DROGOWY PRZEWÓZ
DROGOWY PRZEWÓZ
TOWARÓW NIEBEZPIECZNYCH
TOWARÓW NIEBEZPIECZNYCH
mgrr iinżż.. Krrzyszttoff T.. Kociiołłek
mgr inż. Krzysztof T. Kociołek
mg n K zysz o T Koc o ek
DROGOWY PRZEWÓZ
TOWARÓW NIEBEZPIECZNYCH
INFORMACJE PODSTAWOWE
mgr in\
. Krzysztof T. Kociołek
[e-mail]
Udział przewozów towarów niebezpiecznych w ogólnej ilości przewozów drogowych
szacuje się na ok. 10-15%. Większość przewozów stanowią transporty masowe w cysternach,
z których ponad 70% to paliwa ciekłe. Ocenia się, \
e w ciągu 5-10 lat nastąpi w naszym kraju
podwojenie ilości tych przewozów. O trendach w przewozie drogowym moga świadczyć
poni\
sze prognozy:
Aby wzrost przewozów nie oznaczał pogorszenia się stanu bezpieczeństwa na
drogach, niezbędnym jest istnienie dobrego prawa w tej dziedzinie oraz bezwzględne
egzekwowanie go w codziennej praktyce transportowej, a tak\
e właściwe kształcenie
uczestników łańcucha transportowego.
1
Ogólne zalecenia dotyczące transportu towarów niebezpiecznych opracowane przez
ONZ dla ró\
nych środków transportu  drogowego, kolejowego, morskiego i lotniczego - są
podstawą do opracowania szczegółowych zasad bezpieczeństwa transportu tych materiałów w
transporcie drogowym w Europie. Komitet Ekspertów Europejskiej Komisji Gospodarczej
ONZ (United Nations Economic Commission for Europe) opracował i opublikował w
Genewie w dniu 30 września 1957 r. Umowę europejską o przewozie drogowym towarów
niebezpiecznych (The European Agreement concerning the International Carriage of
Dangerous Goods by Road - ADR).
Dzisiaj Umowa ta jest ona w 42 krajach standardem gwarantującym bezpieczeństwo
transportu drogowego towarów, których właściwości mogą powodować zagro\
enie, Polska
jest sygnatariuszem tej umowy od 1975 r., ale rzeczywistym i rzetelnym jej realizatorem od
roku 2003.
W rozumieniu artykułu 1. Umowy ADR określenie: (& )  towary niebezpieczne
oznacza takie materiały i przedmioty, których międzynarodowy przewóz drogowy jest
zabroniony lub dozwolony pod pewnymi warunkami ustalonymi w załącznikach A i B;
(& ) Tak ogólna definicja pozwala rozciągnąć stosowanie umowy na wszystkie ładunki w
transporcie drogowym. Uwarunkowanie zgody na ich przewóz spełnieniem przepisów
zawartych w załącznikach A i B, nakłada na wszystkich uczestników procesu transportowego
szczegółowe obowiązki: od producenta, przez nadawcę, przewoz
nika do odbiorcy. Wszyscy
muszą postępować tak, by bezpieczeństwo było zachowane na określonym w przepisach
poziomie.
Rodzaje zagro\
eń
Zgodnie z ADR wyró\
nia się 13 rodzajów zagro\
eń stwarzanych podczas transportu
przez ładunek. Zagro\
enia ta opisywane są przez  klasy towarów niebezpiecznych :
Klasa 1 Materiały i przedmioty wybuchowe
Klasa 2 Gazy, przedmioty zawierające gaz pod ciśnieniem,
Klasa 3 Materiały ciekłe zapalne
Klasa 4.1 Materiały stałe zapalne, materiały samoreaktywne i materiały
wybuchowe stałe odczulone
Klasa 4.2 Materiały samozapalne
Klasa 4.3 Materiały wytwarzające w zetknięciu z wodą gazy palne
Klasa 5.1 Materiały utleniające
Klasa 5.2 Nadtlenki organiczne
Klasa 6.1 Materiały trujące
Klasa 6.2 Materiały zakaz
ne
Klasa 7 Materiały promieniotwórcze
Klasa 8 Materiały i przedmioty \
rące
Klasa 9 Ró\
ne materiały i przedmioty niebezpieczne
Przed rozpoczęciem transportu, ka\
dy nowy towar  materiał lub przedmiot, po
którym mo\
na oczekiwać na podstawie doświadczenia, \
e posiada właściwości niebezpieczne
- musi być poddany klasyfikacji zgodnie z kryteriami zawartymi w  Podręczniku badań i
kryteriów ONZ , metodami w nim opisanymi. Wynik badania, w formie certyfikatu
2
klasyfikacyjnego, wydanego przez uprawnioną instytucję badawczą rozstrzyga, czy
zagro\
enie jakie stwarza ładunek jest na tyle istotne, by uznać go za niebezpieczny. Jeśli tak,
to towar zaliczany jest do jednej z 13 przedstawionych wy\
ej klas zagro\
eń i otrzymuje
czterocyfrowy numer UN (ONZ) odpowiadający jego niebezpiecznym właściwościom. W
efekcie nadania Numeru UN towarowi przyporządkowane są metody doboru właściwego
sposobu przewozu, odpowiedniego opakowania i procedury postępowania gwarantujące
bezpieczeństwo w normalnych warunkach transportu drogowego.
Dla właściwego doboru opakowania dla transportu towaru niebezpiecznego, niektóre
materiały zaklasyfikowane do klas zagro\
eń ADR, mogą być zaliczone do tzw. grup
pakowania, zgodnie ze stopniem stwarzanego przez nie zagro\
enia. W większości wypadków
siła (intensywność) zagro\
enia ocenia jest w skali trzystopniowej. Grupy pakowania mają
następujące znaczenia:
I grupa pakowania: materiały stwarzające du\
e zagro\
enie
II grupa pakowania: materiały stwarzające średnie zagro\
enie
III grupa pakowania: materiały stwarzające małe zagro\
enie
Inny, bardzo szczegółowy sposób oceny zagro\
eń stosuje się dla materiałów i
przedmiotów wybuchowych, zaliczonych do klasy 1. ADR: siła zagro\
enia charakteryzowana
jest przez podklasy 1.1 do 1.6, a ponadto stosowany jest system grup zgodności A, B, C, D, E,
F, G, H, J, K, L, N, S, narzucający ostre reguły ładowania razem, do jednego pojazdu,
materiałów stwarzających ró\
norodne zagro\
enia obejmowane przez klasę 1. ADR.
