BEZPIECZEŃSTWO PRACY 5/2002
mgr ANDRZEJ NAJMIEC
Centralny Instytut Ochrony Pracy
Ergonomia oprogramowania
 od przepisów do praktyki
 systemy komputerowe muszą zapew-
niać przekazywanie pracownikom infor-
Praca wykonana w ramach programu
macji zwrotnej o ich działaniu
wieloletniego (b. SPR-1) pn.  Bezpieczeń-
 systemy komputerowe muszą gwa-
stwo i ochrona zdrowia człowieka w S
ro-
rantować wyS
wietlanie informacji w for-
dowisku pracy dofinansowanego przez
mie i tempie odpowiednich dla pracow-
Komitet Badań Naukowych
nika
 bez wiedzy pracownika nie można
Dobrym rozwiązaniem jest przetesto-
dokonywać kontroli jakoS
ciowej i iloS
cio-
wanie oprogramowania przez użytkow-
zrastające zastosowanie
wej jego pracy
ników. Niektórzy producenci udostępniają
sprzętu komputerowego na
 przy tworzeniu oprogramowania
czasowe wersje produktu, przed podję-
stanowiskach pracy stworzy-
i przetwarzaniu danych powinny być sto-
ciem decyzji i ostatecznym zakupem 
ło potrzebę opracowania uregulowań
sowane zasady ergonomii.
w celu poznania i oceny przydatnoS
ci da-
prawnych dotyczących bezpieczeństwa
Pierwszym zadaniem, przed którym
nego programu komputerowego.
pracy na takich stanowiskach. Uregulo-
stoi pracodawca jest dobór odpowiednie-
Problem dostosowania właS
ciwoS
ci
wania te dotyczą nie tylko wymagań z za-
go oprogramowania dla personelu. Na
oprogramowania do zadań użytkownika
kresu konstrukcji stanowiska pracy i ja-
tym etapie ważne jest, aby przed dokona-
jest omówiony w drugiej częS
ci normy
koS
ci osprzętu komputerowego, ale rów-
niem zakupu przeprowadzić wywiad
międzynarodowej EN ISO 9241 [3]. Do-
nież jakoS
ci użytkowej oprogramowania.
i ustalić jakim celom będzie służyło opro-
tyczy ona poprawy skutecznoS
ci działa-
W niniejszym artykule zostaną omó-
gramowanie i jakie zadania będą najczę-
nia i samopoczucia indywidualnego użyt-
wione wymagania stawiane pracodawcy
S
ciej za jego pomocą wykonywane. Ten
kownika w wyniku stosowania przez nie-
na podstawie obowiązujących przepisów
obowiązek wynika z pierwszego wyma-
go zasad wiedzy ergonomicznej. Według
oraz wiedzy z dziedziny ergonomii opro-
gania wymienianego w rozporządzeniu:
tej normy celem projektowania zadań jest:
gramowania, a także dotychczasowych
" ułatwienie osiągnięcia zadań
wniosków z badań dotyczących kryteriów
Wymaganie 1.
" zagwarantowanie użytkownikom
ergonomicznej oceny oprogramowania Oprogramowanie powinno odpowiadać
zdrowia i bezpieczeństwa
zadaniu przewidzianemu do wykonania.
prowadzonych w ramach programu wie-
" promocja dobrego samopoczucia
loletniego (b. SPR-1).
" dostarczanie okazji do rozwijania
W załączniku do rozporządzenia Jak w praktyce można to wymaganie
możliwoS
ci dotyczących realizacji zadań.
MPiPS z dnia 1 grudnia 1998 r. w spra- realizować? Jeżeli w danej instytucji jest
W normie podkreS
la się, że ważną for-
wie bezpieczeństwa i higieny pracy na dużo stanowisk komputerowych, najlep-
mą uzyskiwania informacji jest analiza
stanowiskach wyposażonych w monito- szym sposobem zebrania informacji nt.
