ALFRED ADLER

Alfred Adler urodził się w 1870 roku w Wiedniu w rodzinie należącej do klasy

średniej, a zmarł w 1937 roku w Aberdeen w Szkocji, gdzie przybył w celu prowadzenia

wykładów. Ukończył studia medyczne w 1895 roku na uniwersytecie w Wiedniu.

Początkowo specjalizował się w oftalmologii, a następnie, po pewnym okresie praktykowania

w zakresie medycyny ogólnej, został psychiatrą. Był jednym z członków założycieli

Wiedeńskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego, a później jego przewodniczącym. Wkrótce

jednak Adler zaczął rozwijać idee, które odbiegały od koncepcji Freuda oraz przekonań

innych członków Towarzystwa; gdy różnice te stały się drastyczne, poproszono go, by

przedstawił swe poglądy Towarzystwu. Adler uczynił to w 1911 roku i w wyniku gwałtownej

krytyki i oskarżeń kierowanych przeciw jego stanowisku przez innych członków

Towarzystwa zrezygnował z funkcji przewodniczącego, a kilka miesięcy później zerwał

ostatecznie swe powiązania z psychoanalizą freudowska. Później Adler utworzył własną

grupę; reprezentowany przez nią kierunek, który nazwano psychologią indywidualną, zyskał

zwolenników na całym świecie. w czasie I Wojny Światowej Adler służył jako lekarz w armii

austriackiej, a po wojnie zainteresował się poradnictwem dziecięcym i założył pierwsze

poradnie tego typu powiązane z wiedeńskim systemem szkolnym. Z jego inicjatywy powstała

w Wiedniu szkoła eksperymentalna, w której wcielał w życie swoje teorie kształcenia.

W 1935 roku Adler osiedlił się w Stanach Zjednoczonych, gdzie nadal prowadził

praktykę psychiatryczną i pełnił funkcję profesora psychologii lekarskiej w Wyższej Szkole

Medycznej na Long Island. Adler był płodnym pisarzem i niestrudzonym wykładowcą. W

ciągu swego życia opublikował setki książek i artykułów. “The practice and theory of

individual psychology” ( 1927 - Praktyka i teoria psychologii indywidualnej ) jest

prawdopodobnie najlepszym wprowadzeniem do jego teorii osobowości.

W wyraźnym przeciwieństwie do głównego założenia Freuda, iż zachowanie

człowieka jest motywowane przez wrodzone popędy, oraz podstawowego aksjomatu Junga, iż

postępowaniem ludzkim rządzą wrodzone archetypy, Adler przyjął, że ludźmi kierują przede

wszystkim motywy społeczne. Według Adlera ludzie są z natury istotami społecznymi.

Wchodzą oni w różnego rodzaju związki z innymi ludźmi, angażują się w czynności

społeczne polegające na współdziałaniu, przedkładają dobro społeczne nad egoistyczny

interes i przyjmują styl życia o dominującej orientacji społecznej. Adler twierdził, że

uspołecznienie człowieka następuje wyłącznie pod wpływem procesów społecznych;

zainteresowanie społeczne jest wrodzone, aczkolwiek rozwijające się specyficzne typy

powiązań z ludźmi i instytucjami społecznymi są zdeterminowane przez naturę

społeczeństwa, w którym dana osoba się urodziła.

W pewnym więc sensie Adler zajmuje stanowisko równie biologiczne, jak Freud i Jung.

Wszyscy trzej zakładają, że człowiek ma wrodzoną naturę, która kształtuje jego osobowość.

Freud kładł nacisk na sex, Jung na podstawowe struktury myślowe, Adler zaś na

zainteresowanie społeczne. To podkreślenie roli społecznych wyznaczników zachowania,

która została przeoczona lub zminimalizowana przez Freuda, jest prawdopodobnie

największym wkładem Adlera w teorię psychologiczną. Zwrócił on uwagę psychologów na

doniosłe znaczenie zmiennych społecznych i przyczynił się do rozwoju psychologii

społecznej w czasie, gdy ta gałąź psychologii potrzebowała zachęty i poparcia, zwłaszcza ze

strony psychoanalizy.

Drugim znacznym wkładem, jaki wniósł Adler do teorii osobowości, jest jego

koncepcja twórczej jaźni. W odróżnieniu od freudowskiego ego, które składa się z wielu

procesów psychicznych służącym celom wrodzonych popędów, adlerowska jaźń jest wysoce

upersonalizowanym, subiektywnym systemem, który interpretuje doświadczenia i nadaje im

sens. Co więcej, jaźń poszukuje doświadczeń, które pomogłyby w zrealizowaniu

specyficznego stylu życia danej osoby; jeżeli tych doświadczeń nie można znaleźć w świecie

zewnętrznym, jaźń próbuje stworzyć je. Ta koncepcja twórczej jaźni była czymś nowym dla

teorii psychoanalitycznej i przyczyniła się do skompensowania nadmiernego “obiektywizmu”

klasycznej psychoanalizy, która w swych wyjaśnieniach dynamiki osobowości opierała się

prawie wyłącznie na biologicznych potrzebach i zewnętrznych bodźcach. Jak się przekonamy

w dalszych rozdziałach, pojęcie jaźni odegrało wielką rolę we współczesnych teoriach

osobowości. Wkład Adlera w ten nowy trend, uznający jaźń za ważną przyczynę zachowania,

uważa się za bardzo istotny.