Materiały i przedmioty klasy 2, gazy, transportowane w ró\
nych stanach skupienia,
zaliczone są do jednej z następujących grup, zgodnie z ich właściwościami niebezpiecznymi:
A duszące
O utleniające
F palne
T trujące
TO trujące, utleniające
TC trujące, \
rące
TF trujące, palne
TOC trujące, utleniające, \
rące
TFC trujące, palne, \
rące
Odnośnie do gazów i mieszanin gazów łączących, zgodnie z kryteriami, właściwości
niebezpieczne więcej ni\
jednej grupy, nale\
y przyjmować dominację grup oznaczonych
literą T przed pozostałymi grupami. Natomiast grupy oznaczone literą F dominują nad
grupami oznaczonymi literami A lub O. W kolumnie powy\
ej uło\
one są więc od najmniej do
najbardziej niebezpiecznych.
Materiały zakaz
ne klasy 6.2. ADR i promieniotwórcze klasy 7. ADR
charakteryzowane są tylko przez własne numery nadane w  Zaleceniach ONZ - numery UN.
Dozwolone sposoby przewozu towarów niebezpiecznych
Według ADR dozwolone są trzy przedstawione poni\
ej sposoby przewozu materiałów
niebezpiecznych w transporcie drogowym. Wybór właściwego sposobu przewozu nale\
y do
nadawcy ładunku, który powinien zabezpieczyć pojazd i jego wyposa\
enie odpowiednio do
3
zagro\
eń, jakie stwarza ładunek. Wybór ten powinien dodatkowo zweryfikować przewoz
nik
(je\
eli jest to inny przedsiębiorca) w chwili przyjmowania zlecenia i skierować do przewozu
pojazd spełniający wymagania określone przez przepisy dla numerów UN ładunku
(ładunków), które będą odbierane.
1. Przewóz w sztukach przesyłki
Przez sztukę przesyłki w ADR rozumie się atestowane opakowanie, przystosowane do
transportu towarów niebezpiecznych, zawierające ładunek, lub pró\
ne opakowanie,
nieoczyszczone z pozostałości towaru niebezpiecznego lub przedmiot zaklasyfikowany do
ADR, wraz z wymaganym przez przepisy oznakowaniem rozpoznawczym: nalepkami
ostrzegawczymi i numerem UN, a w przypadku towarów wybuchowych klasy 1, równie\
z
prawidłową nazwą przewozową materiału zawartego w opakowaniu.
Przewóz w sztukach przesyłki dozwolony jest pojazdami skrzyniowymi, w
kontenerach, na platformach lub pojazdami ze specjalnie przystosowanym nadwoziem, pod
warunkiem umocowania sztuk przesyłki (opakowań lub przedmiotów), zabezpieczenia ich
przed uszkodzeniami podczas przewozu, oznakowania pojazdu, wyposa\
enia go zgodnie z
ADR w wymagany sprzęt gaśniczy, awaryjny i ochrony osobistej.
Pojazd taki nie musi spełniać \
adnych szczególnych warunków, co do jego konstrukcji
i wyposa\
enia technicznego. Wyjątkiem tu są pojazdy przewo\
ące towary wybuchowe klasy
1., które wymagają specjalnej konstrukcji i wyposa\
enia, dostosowane odpowiednio do
zagro\
enia, badane i dopuszczane do przewozu odpowiednim świadectwem Transportowego
Dozoru Technicznego.
2. Przewóz luzem
Dozwolony jest dla niektórych, zwykle stwarzających niewielkie zagro\
enie towarów
stałych lub przedmiotów. Polega na załadowaniu towaru  luzem  bezpośrednio do skrzyni
ładunkowej lub do kontenera, bez stosowania opakowań, ale z zachowaniem szczegółowych
warunków dotyczących szczelności skrzyni ładunkowej lub kontenera i ich odporności na
działanie chemiczne ładunku.
Pojazd realizujący taki sposób przewozu nie musi spełniać \
adnych szczególnych
warunków, co do jego konstrukcji i wyposa\
enia technicznego, jedynie zachowane muszą być
wskazówki przypisane do poszczególnych, transportowanych ładunków, związane z
zabezpieczeniem skrzyni ładunkowej lub kontenera.
3. Przewóz w cysternach
Przewóz w cysternach dozwolony jest:
- na podstawie szczegółowych przepisów dotyczących ich konstrukcji i dopuszczenia do
przewozu,
- wyłącznie pojazdami o specjalnym wyposa\
eniu konstrukcyjnym, na podstawie
świadectwa dopuszczenia do przewozu towarów niebezpiecznych wydawanego przez
Transportowy Dozór Techniczny.
Dla ka\
dego z towarów niebezpiecznych przepisy ADR podają szczegółowo wymagania,
jakie musi spełniać cysterna (tzw. kod cysterny), wymagania konstrukcyjne w stosunku do
pojazdu (tzw. typ pojazdu), dopuszczalny, maksymalny stopień napełnienia zbiornika,
wymagane oznakowanie pojazdu (lub pojazdów w zestawie  tzw. jednostki transportowej) i
4
ewentualne, szczegółowe wymagania, jakie muszą być spełnione dla zachowania
bezpieczeństwa. Wyró\
nia się trzy podstawowe rodzaje cystern:
- do przewozu gazów (równie\
gazów skroplonych),
- do przewozu materiałów ciekłych niewystępujących w warunkach normalnych w fazie
gazowej,
- do przewozu materiałów stałych, rozdrobnionych (cysterny  silosy).
Oznakowanie towarów przewo\
onych w opakowaniach (w sztukach przesyłki)
Wszystkie opakowania - sztuki przesyłki z towarami niebezpiecznymi powinny być
opatrzone nalepkami wskazanymi dla poszczególnych materiałów i odpowiadającymi im
numerami UN. Jeśli towar stwarza kilka ró\
nych zagro\
eń to trzy najwa\
niejsze powinny być
uwidocznione przez nalepki, np. toksyczność, właściwości \
rące i palność.
