Gatunki literackie charakterystyczne dla baroku








'); //-->

Gatunki literackie charakterystyczne dla
baroku


W zakresie gatunków literackich barok przejął wzorce ukształtowane wcześniej.
W obrębie liryki pozostał wierny większości uznanych gatunków literackich,
przejął elegie, sonety, sielanki, hymny, a także różne gatunki poezji
retorycznej i dworskiej: od wierszy ulotnych o charakterze towarzyskim, poprzez
aktualną poezję polityczną, aż do metafizycznych medytacji. Barok pozostał
wierny zespołowi tradycyjnych alegorii. Kształtował również własne obrazy,
niekiedy z założenia niejasne.
Epika. W okresie baroku w Europie dominowały romanse rycerskie i
romanse pastoralne (pastoralne = pasterskie; był to charakterystyczny wytwór
kultury dworskiej - przedmiotem tych romansów było życie pasterzy, traktowane
podobnie jak w sielance. W idyllicznym otoczeniu i pasterskim przebraniu
przedstawiano przygody - głównie miłosne - osób z wyższego towarzystwa).
Nastąpił bujny rozwój takich gatunków piśmiennictwa, jak pamiętniki i relacje z
podróży. Nadal - jak w późnym renesansie - dużą popularnością cieszyły się
poematy epickie. Niedoścignionym wzorem dla twórców barokowych - licznie
naśladowanym - była "Jerozolima wyzwolona" T. Tassa. Mimo dominującej roli
czynnika religijnego i działalności zakonu jezuitów, duży wpływ na rozwój
kultury barokowej miały także instytucje świeckie: dwory królewskie i magnackie.
Właśnie im zawdzięczamy narodziny jednego z podstawowych wytworów XVII-wiecznej
kultury - opery.
Opera. Widowisko słowno-muzyczne, ukształtowane u schyłku XVI wieku we
Florencji przez pisarzy i muzyków, którzy dążyli do odrodzenia tragedii
greckiej. W okresie baroku opera miała wyłącznie poważny charakter. Tematy do
niej czerpano z mitologii bądź historii starożytnej. Na przełomie XVII i XVIII
stulecia ukształtowała się opera komiczna - libretto miało tu charakter
żartobliwy i lekki. Prawdziwe triumfy opera święciła w dwóch następnych
stuleciach: w wieku XVIII i XIX. W związku z dużym zapotrzebowaniem na libretta
działali wówczas pisarze, którzy zajmowali się prawie wyłącznie tym gatunkiem.
Libretto (z włoskiego) - tekst literacki do większego utworu muzyczno-wokalnego:
np. opery, operetki, musicalu, oratorium. Poza operą w czasach baroku rozwijał
się teatr jezuicki. Sceny teatralne istniały przy licznych wówczas szkołach
jezuickich. Grano na nich przedstawienia z tekstami religijno-dydaktycznymi.
Tematy czerpano z Biblii i żywotów świętych. Aktorami byli uczniowie. Poza
aulami szkolnymi wystawiali oni przedstawienia także na placach miejskich. W
Polsce ważną rolę w rozwoju teatru odegrał teatr dworski Władysława IV. XVII
wiek kontynuował dramat elżbietański, w którym zaznaczyły się wpływy baroku.
Istotną rolę odegrała tu twórczość wybitnego dramaturga hiszpańskiego Calderona
(1600-1681). Calderon de la Barca był autorem około 300 utworów, w tym komedii,
dramatów historycznych i współczesnych, utworów filozoficznych. Najbardziej
znane to: "Alkad z Zalamei", "Książę niezłomny", "Życie snem". Zgodnie z
estetyką baroku dramaty Calderona były pełne gwałtownych kontrastów i rzeczy
niesamowitych, zarówno w portretach psychologicznych postaci, jak i w sferze
stylistyki. Romantycy podziwiali Calderona na równi z Szekspirem, uważali go za
sprzymierzeńca w walce z klasykami. Tematy literackie, popularne w okresie
baroku, dotyczyły głównie zagadnień religijnych, moralnych, politycznych, a
także dworskich. W Polsce rozwijał się zwłaszcza nurt dworski (J. A. Morsztyn),
obywatelsko-religijny (W. Potocki), pamiętnikarski (J. Ch. Pasek), liryka
miłosna i refleksyjna (D. Naborowski).
Dokładniejsze omówienie niektórych gatunków charakterystycznych dla epoki
baroku:
Sonet - utwór poetycki, składający się z 14 wersów podzielonych na
dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym
rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową
lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą.
Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A.
Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ, tzw. sonet włoski, o rozkładzie
rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnił się w ciągu XV i
XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety Williama Szekspira. Tak zwany
sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach ccdeed lub
cddcee). Sonet do literatury polskiej wprowadzili: J. Kochanowski i M.
Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany
w różnych okresach literackich, uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany
był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J.
Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L.
Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S.
Swen-Czachorowski).
Epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych
podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są
to dłuższe utwory, najczęściej wierszowane; źródłem eposów były mity, podania i
baśnie; epos rycerski ukształtował się w średniowieczu.
Pamiętnik - gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim
gatunek literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia
prywatnego i publicznego. W odróżnieniu od dziennika, pamiętnik pisany jest z
perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej
sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką
zalicza się obecnie do literatury pięknej ("Pamiętniki" J. Ch. Paska). Powieści
pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć pośrednictwo narratora, zbliżyć
czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza w prozie o
zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski).
List - gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany
głównie w okresie klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający
rozważania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była
konwencja komunikacji listownej; list sięgał do epistolografii (sztuki pisania
listów) użytkowej. Obowiązywała w nim "stosowność" stylu do treści oraz do
rodzaju stosunków między dwiema stronami komunikacji (w liście kierowanym do
przyjaciela dopuszczane były tony bardziej osobiste). W liście możliwa była
większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko
sięgano po formę listu z podróży. W liście okolicznościowym, częstym w okresie
oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści. Od ody list różnił się przed
wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List w Polsce był
rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie
romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J.
Słowackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").