ocen przekazywanych bezpoS
rednio przez
ry ekranowe [1] wymieniono szeS
ć wy- typowych zadań wykonywanych z zasto-
użytkowników. Można je pozyskiwać
magań stawianych pracodawcy, dotyczą- sowaniem komputera, może być krótka
w różny sposób, np. przez:
cych sytuacji projektowania, doboru i mo- ankieta lub nawet rozmowa z przyszłymi
" obserwacje
dernizacji oprogramowania oraz planowa- użytkownikami. Po sporządzeniu listy
nia zadań wykonywanych z zastosowa- ogólnych zadań najczęS
ciej wykonywa- " ocenę psychometryczną wystanda-
ryzowanych skal
niem ekranu monitora. Załącznik okreS
la nych przez potencjalnych użytkowników
następujące minimalne wymagania w tym można je rozpisać na czynnoS
ci szczegó- " kwestionariusze
" wywiady
zakresie: łowe [2]. Wszystkie zadania powinny
 oprogramowanie powinno odpowia- mieć charakter rzeczywisty i jak najbar- " konsultacje.
dać zadaniu przewidzianemu do wyko- dziej konkretny, aby projektanci oprogra-
Wymaganie 2.
nania mowania lub osoby dobierające oprogra-
Oprogramowanie powinno być łatwe
 oprogramowanie powinno być łatwe mowanie (nie znając specyfiki pracy)
w użyciu oraz dostosowane do poziomu
wiedzy i/lub doS
wiadczenia pracownika.
w użyciu oraz dostosowane do poziomu mogli zrozumieć potrzeby użytkowników
wiedzy i (lub) doS
wiadczenia pracownika i ich pracę.
26
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 5/2002
Tabela 1
R
REDNIE WARTOR
CI OCEN W SKALACH UCIĄŻLIWOR
CI DLA CAŁEJ GRUPY BADANEJ ORAZ DLA
GRUP NOWICJUSZY I PROFESJONALISTÓW Z OCENĄ ISTOTNOR
CI RÓŻNIC MIĘDZY GRUPĄ NOWI-
CJUSZY I PROFESJONALISTÓW
Wymaganie 2. pracodawca może re-
alizować w dwojaki sposób: przez dobór
odpowiedniego oprogramowania oraz
poszerzając wiedzę i doS
wiadczenia pra-
cownika. Jak podaje Sikorski [4], formy
oddziaływań mogą mieć charakter dzia-
łań formalnych lub nieformalnych, czyli
mogą to być samodzielne próby posze- W badaniach eksperymentalnych [5] Tempo przekazywania informacji
rzania wiedzy na temat wykonywania wyróżniono trzy możliwe przyczyny przez systemy komputerowe nie może być
zadań z danym oprogramowaniem. uciążliwoS
ci w pracy z oprogramowa- ani zbyt wolne, ani zbyt szybkie. Aby
WS
ród formalnych i nieformalnych niem: zobrazować pierwszy problem, wyobrax
-
oddziaływań wspierających użytkownika  spowodowana utratą kontroli my sobie frustrację osoby uzyskującej
można wymienić:  spowodowana niewystarczającym wynagrodzenie zależne od liczby wpisa-
 oddziaływania formalne: wsparciem ze strony programu nych danych, która czeka pół minuty lub
" sesje szkoleniowe  spowodowana złą jakoS
cią i czytel- dłużej na zaakceptowanie i potwierdzenie
" spotkania grup użytkowników noS
cią informacji. wpisania danych do bazy. Natomiast przy
" programy rozwoju personelu W tabeli 1. przedstawiono ocenę uciąż- zbyt szybkim przekazywaniu informacji,
" programy edukacyjne dla personelu liwoS
ci pracy z edytorem tekstu w trzech użytkownik jest zmuszony do kilkakrot-
" wewnętrzny serwis techniczny i in- zakresach. Niska ocena (skala 1-5) ozna- nego powracania do tej samej czynnoS
ci,
formacyjny cza duży stopień uciążliwoS
ci. w celu dokładnego odczytania koniecz-
 nieformalne formy wsparcia: Wyniki zamieszczone w tabeli 1. po- nych informacji. Tak więc, zarówno zbyt
" komunikacja grupowa kazują, że utrata kontroli jest najbardziej wolne, jak i zbyt szybkie przekazywanie
" pomoc lokalnego  guru uciążliwą sytuacją dla użytkowników. informacji powoduje stratę czasu i sytu-
" grupy dyskusyjne użytkowników. Badanie istotnoS
ci różnic w tym zakresie acje stresowe dla użytkownika.