Na opakowaniach zbiorczych i opakowaniach o pojemności większej ni\
450 l nalepki
powinny być umieszczone na obydwu stronach opakowania. Na opakowaniach zbiorczych
powinny być umieszczone wszystkie nalepki i numery UN towarów zawartych w opakowaniu
zbiorczym.
Wzory nalepek:
KLASA 1
(Nr 1)
dla podklas 1.1, 1.2 i 1.3
(Nr 1.4) (Nr 1.5) (Nr 1.6)
Podklasa 1.4 Podklasa 1.5 Podklasa 1.6
5
KLASA 2
Gazy
(Nr 2.1) (Nr 2.2) (Nr 2.3)
Gazy palne Gazy niepalne i nietrujące Gazy trujące
Symbol (płomień): czarny, biały Symbol (butla do gazu): czarny, Symbol (czaszka
lub w innym kontrastującym biały lub w innym i piszczele): czarny;
kolorze; kontrastującym kolorze; tło białe; cyfra  2
tło czerwone; cyfra  2 w dolnym tło zielone; cyfra  2 w dolnym w dolnym naro\
u
naro\
u naro\
u
KLASA 3
Materiały ciekłe zapalne
(Nr 3)
Materiały ciekłe zapalne
Symbol (płomień): czarny lub biały;
tło czerwone; cyfra  3 w dolnym naro\
u
KLASA 4.1 KLASA 4.2 KLASA 4.3
Materiały stałe zapalne, Materiały samozapalne Materiały wytwarzające
samoreaktywne i w kontakcie z wodą gazy
materiały wybuchowe zapalne
odczulone
4
4
(Nr 4.1) (Nr 4.2) (Nr 4.3)
Symbol (płomień): czarny; Symbol (płomień): czarny; Symbol (płomień): czarny lub
tło białe z siedmioma tło: górna połowa biała, biały; tło niebieskie; cyfra  4
czerwonymi, pionowymi dolna połowa czerwona; w dolnym naro\
u
pasami; cyfra  4 w dolnym cyfra  4 w dolnym naro\
u
naro\
u
6
KLASA 5.1 KLASA 5.2
Materiały utleniające Nadtlenki organiczne
(Nr 5.1) (Nr 5.2)
Symbol (płomień nad kołem): Symbol (płomień): czarny lub
czarny; tło \
ółte; numer  5.1 biały; tło górna połowa czerwona,
w dolnym naro\
u dolna połowa \
ółta; numer  5.2
w dolnym naro\
u
KLASA 6.1 KLASA 6.2
Materiały trujące Materiały zakaz
ne
(Nr 6.1) (Nr 6.2)
Symbol (czaszka i piszczele): Dolna połowa mo\
e zawierać napis:  MATERIAA

czarny; tło białe; cyfra  6 ZAKAy
NY oraz  W RAZIE USZKODZENIA LUB
w dolnym naro\
u WYCIEKU NATYCHMIAST POWIADOMIĆ SA
UśBY
MEDYCZNE ;
symbol (trzy półksię\
yce nało\
one na koło) i napisy: czarne;
cyfra  6 w dolnym naro\
u
KLASA 7
Materiały
promieniotwórcze
(Nr 7A) (Nr 7B) (Nr 7C)
Kategoria I-Biała Kategoria II-śółta Kategoria III-śółta
Symbol (trójlistek): czarny; Symbol (trójlistek): czarny; Symbol (trójlistek): czarny;
tło białe; czarny napis w tło: górna połowa \
ółta z tło: górna połowa \
ółta z
dolnej połowie nalepki białym obrze\
em, dolna białym obrze\
em, dolna
 PROMIENIOWANIE ; połowa biała; czarny napis w połowa biała; czarny napis w
cyfra  7 w dolnym naro\
u dolnej połowie nalepki dolnej połowie nalepki
(obowiązkowy): (obowiązkowy):
 PROMIENIOWANIE  PROMIENIOWANIE
 PROMIENIOWANIE ;  PROMIENIOWANIE ;
cyfra  7 w dolnym naro\
u cyfra  7 w dolnym naro\
u
7
(Nr 7E)
Materiał rozszczepialny klasy 7
tło białe; czarny napis w górnej połowie nalepki
(obowiązkowy):  ROZSZCZEPIALNY ;
napis w czarnej ramce:  WSKAy
NIK
BEZPIECZEC
STWA KRYTYCZNOŚCIOWEGO ;
cyfra  7 w dolnym naro\
u
KLASA 8 KLASA 9
Materiały \
rące Ró\
ne materiały i
przedmioty
niebezpieczne
(Nr 8) (Nr 9)
Symbol (ciecz Symbol (siedem pionowych
wyciekająca z dwóch pasów w górnej połowie):
probówek, atakująca rękę czarny; tło białe; podkreślona
i metal): czarny; tło: górna cyfra  9 w dolnym naro\
u
połowa biała, dolna
połowa czarna z białym
obrze\
em; cyfra  8 w
dolnym naro\
u
Towary niebezpieczne zapakowane do opakowań w niewielkich ilościach, nie podlegają
przepisom ADR, poniewa\
stwarzają niewielkie zagro\
enie w transporcie. Są wtedy
oznakowane nalepkami lub nadrukami na opakowaniach, pokazanymi na przykładzie:
LQ
UN 1170
lub
8
 W kształt rombu wpisane są: numer UN, jeśli w przesyłce jest tylko jeden rodzaj
towaru niebezpiecznego lub symbol LQ - limited quantities (niewielkie ilości), jeśli w
opakowaniu występuje kilka ró\
nych towarów niebezpiecznych, zapakowanych w niewielkiej
ilości, do małych opakowań, zgodnie z przepisami ADR.
Oznakowanie pojazdów
Pojazdy transportujące towary niebezpieczne w transporcie drogowym, poza
niewielkimi wyjątkami, dotyczącymi ściśle określonych, małych ilości ładunku w pojez
dzie
przewo\
ącym sztuki przesyłki, powinny być oznakowane prostokątnymi tablicami koloru
pomarańczowego, umieszczonymi z przodu i z tyłu pojazdu lub zestawu pojazdów (jednostki
transportowej), pionowo, prostopadle do osi pojazdu.
