon włosa pozostał nieuszkodzony,
5) policzyć zestrzyżone włosy posługując się lupą, szpilką lub pincetą,
6) oblicz gęstość włosów na 1 cm2 mnożąc otrzymaną liczbę przez 2.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 próbka skóry wyprawionej np. owczej grubowełnistej lub koziej,
 stół roboczy z płytą szklaną lub białym kartonem,
 nóż do wycięcia próbki,
 linijka,
 lupa,
 pinceta lub szpilka,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Zbadaj organoleptycznie siłę osadzenia włosów w tkance skórnej różnych skór
futrzarskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) rozłożyć badaną skórę włosem do góry,
4) zwilżyć dłoń wodą,
5) przeciągnąć wilgotną dłonią po okrywie włosowej stosując średni docisk,
6) ocenić siłę osadzenia włosa na podstawie ilości przylepionych do dłoni włosów,
7) przeprowadzić badanie w ten sam sposób dla innych rodzajów skór,
8) porównać otrzymane wyniki.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół roboczy,
 5 próbek wygarbowanych różnych skór futrzarskich,
 dostęp do bieżącej wody lub pojemnik z wodą,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
Ćwiczenie 3
Podziel skóry futrzarskie na grupy ze względu na barwę okrywy włosowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) rozłożyć skóry,
4) dokładnie obejrzeć okrywę włosową poszczególnych skór zwracając szczególną uwagę
na barwę w różnych częściach topograficznych skóry,
5) określić grupę zabarwienia dla każdej ze skór,
6) podzielić skóry na grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół roboczy,
 wyprawione skóry futerkowe w stanie naturalnym: lisa srebrzystego, popielicy, norki,
kuny leśnej, jenota, kota domowego, susła, tchórza, zająca, kreta, piżmaka, tygrysa,
ocelota, wydry, szynszyli, rysia lub innych dostępnych w pracowni,
 przybory do pisania ,
 literatura z rozdziału 6.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
określić grupę zabarwienia okrywy włosowej podstawowego
1)
asortymentu skór futrzarskich?
2) scharakteryzować połysk okrywy włosowej skóry futrzarskiej?
3) ocenić organoleptycznie gęstość okrywy włosowej?
4) zmierzyć długość naturalną i rzeczywistą włosa?
5) obliczyć współczynnik miękkości Km włosa?
6) zbadać zdolność do spilśniania okrywy włosowej?
7) scharakteryzować układ włosów w skórze futrzarskiej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 20 pytań dotyczących warstwowej i topograficznej budowy tkanki skórnej
i okrywy włosowej skór surowych. Wszystkie pytania są pytaniami wielokrotnego
wyboru.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:
 w pytaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedz
X (w przypadku
pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić
odpowiedz
prawidłową).
6. Odpowiedzi udzielaj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję
z wykonanego zadania i .
7. Trudności mogą przysporzyć Ci pytania: 12, 14,18, 19, 20 gdyż są one na poziomie
trudniejszym niż pozostałe.
8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
Na rozwiÄ…zanie testu masz 60 min.
Powodzenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Rysunek przedstawia schematyczny przekrój skóry surowej świńskiej. Warstwa
termostatyczna oznaczona jest cyfrÄ…
a) 1.
b) 2.
c) 3.
d) 4.
2. Krupon, bok, zad, kark to nazwy
a) warstw budowy histologicznej skóry.
b) rodzajów skór surowych.
c) rodzajów okrywy włosowej skór.
d) części topograficznych skóry.
3. Warstwa rozrodcza wchodzi w skład
a) skóry właściwej.
b) skóry surowej.
c) naskórka.
d) trzonu włosa.
4. Główny składnik skóry surowej to
a) woda.
b) tłuszcz.
c) kolagen.
d) elastyna.
5. Okrywę zewnętrzną skóry tworzą włosy
a) ościste i puchowe.
b) ościste i kierunkowe.
c) kierunkowe i puchowe.
d) kierunkowe i czuciowe.
6. Część włosa wyrastająca ponad powierzchnię tkanki skórnej to
a) trzon włosa.
b) granna włosa.
c) podstawa włosa.
d) korzeń włosa.