Z relacji pracowników różnych insty- między użytkownikami doS
wiadczonymi We wspomnianym rozporządzeniu jest
tucji wynika, że najczęS
ciej wykorzysty- a nowicjuszami pokazuje, że szczególnie również uwzględniony problem formy
wanymi formami uzyskiwania wsparcia osoby o małym doS
wiadczeniu są nara- przekazywania informacji, czyli czytelno-
w zakresie obsługi oprogramowania są: żone na tego typu uciążliwoS
ci. S
ci i jakoS
ci symboli graficznych oraz za-
porozumiewanie się z najbliższym S
rodo- UciążliwoS
ci spowodowane utratą stosowania w systemach języka pojęć
wiskiem pracy i odwoływanie się do wie- kontroli mogą powodować sytuacje, gdy: używanych przez danych użytkowników.
dzy oraz umiejętnoS
ci osób o większym
" nie wiemy co się dzieje z programem
Wymaganie 5.
doS
wiadczeniu.
" program wykonał czynnoS
ć, której
Bez wiedzy pracownika nie można doko-
Wymaganie to weryfikuje się  zarów- nie planowaliS
my
nywać kontroli jakoS
ciowej i iloS
ciowej
no przy doborze oprogramowania, jak i przy
" występują komunikaty o błędach
jego pracy.
doborze pracowników  przez zamieszcza-
" występują komunikaty, których nie
nie w ofercie pracy warunków stawianych rozumiemy itp.
Jednym ze sposobów oceny oprogra-
kandydatom do obsługi oprogramowania Tego rodzaju sytuacje są nie do unik- mowania jest rejestracja pracy w trakcie
(zatrudnię osobę ze znajomoS
cią progra- nięcia w praktyce  nawet w najbardziej
wykonywania zadań. Można tego doko-
mów graficznych, programów S
rodowiska dopracowanych systemach komputero- nywać bezpoS
rednio kamerą wideo lub
Windows, programu Acces itp.). wych. Niekiedy te sytuacje mogą wyni- np. poS
rednio, obserwując monitor oso-
kać nie tyle z błędów w samym oprogra- by pracującej na innym podłączonym do
Wymaganie 3.
mowaniu, ale wad osprzętu komputero- sieci monitorze. MożliwoS
ci kontroli pra-
Systemy komputerowe muszą zapew-
wego lub trudnoS
ci w konfiguracji hardwa- cy na komputerze bez wiedzy użytkow-
niać przekazywanie pracownikom infor-
re u i software u.
nika są bardzo duże. Jednak ze względów
macji zwrotnej o ich działaniu.
etycznych, czynienie tego bez poinformo-
Wymaganie 4.
Zła jakoS
ć oprogramowania wchodzą- wania samej osoby obserwowanej jest za-
Systemy komputerowe muszą gwaran-
cego w skład systemu komputerowego bronione.
tować wyS
wietlanie informacji w formie
może przyczynić się do wzrostu uciążli- Należy zwrócić uwagę, że zgodnie
i tempie odpowiednich dla pracownika.
woS
ci pracy na stanowiskach pracy. z treS
cią rozporządzenia nie jest koniecz-
27
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 5/2002
na zgoda pracownika na kontrolę jego pra- S
wiadczanej niewygody, stopień akcep-
" dobrze oznaczone wyjS
cia (łatwoS
ć
cy, lecz wymaga się, by osoba zaintere- tacji produktu, zadowolenie z wykorzy- wyjS
cia z częS
ci niepotrzebnych do reali-
sowana o niej wiedziała. stywania produktu lub poziomu akcepta- zacji zadań)
cji obciążenia pracą podczas wykonywa-
" możliwoS
ć pracy  na skróty (moż-
Wymaganie 6.
nia zadań. Szczegółowe miary satysfak- liwoS
ć automatycznego wydawania po-
Przy tworzeniu oprogramowania i prze-
cji można okreS
lać liczbą pozytywnych leceń, bez rozbudowanego dialogu)
twarzaniu danych powinny być stoso-
i krytycznych komentarzy rejestrowanych eliminacja błędów (zmniejszanie
"
wane zasady ergonomii.
w czasie używania. Dodatkową informa- liczby błędów do minimum).