Dla niektórych cystern i podczas przewozu luzem, mogą to być tablice z numerami
zagro\
enia i numerem UN. Jeśli pojazd przewo\
ący towar niebezpieczny luzem, kontener lub
cysterna oznakowane są z przodu i z tyłu tablicami bez numerów, to na ich bokach
dodatkowo muszą być tablice z numerami, odpowiednio do transportowanych ładunków. W
przypadku cystern wielokomorowych tablice takie powinny być umieszczone na obu bokach
na wysokości ka\
dej z komór.
33
1088
40 cm
9
10 cm
Min. 30 cm
10 cm
Wymagania dotyczące tablic barwy pomarańczowej
Tablice odblaskowe barwy pomarańczowej powinny mieć szerokość 40 cm i
wysokość nie mniejszą ni\
30 cm; powinny być otoczone czarnym obrze\
em o szerokości nie
większej ni\
15 mm. Tablice powinny być dobrze widoczne. Je\
eli, ze względu na wielkość
lub konstrukcję pojazdu, powierzchnia dostępna do umieszczenia takich tablic jest zbyt mała,
to ich wymiary mogą być zmniejszone do 300 mm szerokości, 120 mm wysokości i do 10
mm szerokości czarnego obrze\
a. Tablice barwy pomarańczowej, które nie dotyczą
przewo\
onych towarów niebezpiecznych lub ich pozostałości, powinny być zdjęte lub
zakryte. Je\
eli tablice są zakryte, to ich zakrycie powinno pozostać skuteczne po 15 minutach
przebywania w ogniu. Jeśli na tablicy występuje numer rozpoznawczy zagro\
enia i numer
UN, to powinny być nieścieralne i powinny pozostać czytelne po piętnastominutowym
przebywaniu w ogniu. Tolerancja wymiarów tablic podanych wy\
ej wynosi ą 10%.
W górnej części tablicy:
Numer rozpoznawczy zagro\
enia
przypisany do poszczególnych numerów UN
(dwie lub trzy cyfry,
poprzedzone w razie potrzeby literą  X );
W dolnej części tablicy
Numer UN (zawsze 4 cyfry)
Tło: pomarańczowe,
Obramowanie, linia pozioma i cyfry: czarne,
Przykłady oznakowania pojazdów przewo\
ących towary niebezpieczne1:
1
K. Grzegorczyk, B. Hancyk, R. Buchcar,  Towary niebezpieczne w transporcie drogowym , Błonie 2005 oraz
T. Pusty,  Przewóz materiałów niebezpiecznych  poradnik kierowcy , WKA
Warszawa 2000
10
Znaczenie numerów rozpoznawczych zagro\
enia
Numer rozpoznawczy zagro\
enia składa się z dwóch lub trzech cyfr, czasem
poprzedzonych literą  X . Cyfry najczęściej odpowiadają klasom zagro\
eń stwarzanych przez
ładunek i wskazują następujące zagro\
enia:
2 emisja gazu spowodowana ciśnieniem lub reakcją chemiczną
3 zapalność materiałów ciekłych (par) i gazów lub materiał ciekły samonagrzewający
się
4 zapalność materiałów stałych lub materiał stały samonagrzewający się
5 działanie utleniające (wzmagające palenie)
6 działanie trujące lub zakaz
ne
7 działanie promieniotwórcze
8 działanie \
rące
9 zagro\
enie samorzutną i gwałtowną reakcją
Powtórzenie pierwszej cyfry wskazuje na nasilenie opisanego przez nią zagro\
enia.
Je\
eli zagro\
enie właściwe dla danego materiału mo\
e być wystarczająco określone
jedną cyfrą, to po takiej cyfrze podaje się zero.
Numer rozpoznawczy zagro\
enia poprzedzony literą  X oznacza, \
e materiał reaguje
niebezpiecznie z wodą. W odniesieniu do takich materiałów gaszenie wodą mo\
e być
stosowane jedynie za zgodą specjalistów.
Pojazdy oznakowane tablicami pomarańczowymi, powinny dodatkowo być oznakowane
nalepkami ostrzegawczymi:
- przewo\
ące ładunek luzem w skrzyni ładunkowej  na obu bokach i z tyłu pojazdu,
- przewo\
ące ładunek luzem w kontenerze  na obu bokach z przodu i z tyłu kontenera,
- przewo\
ące ładunek w cysternie jednokomorowej  na obu bokach i z tyłu cysterny,
- przewo\
ące ładunek cysternie wielokomorowej  na bokach ka\
dej z komór nalepkami
odpowiednio do zawartości komory i z tyłu cysterny odpowiednio po jednej z nalepek
ró\
nych wzorów występującej na oznakowaniu komór.
- przewo\
ące ładunek w kontenerze-cysternie  na obu bokach, z przodu i tyłu kontenera-
cysterny,
- przewo\
ące towary wybuchowe klasy 1.  na obu bokach i z tyłu pojazdu,
- przewo\
ące towary wybuchowe klasy 7.  na obu bokach i z tyłu pojazdu.
11
 Pojazdy przewo\
ące ładunek w podwy\
szonej temperaturze
Pojazdy-cysterny, kontenery-cysterny, cysterny przenośne, specjalne pojazdy lub
kontenery albo specjalnie wyposa\
one pojazdy lub kontenery, przewo\
ące ciecze o
temperaturze wy\
szej ni\
100o C lub ciała stałe o temperaturze wy\
szej, ni\
240oC, dla
których wymagany jest znak dla materiałów o podwy\
szonej temperaturze, powinny być
zaopatrzone na obu bokach i z tyłu pojazdu, a w przypadku kontenerów, kontenerów-cystern i
cystern przenośnych - na obu bokach oraz z przodu i z tyłu - w znak w kształcie trójkąta o
długości boku co najmniej 250 mm, w kolorze czerwonym, zgodny z poni\
szym wzorem:
Dokumenty pomocne w identyfikacji zagro\
eń
Słu\
by ratownicze w miejscu wypadku ostrzegane są o potencjalnym zagro\
eniu przez
oznakowanie pojazdu lub oznakowanie sztuk przesyłki w pojez
dzie. Natomiast taka skrótowa
informacja nie wystarcza do skutecznego i bezpiecznego prowadzenia akcji ratowniczej.
Konieczne wtedy jest uzyskanie dokładnej, wyczerpującej informacji o rodzaju ładunku,
zagro\
eniach, jakie stwarza, o jego ilości, rodzaju opakowań i podstawowych informacji o
postępowaniu ratowniczym w przypadku emisji, po\
aru, zagro\
enia \
ycia lub zdrowia ludzi.
