Gramatyki i słowniki od XVI do XIX w. (doba średniopolska i nowopolska)
1. SA
OWNIKI ŚREDNIOPOLSKIE
Pierwsze słowniki miały charakter średniowieczny tzn. nie porządkowano ich alfabetycznie, ale tematycznie,
najczęściej nie były tylko w języku polskim ale stanowiły tłumaczenie z innych języków np. łacińsko-niemiecko-
polskie.
- Jana Murmeliusza 1526 r;
- Franciszka Myera 1528 r;
- Bartłomieja z Bydgoszczy 1531 r (nie wydany drukiem).
W XVI w. popularne były słowniki wielojęzyczne  najbardziej znany łacińsko  grecki Ambrożego Calepina,
rozszerzany w wydaniach o różne języki narodowe (język polski w X-XI wydaniu).
a) Jan Mączyński ,,Słownik łacińsko-polski z 1564 r wydany w Królewcu  20 tyś haseł, układ
alfabetyczny, zawierał dużo archaizmów, wyrazów regionalnych, zapożyczeń ale też wyrazów z języka
potocznego.
b) Grzegorz Knapski ,,Skarbiec polsko-łacińsko-grecki z 1621 r wydany w Krakowie, największy słownik
zawierający ok. 50 tyś haseł, słownik skierowany głównie do młodzieży szkół jezuickich, unikał
wulgaryzmów, wyrazów obraz
liwych, latynizmów i archaizmów. W słowniku cytuje różnych pisarzy np.
Kochanowskiego, Wujka, Skargę.
c) Michał Abraham Trotz ,,Nowy słownik francusko-niemiecko-polski . Słownik 2 tomowy z 1744 r i 1747
r wydany w Lipsku, trzeci tom z 1764 r. Brak danych o liczbie haseł (chociaż wiadomo, że był bogatszy
od pozostałych), układ alfabetyczny, numerowanie znaczeń w obrębie jednego hasła, stosuje
nowoczesne kwalifikatory.
2. PODR
CZNIKI GRAMATYCZNE ŚREDNIOPOLSKI
Początkowo służyły cudzoziemcom do nauki języka polskiego. Pisane były najczęściej po łacinie lub po
niemiecku. Najważniejsze:
a) Piotr Strotarius  Stojeński 1568 r Kraków  swój opis gramatyczny oparł na materiale Rejowego
,,Wizerunku , uwzględniał utwory Kochanowskiego, brał pod uwagę język potoczny, wyodrębnił
zjawiska i właściwości objęte norma językową.
b) Mikołaj Volamara  1594 r Gdańsk  gramatyka ta służyła głównie cudzoziemcom do nauki języka
polskiego;
c) Franciszek Mesgniera  Maniński  1649 r Gdańsk;
d) Jan Karol Woyna  napisał gramatykę polska po łacinie w 1690 r, Gdańsk.
3. SA
OWNIKI NOWOPOLSKIE
a) Samuel Bogumił Linde - sześciotomowy słownik wydawany w latach 1807  1814 w Warszawie,
posiadał ok. 60 tyś. Haseł; Linde zastosował alfabetyczno  gniazdowy układ haseł tzn. wokół wyrazu
podstawowego gromadził wszystkie odeń pochodzące wyrazy. Na hasło składały się niezbędna
informacja gramatyczna, odpowiedniki obce wyrazu hasłowego, objaśnienia i przykłady użycia
wypisane z cytatów z dzieł różnych autorów.
b) ,,Słownik wileński z 1861 r, praca zbiorowa Aleksandra Zdanowicza, Michała Bohusza Szyszki,
Januarego Filipowicza, Waleriana Tomaszewicza, Floriana Czepielińskiego i Wincentego
Krotoszyńskiego. Podstawą ,,Słownika wileńskiego był słownik Lindego. Autorzy wzbogacili go jednak
o inne, kolejne po Lindem słowniki oraz o nowo powstałe słowa opracowane z utworów literackich i
dzieł naukowych. Zawierał także słownictwo potoczne, ludowe i regionalizmy. Słownik miał charakter
podręczny i pomijał ścisłą dokumentację filologiczną użycia wyrazów, autorzy poprzestali na
zilustrowaniu użycia wyrazów za pomocą typowych utartych wyrażeń i zwrotów. Zastosowano
rozbudowany system kwalifikatorów.
c) ,,Słownik warszawski praca zbiorowa Jana Karłowicza, Adama Antoniego Kryńskiego i Władysława
Niedz
wiedzkiego. Słownik ukazał się w 8 tomach od 1900 do 1927 r. Słownik rejestrował całe
słownictwo języka narodowego: obejmował słownictwo Lindego rozszerzone o zakres chronologiczny
gromadzonego materiału w kierunku zabytków średniowiecznych i o piśmiennictwo
dziewiętnastowieczne. Zawiera także słownictwo gwarowe, żargonowe, zgrubienia, zdrobnienia.
Posiadał ok. 270 tyś. Haseł i jest ostatnim wielkim słownikiem doby nowopolskiej.
d) ,,Słownik ilustrowany języka polskiego Michała Arcta  ok. 70 tyś haseł wraz z ilustracjami
objaśniającymi te hasła.
e) ,,Nowy słownik języka polskiego pod red. Tadeusza Lehra  Spławińskiego , wydawany od 1938 r do II
wojny Światowej.
4. GRAMATYKI NOWOPOLSKIE
a) Walenty Szylarski ,,Początki nauk dla narodowej młodzieży, to jest gramatyka języka polskiego z
1770 r wydany we Lwowie  pierwsza gramatyka napisana po polsku ale nie zdobyła uznania.
b) ,,Gramatyka dla szkół narodowych Onufrego Kopczyńskiego wydana z polecenia Towarzystwa do
Ksiąg Elementarnych oraz jego ,,Gramatyka języka polskiego wydana pośmiertnie w 1817 r w
Warszawie. Gramatyka ta nie poradziła sobie jednak z podstawowymi zagadnieniami
morfologicznymi i fonetycznymi wynikiem, czego były skomplikowane reguły gramatyczne.
Gramatyka uważana za niebywały czyn patriotyczny. Większość powstałych i użytych w niej pojęć
jest używanych do dzisiaj.
c) Józef Mroziński ,,Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego z 1822 r. jego prace z czasem
przerodziły się w prace o charakterze użytkowym i praktycznym.
d) Inne: Hipolit Cegielski, Antoni Małecki, ks. Franciszek Ksawery Malinowski, Jan Baudouin de
Courtenay, Lucjan Malinowski, Aleksander Bruckner, Kazimierz Nitsch, Stanisław Szober.