To ostatnie zalecenie dotyczące opro- cją może być analiza takich danych, jak:
gramowania obejmuje wszystkie wymie- przerwy w wykorzystywaniu produktu,
* * *
nione wczeS
niej oraz wiele innych zasad nadmierne wykorzystanie produktu, ob-
sformułowanych w zakresie ergonomii ciążenie lub niedociążenie użytkownika, W Centralnym Instytucie Ochrony Pra-
umysłowe lub fizyczne obciążenie pracą, cy są organizowane cykliczne szkolenia
oprogramowania. Wszystkie te zasady
mają jeden cel ogólny  zapewnienie sku- problemy zdrowotne lub częstoS
ć prze- poS
więcone zasadom oceny stanowisk
tecznoS
ci, wydajnoS
ci i zadowolenia użyt- niesień do innego rodzaju pracy. Przykła- pracy z monitorami ekranowymi oraz
dowe miary użytecznoS
ci prezentuje ta- skonstruowano Kwestionariusz oceny
kownika. Te trzy właS
ciwoS
ci składają się
na miary użytecznoS
ci (jakoS
ci użytko- bela 2. oprogramowania (KOO) dla użytkowni-
wej) oprogramowania. Norma ISO 9241 Do najczęS
ciej wymienianych zasad ków. Umożliwia on ocenę w zakresie wy-
w częS
ci 11 przytacza opis miar użytecz- ergonomii oprogramowania zwanych branych ergonomicznych właS
ciwoS
ci,
noS
ci i przykłady możliwoS
ci ich okreS
le- heurystykami należą m.in. [2]. uciążliwoS
ci i zadowolenia z pracy
nia.
" sprzężenie zwrotne (na każdą czyn- z oprogramowaniem.
SkutecznoS
ć. Miary skutecznoS
ci słu- noS
ć powinna występować reakcja lub
żą do oceny dokładnoS
ci z jaką osiąga się informacja systemu) PIR
MIENNICTWO
cele lub wykonuje zadania cząstkowe.
" dostępnoS
ć (zapewnienie narzędzi
[1] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki
i informacji wg potrzeb użytkownika)
WydajnoS
ć. Miary wydajnoS
ci służą
Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie
do oceny poziomu skutecznoS
ci w stosun-
" prosty i naturalny dialog (prosty dia- bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowi-
skach wyposażonych w monitory ekranowe
ku do wydatkowanych zasobów, takich log wg kolejnoS
ci wykonywanych czyn-
(DzU nr 148, poz. 973)
noS
ci)
jak: wysiłek umysłowy albo fizyczny,
[2] Lewis C., Rieman J. Zadaniowe projekto-
czas, materiały albo koszt finansowy.
" zastosowanie języka użytkownika
wanie komunikacji z użytkownikiem, 1994
Satysfakcja. Do miar satysfakcji moż- (zastosowanie języka, symboli ze S
rodo-
http://www.pg.gda.pl/~wmzie/zeiest/ocena/
na zaliczyć sytuacje, w których użytkow- wiska użytkownika)
[3] International Standard ISO (EN) 9241. Er-
nicy są wolni od niewygody oraz kiedy
" zmniejszenie obciążenia pamięci
gonomic requirements for office work with vi-
okreS
lają swoje nastawienie do produktu krótkotrwałej (brak koniecznoS
ci zapa-
sual display terminals (VDTs)
miętywania wielu informacji)
lub jego wykorzystania. Satysfakcja może
[4] Sikorski M. Ocena jakoS
ci użytkowej opro-
być wyszczególniana i mierzona przez gramowania wspomagającego zarządzanie
" potwierdzenie działań (informacja
przedsiębiorstwem. Materiały III Międzynaro-
subiektywne szacowanie na skali do- o efekcie działań)
dowej Konferencji  Interakcja człowiek  kom-
Tabela 2
puter w rekonstrukcji procesów gospodar-
PRZYKŁADY MIAR UŻYTECZNOR
CI (EN ISO 9241-11)
czych . Gdańsk, 16-18.10.1997. Wyd. Uniwer-
sytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997, s. 217-225
[5] Najmiec A. Opracowanie modelu i meto-
dologii badania ergonomicznych właS
ciwoS
ci
programów komputerowych. Niepublikowany
raport CIOP, Warszawa 2000
[6] Valentin A., Vallery G., Lucongsang R.
L Evaluation Ergonomique des Logiciels,
ANACT, 1993
28