Dlatego w przepisach ADR określono szczegółowo obowiązki nadawcy towaru i
przewoz
nika, co do dokumentacji, jaka musi być przewo\
ona z ładunkiem. Dokumentacja ta
powinna być  przechowywana w kabinie pojazdu w taki sposób, aby była łatwo dostępna ,
oddzielona od innych dokumentów, niezwiązanych z przewo\
onym ładunkiem, tak by
niemo\
liwe było ich wymieszanie. W sytuacji, gdy ratownicy w miejscu wypadku nie mogą
uzyskać potrzebnych informacji od kierowcy, powinni odszukać w kabinie omówione ni\
ej
dokumenty.
Dokumenty przewozowe
We wszystkich pojazdach przewo\
ących towary niebezpieczne (w sztukach przesyłki,
luzem, w cysternie) w takich ilościach, \
e wymagane jest oznakowanie nalepkami
ostrzegawczymi sztuk przesyłki lub pojazdu, wymagany jest podczas przewozu dokument
przewozowy zawierający, co najmniej, następujące informacje:
- nazwę i adres nadawcy i odbiorcy (odbiorców) ładunku,
- numery UN wszystkich przewo\
onych towarów niebezpiecznych, poprzedzone literami
 UN ,
- ich prawidłowe nazwy przewozowe,
- numery nalepek ostrzegawczych zagro\
eń jakie stwarza ładunek,
- grupę pakowania ładunku, jeśli jest przypisana do numeru UN,
- rodzaj i ilość opakowań  sztuk przesyłki,
- całkowitą ilość przewo\
onych towarów, osobno dla ka\
dego numeru UN i grupy
pakowania,
- Informacje dodatkowe charakteryzujące przewóz.
Tak sformułowane informacje nadawca powinien wpisać do dokumentu
przewozowego, a kierowca podczas załadunku sprawdzić, czy są zgodne ze stanem
12
faktycznym i czytelne. Ratownikom dają one szczegółową informację o rodzaju i
intensywności zagro\
eń, ilości ładunku i stosowanych opakowaniach. Jest to istotne np. dla
ustalenia, czy sztuki przesyłki nie zaginęły w trakcie wypadku, jaki sprzęt ratowniczy
powinien być zaanga\
owany itd.
Instrukcja pisemna dla kierowcy
Uzyskanie dokładnej informacji o rodzaju ładunku, zagro\
eniach, jakie stwarza i
minimum danych o postępowaniu ratowniczym w przypadku po\
aru, zagro\
enia \
ycia lub
zdrowia ludzi mo\
liwe jest te\
na podstawie instrukcji pisemnej dla kierowcy. Jest to
dokument, który powinien przygotować nadawca, w języku zrozumiałym dla kierowcy, w
językach kraju nadawcy i odbiorcy oraz w językach wszystkich krajów tranzytowych.
Kierowca powinien otrzymać instrukcje najpóz
niej w chwili załadunku towaru i
przechowywać ją w kabinie pojazdu w miejscu łatwo dostępnym. Zatem  zgodnie z ADR 
ka\
dy pojazd transportujący na terytorium Polski towary niebezpieczne, oznakowany
tablicami pomarańczowymi, powinien przewozić równie\
instrukcje pisemne w języku
polskim, opisujące wszystkie rodzaje zagro\
eń, jakie mo\
e stwarzać ładunek.
Niewielkie ilości towaru niebezpiecznego w opakowaniach
Przepisy ADR dopuszczają przewóz niewielkich ilości niektórych towarów
niebezpiecznych, we właściwie dobranych opakowaniach jednostkowych, bez stosowania
przepisów ADR. Jedynym wymaganiem jest wówczas umieszczenie na opakowaniach
zbiorczych nalepek informacyjnych. Ograniczone ilości towaru w opakowaniach
jednostkowych są przypisane do poszczególnych numerów UN i do grup pakowania, w taki
sposób, by zagro\
enie bezpieczeństwa pozostawało na minimalnym poziomie. Ilości te
wahają się od 5 l dla najmniej niebezpiecznych, do 50 ml, a niektóre towary  najbardziej
niebezpieczne nie podlegają temu zwolnieniu - ka\
da ich ilość w opakowaniach podlega
przepisom ADR. Akcja ratownicza w przypadku wypadku z udziałem takich towarów, w
sytuacji, gdy opakowania są zniszczone a ich zawartość wydostała się za zewnątrz, powinna
być prowadzona ze szczególną ostro\
nością i z uwzględnieniem zagro\
enia, jakie stwarzają
właściwości ładunku. Ustalić je mo\
na, jeśli w nalepkach podany jest numer UN ładunku
objętego zwolnieniem. Jeśli u\
yto w nalepkach symbol LQ, wówczas jedynym z
ródłem
wiedzy o potencjalnych zagro\
eniach jest producent towaru lub wymagana przepisami  karta
charakterystyki substancji lub preparatu , którą powinien posiadać równie\
dystrybutor
produktu.
Niewielkie ilości towaru niebezpiecznego w pojez
dzie
Przewoz
nicy towarów niebezpiecznych mogą korzystać ze zwolnień, na jakie system
ADR zezwala, jeśli bezpieczeństwo transportu nie jest zagro\
one. Zwolnienie często
stosowane dotyczy przewozu niewielkich ilości towarów niebezpiecznych w pojez
dzie.
Stosować je mo\
na do małych aut o dopuszczalnej masie całkowitej (DMC) poni\
ej 3,5 tony i
do zestawów zdolnych zabrać 25 ton ładunku.
Pod wyłączenie to podlega transport w pojez
dzie niewielkich ilości towarów
niebezpiecznych zapakowanych w certyfikowane wg przepisów ADR opakowania,
oznakowane zgodnie z wymaganiami (sztuki przesyłki), bez konieczności oznakowania
pojazdu tablicami pomarańczowymi i dodatkowego wyposa\
enia awaryjnego, przez
kierowców bez kursowego szkolenia ADR, bez instrukcji pisemnych dla kierowcy.
Oczywiście nadawca ładunku odpowiada za właściwe opakowanie i oznakowanie sztuk
przesyłki.