7. Przekrój poprzeczny trzonu włosa zbliżonego kształtem do walca nosi nazwę
a) owalnego.
b) kolistego.
c) spłaszczonego.
d) płaskiego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
8. Jeżeli trzon włosa posiada zabarwienie strefowe to
a) różne części trzonu włosa zabarwione są na różne kolory, stopniowo
przechodzÄ…ce jeden w drugi.
b) trzon włosa na całej swej długości ma ten sam kolor, lecz jego intensywność zwiększa się
stopniowo w kierunku końca włosa.
c) trzon włosa na całej swej długości ma ten sam kolor, lecz jego intensywność zmniejsza
się stopniowo w kierunku końca włosa.
d) na długości trzonu włosa zabarwienie zmienia się, a poszczególne strefy kolorów
wyraz
nie oddzielajÄ… siÄ™ od siebie.
9. Właściwości wytrzymałościowe włosa zależą przede wszystkim od
a) grubości warstwy korowej.
b) grubości warstwy łuskowej.
c) wielkości i kształtu łusek.
d) kształtu komórek warstwy korowej.
10. Długie, grube i sztywne włosy, wyrastające pojedynczo lub grupowo na niektórych częściach
skóry, jak np. na wargach i policzkach (wąsy), nad oczami (rzęsy, brwi), w okolicy
podżuchwowej, a także na końcu ogona to włosy
a) ościste.
b) pośrednie.
c) czuciowe.
d) puchowe.
11. Białko włosa keratyna charakteryzuje się dużą zawartością
a) fosforu.
b) siarki.
c) żelaza.
d) wapnia.
12. Sprężystość tkanki skórnej zależy od zawartości włókien elastynowych w skórze. Dlatego
większą sprężystość posiadają skóry nutrii
a) samca w wieku 2 lat.
b) samca w wieku 1 roku.
c) samicy w wieku 2 lat.
d) samicy w wieku 1 roku.
13. We wstępnych procesach wyprawy skór usuwane są białka rozpuszczalne w wodzie.
SÄ… to
a) elastyna i retikulina.
b) albumina i globulina.
c) kolagen i keratyna.
d) globulina i elastyna.
14. Ostateczna zawartość wody w skórze po suszeniu musi wynosić co najmniej
a) 7  9%.
b) 10  13%.
c) 14  18%.
d) 19  24%.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
15. W układzie topograficznym skóry bydlęcej krupon zaznaczony jest na rysunku
a) a.
b) b.
c) c.
d) d.
16. W skórze futerkowej zdjętej workowo wyróżnia się dwie podstawowe części
a) przedniÄ… i tylniÄ….
b) grzbietowÄ… i brzusznÄ….
c) dolna i górną.
d) środkową i boczną.
17. Skóry ze zwierząt żyjących na drzewach, na drzewach i ziemi oraz na ziemi
i posiadających dobrze rozwiniętą okrywę włosową z długim, puszystym ogonem
reprezentują typ okrywy włosowej
a) abdominalny.
b) dorsalny.
c) lateralny.
d) sakralny.
18. Największym połyskiem charakteryzuje się skóra
a) wydry.
b) nutrii.
c) królika.
d) tchórza.
19. Największą miękkość ma włos o
a) dÅ‚ugoÅ›ci 80mm i gruboÅ›ci 120µm.
b) dÅ‚ugoÅ›ci 80mm i gruboÅ›ci 80µm.
c) dÅ‚ugoÅ›ci 50mm i gruboÅ›ci 100µm.
d) dÅ‚ugoÅ›ci 50mm i gruboÅ›ci 25µm.
20. Rysunek przedstawia topografię wysokości włosów ościstych skór nutrii. Do jakiego
typu okrywy włosowej można zaliczyć te skóry.
a) sakro-dorsalnego.
b) skapularnego.
c) ekwalateralnego.
d) sakro-lateralnego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Określanie warstwowej i topograficznej budowy tkanki skórnej i okrywy
włosowej skór surowych
Zakreśl poprawną odpowiedz

Numer
Odpowiedz
Punkty
pytania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
6. LITERATURA
1. Duda I.: Skóry surowe futrzarskie. AE, Kraków 1992
2. Duda I.: Towaroznawstwo gotowych skór futrzarskich, SWP, A
ódz
1980
3. Iwanowski J., Persz T.: Garbarstwo cz.I. WPLiS, Warszawa 1965
4. Persz T.: Technologia wyprawy skór cz.I Garbowanie. WSiP, Warszawa 1977
5. Persz T.: Materiałoznawstwo dla techników przemysłu skórzanego. WSiP, Warszawa
1992
6. Sadowski T.: Materiałoznawstwo dla kuśnierzy. WSiP, Warszawa 1985
7. Woz
niakiewicz W.: Materiałoznawstwo futrzarskie. WPLiS, Warszawa 1965
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57