13
Wzór pisemnej instrukcji kierowcy:
Data utworzenia: Data aktualizacji:
Podstawa opracowania:
Nr rozpoznawczy
Nalepki
zagro\
enia:
Kraj
POLSKA
INSTRUKCJA PISEMNA DLA KIEROWCY
(Język)
A
ADUNEK:
Prawidłowa nazwa
przewozowa
Przepis szczególny: ---
Numer UN Grupa Pakowania Klasa:
Opis ładunku:
RODZAJ ZAGROśENIA:
Zagro\
enie
dominujące:
Zagro\
enie
dodatkowe:
Kontakt z ogniem:
Kontakt z wodą:
Inne uwagi:
OCHRONY OSOBISTE:
Drogi oddechowe:
Ochrona rąk:
Ochrona oczu:
Ochrona ciała:
Ochrona nóg:
Pozostałe:
PODSTAWOWE CZYNNOŚCI KIEROWCY:
- Zatrzymać pojazd i wyłączyć silnik oraz instalacje elektryczną w pojez
dzie
- Zawiadomić policję i stra\
po\
arną
- Nie u\
ywać światła nieosłoniętego, nie palić
- Oznakować miejsce wypadku i ostrzec innych u\
ytkowników drogi i osoby postronne
- Poinformować osoby postronne o zagro\
eniu i skierować je na stronę nawietrzną
- Nie pozwalać zbli\
ać się osobom do oznaczonego miejsca zdarzenia
DODATKOWE I SPECJALNE CZYNNOSCI KIEROWCY:
- Po nało\
eniu odzie\
y ochronnej rozlany materiał zasypać ziemią, piaskiem lub absorbentem
- Jeśli to mo\
liwe zatrzymać wyciek
- Jeśli to mo\
liwe zapobiec przedostaniu się cieczy do instalacji kanalizacyjnej wodnej lub ziemi
- W razie du\
ych wycieków ciecz obwałować ziemią
POśAR:
Niewielki po\
ar gasić od strony nawietrznej gaśnicą pianową, śniegową lub proszkową. Nie gasić po\
aru ładunku
PIERWSZA POMOC:
- Usunąć poszkodowanego ze ska\
onego środowiska, zapewnić dostęp świe\
ego powietrza
- Zdjąć zanieczyszczoną odzie\
, skórę zmyć mydłem
- Zachlapane oczy natychmiast przemyć wodą przez okres 20 minut
- W przypadku zaniku oddechu stosować sztuczne oddychanie
- Wezwać pomoc lekarską
INFORMACJE DODATKOWE:
Policja 997 Nadawca:
Stra\
Po\
arna 998
S.O.S Tel. 112
Komórkowy
Opracował:
14
Szkolenie osób zaanga\
owanych w przewóz towarów niebezpiecznych
Zagadnienie szkoleń kierowców uregulowane jest w następujących aktach prawnych:
- ustawą z dnia 28 paz
dziernika 2002 r. o przewozie drogowym towarów
niebezpiecznych,
- rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 15 września 2005 r. w sprawie kursów
dokształcających dla kierowców przewo\
ących towary niebezpieczne.
Osoby, inne ni\
kierowcy, którzy skończyli szkolenia kursowe i posiadają zaświadczenia
ADR, zatrudnione przy przewozie towarów niebezpiecznych lub czynnościach związanych z
tym przewozem, w tym przy załadunku lub rozładunku, powinny zostać przeszkolone przez
przedsiębiorcę lub na jego koszt w zakresie odpowiednim do odpowiedzialności i
obowiązków tych osób.
Umowa ADR wymienia następujące formy szkoleń:
- Szkolenie ogólne polega na ogólnym zapoznaniu z wymaganiami zawartymi w
przepisach o przewozie towarów niebezpiecznych,
- Szkolenie stanowiskowe  jest to szczegółowe szkolenie w zakresie przepisów, ściśle
odpowiadające odpowiedzialności i obowiązkom,
- Szkolenie z zakresu bezpieczeństwa  jest to szkolenie na temat zagro\
eń
stwarzanych przez towary niebezpieczne; celem tego szkolenia jest zapoznanie
pracowników z bezpiecznymi sposobami postępowania oraz procedurami
ratowniczymi,
- Szkolenie z zakresu klasy 7.
Szkolenie kursowe kierowców prowadzone jest na obowiązkowych kursach, których
warunki i sposób prowadzenia jest szczegółowo określony przez prawo. Kursom tym
podlegają:
- kierowcy pojazdów przewo\
ących towary niebezpieczne, odpowiednio oznakowane
tablicami pomarańczowymi,
- kierowcy pojazdów przewo\
ących towary niebezpieczne w cysternach stałych lub
odejmowalnych, pojazdach bateriach o pojemności całkowitej przekraczającej 1000
litrów oraz w kontenerach-cysternach, cysternach odejmowalnych lub MEGC o
pojemności jednostkowej przekraczającej 3000 litrów,
- kierowcy pojazdów przewo\
ących materiały lub przedmioty wybuchowe
klasy 1,
- kierowcy pojazdów przewo\
ących materiały promieniotwórcze klasy 7.
Jeśli kierowca wykonuje tylko przewozy towarów niebezpiecznych w ilościach
niewymagających oznakowania pojazdu, to musi przejść szkolenie stanowiskowe tak jak
inne osoby zaanga\
owane w przewóz towarów niebezpiecznych.
Szkolenia kursowe prowadzone są przez jednostki szkolące działające na podstawie
wpisu do Rejestru prowadzonego przez Marszałka Województwa.
Kursy dokształcające ADR dzielą się na kilka rodzajów w zale\
ności od tego czy
kierowca po raz pierwszy uczestniczy w danym kursie czy odnawia uprawnienia (w okresach
pięcioletnich doskonali wiedzę) oraz w zale\
ności od tego co kierowca przewozi.
15
Rodzaje kursów
Kurs początkowy:
- podstawowy w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych wszystkich
klas,
- specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych w
cysternach,
- specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych klasy 1,
- specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych klasy 7.
Kurs doskonalący:
- podstawowy w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych wszystkich
klas,
- specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych w
cysternach,
- specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych klasy 1,
- specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych klasy 7.
Cel kursów to przygotowanie teoretyczne i praktyczne kierowców do wykonywania
bezpiecznego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych ró\
nych klas oraz do
zapobiegania i usuwania zagro\
eń powstałych w związku z dokonanymi przewozami tych
towarów.
Czas trwania dokształcających
Początkowe:
- podstawowy w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych wszystkich
klas  trwa 24 godziny lekcyjne,
- specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych w
cysternach  trwa 16 godzin lekcyjnych,
- specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych klasy 1 
trwa 8 godzin lekcyjnych,
- specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych klasy 7 
trwa 8 godzin lekcyjnych.
Doskonalące:
- podstawowy w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych wszystkich
klas  trwa 16 godzin lekcyjnych,
- specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych w
cysternach  trwa 8 godzin lekcyjnych,
- specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych klasy 1 
trwa 5 godzin lekcyjnych,
- specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych klasy 7 
trwa 5 godzin lekcyjnych.
Godzina lekcyjna na wszystkich kursach ma wymiar 45 minut, a czas trwania kursu
dokształcającego w ciągu jednego dnia nie mo\
e przekroczyć 8 godzin lekcyjnych (czyli kurs
podstawowy musi trwać minimum 3 dni).
16
Uczestnicy kursu
Warunkiem przyjęcia kierowcy na kurs dokształcający początkowy podstawowy jest:
ukończenie 21 lat \
ycia i spełnienie wymogów określonych w odrębnych przepisach w
stosunku do kierowców przewo\
ących towary niebezpieczne. Natomiast warunkiem przyjęcia
na kursy specjalistyczne w zakresie przewozu towarów niebezpiecznych w cysternach,
towarów niebezpiecznych klasy 1 oraz klasy 7 jest posiadanie przez kierowcę wa\
nego
zaświadczenia ADR o ukończeniu kursu podstawowego lub ukończenie z wynikiem
pozytywnym podstawowego początkowego kursu dokształcającego. Kurs doskonalący
przeznaczony jest dla kierowców przewo\
ących towary niebezpieczne, którzy w roku
poprzedzającym datę upływu wa\
ności zaświadczenia ADR ukończą kurs początkowy.
Ramowy program kursów dokształcających
1) Kurs początkowy podstawowy w zakresie przewozu drogowego towarów
niebezpiecznych wszystkich klas obejmuje:
a) wymagania ogólne dotyczące przewozu towarów niebezpiecznych,
b) główne rodzaje zagro\
eń,
c) działania zapobiegawcze i środki bezpieczeństwa właściwe dla ró\
nych
rodzajów zagro\
eń,
d) ochronę towarów niebezpiecznych przed działaniami osób trzecich,
e) obowiązki kierowcy związane z przewozem towarów niebezpiecznych,
f) czynności podejmowane przez kierowcę po zaistnieniu wypadku, w
szczególności w zakresie pierwszej pomocy, bezpieczeństwa ruchu drogowego,
u\
ywania sprzętu gaśniczego i środków ochrony indywidualnej,
g) postępowanie kierowcy w czasie przejazdu przez tunele, w szczególności w
przypadku po\
aru,
h) środki ostro\
ności, które powinny być podjęte podczas załadunku i rozładunku
towarów niebezpiecznych,
i) zakazy ładowania razem ró\
nych towarów do tego samego pojazdu lub
kontenera,
j) manipulowanie i układanie sztuk przesyłki,
k) oznakowanie oraz umieszczanie nalepek ostrzegawczych,
l) przeznaczenie i sposób działania wyposa\
enia technicznego pojazdów,
m) informacje na temat realizacji transportu kombinowanego,
n) informacje na temat odpowiedzialności cywilnej, administracyjnej i karnej,
o) informacje na temat ochrony środowiska i kontroli przewozu odpadów;
2) kurs specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych w
cysternach obejmuje:
a) zachowanie się pojazdów na drodze, z uwzględnieniem przemieszczania się
ładunku,
b) szczególne wymagania dotyczące pojazdów,
c) ogólne wiadomości teoretyczne na temat ró\
nych systemów napełniania i
opró\
niania cystern,
d) dodatkowe przepisy szczególne dotyczące u\
ywania pojazdów, w szczególności
świadectw dopuszczenia, znaków dopuszczenia, oznakowania tablicami barwy
pomarańczowej oraz umieszczania nalepek ostrzegawczych;
3) kurs specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych
klasy 1 obejmuje:
a) specyficzne zagro\
enia stwarzane przez materiały i przedmioty wybuchowe, w
tym wyroby pirotechniczne,
17
b) zakazy pakowania i ładowania razem ró\
nych materiałów i przedmiotów klasy
1;
4) kurs specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych
klasy 7 obejmuje:
a) specyficzne zagro\
enia związane z promieniowaniem jonizującym,
b) wymagania szczególne dotyczące pakowania, manipulowania, ładowania razem
i układania materiałów promieniotwórczych,
c) szczególne środki bezpieczeństwa, które powinny być podjęte w razie wypadku
z materiałem promieniotwórczym.
Kursy dokształcające doskonalące powinny obejmować zagadnienia dotyczące
nowych lub zmienionych regulacji prawnych oraz nowych rozwiązań merytorycznych
dotyczących przewozu drogowego towarów niebezpiecznych objętych ramowym programem
kursu początkowego.
Egzamin
Kurs kończy się egzaminem przed powołaną przez jednostkę prowadzącą kurs
trzyosobową komisją, w skład której wchodzi przedstawiciel Marszałka Województwa
pełniący funkcję Przewodniczącego Komisji. Egzaminy przeprowadza się w formie testu
pisemnego, składającego się z pytań pochodzących z katalogu pytań egzaminacyjnych,
przygotowanego przez Transportowy Dozór Techniczny. Jednostka ta podaje do publicznej
wiadomości przykładowe pytania egzaminacyjne dla ka\
dego rodzaju kursu dokształcającego
na stronie www.tdt.pl
Ilość pytań w teście:
1) kurs podstawowy - 30 pytań i trwa 90 minut,
2) kurs specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych w
cysternach - 18 pytań i trwa 60 minut,
3) kurs specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych klasy 1 -
15 pytań i trwa 45 minut,
4) kurs specjalistyczny w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych klasy 7 -
15 pytań i trwa 45 minut.
Ka\
dy z egzaminów uwa\
a się za zdany w przypadku udzielenia przez
egzaminowanego co najmniej 2/3 poprawnych odpowiedzi. W przypadku nie zdania
egzaminu, zainteresowanemu przysługuje prawo do jednego egzaminu poprawkowego, w
terminie 3 miesięcy od dnia rozpoczęcia kursu.
18
Wzór zaświadczenia ADR
Doradcy do spraw bezpieczeństwa w zakresie przewozu towarów niebezpiecznych
Umowa europejska ADR i polskie przepisy wprowadziły od 1 stycznia 2003 roku dla
ka\
dego przedsiębiorcy wykonującego przewóz lub związany z nim załadunek lub
19
rozładunek, obowiązek prowadzenia nadzoru wewnętrznego nad tymi czynnościami. W tym
celu muszą wyznaczyć (zatrudnić) na swój koszt doradcę do spraw bezpieczeństwa w
zakresie przewozu towarów niebezpiecznych (DGSA).
Do zadań doradcy nale\
y w szczególności:
1) doradztwo w zakresie przewozu towarów niebezpiecznych,
2) stwierdzanie zgodności realizacji przewozu z wymaganiami określonymi w ustawie i
umowie ADR,
3) sporządzanie rocznego sprawozdania z działalności przedsiębiorcy w zakresie przewozu
towarów niebezpiecznych oraz z czynności z tym związanych,
4) sporządzanie raportów powypadkowych, je\
eli w związku z przewozem towarów
niebezpiecznych doznały obra\
eń osoby, wystąpiła szkoda majątkowa lub nastąpiło
ska\
enie środowiska.
Przedsiębiorca, który mimo obowiązku nie posiada doradcy podlega karze pienię\
nej w
wysokości 5000 zł. Taką samą karą sankcjonowane jest nie zło\
enie w terminie
sprawozdania rocznego z działalności przedsiębiorcy.
Doradcą mo\
e być, osoba, która:
1) ukończyła 21 lat \
ycia,
2) posiada wykształcenie wy\
sze,
3) nie była karana za przestępstwo umyślne,
4) ukończyła z wynikiem pozytywnym kurs początkowy dla kandydatów na doradców,
obejmujący szkolenie w zakresie zagro\
eń związanych z przewozem towarów
niebezpiecznych oraz przepisów obowiązujących w tym zakresie,
5) zło\
yła z wynikiem pozytywnym egzamin dla kandydatów na doradców przed komisją
egzaminacyjną powołaną przez wojewódzkiego inspektora transportu drogowego.
Po pozytywnym zaliczeniu egzaminu kandydat otrzymuje świadectwo przeszkolenia
doradcy do spraw bezpieczeństwa w zakresie transportu towarów niebezpiecznych.
Kontrola przewozu towarów niebezpiecznych
Przewóz towarów niebezpiecznych oraz wymagania związane z tym przewozem
podlegają kontrolom. Kontrole mogą prowadzić:
1) inspektorzy Inspekcji Transportu Drogowego - na drogach, parkingach oraz na terenie
przedsiębiorcy posiadającego towary niebezpieczne,
2) funkcjonariusze Państwowej Stra\
y Po\
arnej - na terenie przedsiębiorcy posiadającego
towary niebezpieczne,
3) policjanci - na drogach i na parkingach,
4) funkcjonariusze Stra\
y Granicznej - na drogach i parkingach,
5) inspektorzy Państwowej Inspekcji Pracy - na terenie przedsiębiorcy posiadającego towary
niebezpieczne,
6) funkcjonariusze słu\
by celnej,
7) \
ołnierze śandarmerii Wojskowej i wojskowych organów porządkowych - w stosunku do
pojazdów Sił Zbrojnych,
8) uprawnieni pracownicy Państwowej Agencji Atomistyki - na parkingach oraz na terenie
przedsiębiorcy posiadającego towary niebezpieczne,
9) uprawnieni pracownicy Transportowego Dozoru Technicznego - na parkingach oraz na
terenie przedsiębiorcy posiadającego towary niebezpieczne,
20
10) uprawnieni pracownicy Inspekcji Ochrony Środowiska - na parkingach oraz na terenie
przedsiębiorcy posiadającego towary niebezpieczne,
11) uprawnieni pracownicy zarządów dróg - w miejscach określonych w ich uprawnieniach.
Osoby przeprowadzające kontrolę obowiązane do sprawdzenia:
1) klasyfikacji towaru niebezpiecznego,
2) stosowania opakowania, cysterny lub pojazdu,
3) oznakowania opakowań i ich zawartości,
4) przestrzegania zakazów pakowania razem określonych towarów,
5) przestrzegania zakazów ładowania razem określonych towarów,
6) sposobu rozmieszczenia i zabezpieczenia towarów na pojez
dzie,
7) stanu technicznego opakowań i cystern u\
ytych do przewozu,
8) stanu technicznego pojazdu u\
ytego do przewozu, jego oznakowania i wyposa\
enia,
9) sposobu przewozu,
10) kwalifikacji kierowcy,
11) kwalifikacji innych osób wykonujących czynności związane z przewozem drogowym
towarów niebezpiecznych,
12) dokumentów wymaganych przy tym przewozie.
Osoby przeprowadzające kontrolę są obowiązane podczas ka\
dej kontroli wypełnić listę
kontrolną. Wypełnioną listę kontrolną przekazuje się wojewódzkiemu inspektorowi transportu
drogowego, a jej kopię kontrolowanemu.
Literatura:
1.  Towary niebezpieczne w transporcie drogowym ADR 2007  2009 , Krzysztof
Grzegorczyk, Bolesław Hancyk, Rafa Buchar, Wydawnictwo Buch-Car, Błonie 2007 r.
2.  Drogowy przewóz towarów niebezpiecznych. Poradnik dla stra\
aków OSP , Praca
zbiorowa, SA PSP Kraków 2005 r.
3. Umowa europejska 2007, http://www.unece.org/trans/danger/publi/adr/adr_e.html.
4.  Zasady postępowania ratowniczego 2004. Poradnik dla ratowników na potrzeby
pierwszej fazy akcji ratowniczej podczas zdarzeń z materiałami niebezpiecznymi
Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, FIREX, Warszawa 2005 r.
5. Ustawa z dnia 28 paz
dziernika 2002 r. o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych.
(Dz. U. Nr 199, poz. 1671 z póz
n. zm.).
21