Trzecią cechą psychologii Adlera, odróżniającą ją od klasycznej psychoanalizy, jest

nacisk na swoistość, niepowtarzalność osobowości. Według Adlera każda osoba jest jedyną w

swoim rodzaju konfiguracją motywów, cech, zainteresowań i wartości, każda czynność

wykonana przez nią nosi znamię jej własnego, charakterystycznego dla niej stylu życia. Pod

tym względem Adler kontynuował tradycję Williama Jamesa i Williama Sterna, którzy

położyli podwaliny pod psychologie personalityczną.

W swej teorii osobowości Adler zmniejszył do minimum znaczenie popędu

seksualnego, który we wczesnych koncepcjach Freuda odgrywał niemal monopolistyczną rolę

w dynamice zachowania. Do tego monologu seksu Adler dodał inne ważne głosy. Ludzie są

przede wszystkim istotami społecznymi, a nie seksualnymi. Ich słabe strony nie ograniczają

się sfery seksualnej, lecz mogą dotyczyć wszelkich aspektów egzystencji, zarówno

fizycznych, jak i psychicznych. Dążą do ukształtowania swego własnego, odrębnego stylu

życia, w którym popęd seksualny odgrywa mniejszą rolę. W istocie sposób, w jaki dana osoba

zaspokaja swe potrzeby seksualne, jest zdeterminowany przez jej styl życia, a nie odwrotnie.

Zdetronizowanie seksu przez Adlera powitało z ulgą wielu ludzi znużonych monotonnym

panseksualizmem Freuda.

Adler uznał świadomość za centrum osobowości, co czyni go pionierem tego kierunku

psychologii, który podkreśla rolę ego. Ludzie są istotami świadomymi swych słabych stron,

celów, do których dążą, oraz własnego ja. Są zdolni do planowania swych działań i

kierowania nimi z pełną świadomością ich znaczenia dla własnej samorealizacji. Jest to

całkowite przeciwieństwo teorii Freuda, która w zasadzie zredukowała rolę świadomości

niemal do zera - uznając ją jedynie za pianę unoszącą się na ogromnym morzu

nieświadomości.

Alfred Adler, podobnie jak inni teoretycy osobowości, którzy mieli zasadnicze

przygotowanie w dziedzinie medycyny i którzy praktykowali psychiatrię, początkowo

zajmował się psychopatologią. Opracował teorię nerwicy, a dopiero później, w latach

dwudziestych naszego wieku, rozszerzył jej zakres tak, aby objęła również osobowość

normalną ( Ansbacher, Ansbacher, 1956 ). Teoria osobowości Adlera jest niezwykle

“oszczędna”, to znaczy cała jej struktura teoretyczna opiera się na kilku podstawowych

pojęciach. Dzięki temu poglądy Adlera można dość łatwo przedstawić w skrócie w kilku

ogólnych działach. Są to: 1) fikcja jako cel, 2) dążenie do wyższości, 3) poczucie niższości i

kompensacja, 4) zainteresowanie społeczne, 5) styl życia, 6) twórcza jaźń.

Fikcja jako cel

Wkrótce po usunięciu się z kręgu osób otaczających Freuda Adler dostał się pod

wpływ filozoficznych idei Hansa Vaihingera, którego książka “The psychology of “as if”” (

Psychologia “ jak gdyby” 1925 ) ukazała się w 1911 roku. Vaihinger wysuną ciekawą i

intrygującą koncepcję, że ludzie kierują się w życiu wieloma często fikcyjnymi ideami, które

nie mają odpowiednika w rzeczywistości. Fikcje te, pozwalają ludziom radzić sobie

skuteczniej z rzeczywistością. Są to pomocnicze struktury czy założenia, a nie hipotezy, które

mogą być sprawdzone i potwierdzone. Można je odrzucić, gdy przestają być użyteczne.

Adler przyjął tę filozoficzną doktrynę pozytywizmu idealistycznego i przystosował ją

do własnej koncepcji.

Adler odkrył w pracy Vaihingera możliwości odrzucenia tego sztywnego determinizmu

historycznego; znalazł w niej idee, że ludzie są w większym stopniu motywowani przez swe

doświadczenia z przeszłości. Cele te istnieją w przyszłości jako część jakiegoś teologicznego

planu - ani Vainhinger, ani Adler nie wierzyli w los czy przeznaczenie - istnieją natomiast tu i

teraz, subiektywnie, jako dążenia czy ideały, które wpływają na obecne zachowanie. Jeśli na

przykład dana osoba wierzy, że istnieje niebo dla cnotliwych i piekło dla grzeszników, to

można przypuszczać, że wiara ta wywrze znaczny wpływ na jej zachowanie. Zdaniem Adlera

cele fikcyjne stanowią subiektywną przyczynę tego, co zachodzi w psychice.

Dążenie do wyższości

Mniej więcej w 1908 roku Adler doszedł do wniosku, że agresja odgrywa ważniejszą

rolę niż seksualność. Nieco później miejsce agresywnych impulsów zajęła “wola mocy”.

Adler utożsamił moc z męskością, a słabość z kobiecością. W tym stadium rozwoju swych

koncepcji ( około 1910 ) sformułował idee “męskiego protestu” - pewnej formy

hipokompensacji, do której uciekają się zarówno mężczyźni, jak i kobiety, gdy czują się

niezadowoleni z siebie i gorsi od innych. Później Adler odrzucił “wolę mocy” na rzecz

“dążenia do wyższości”, przy którym już pozostał. Tak więc były trzy stadia w ewolucji jego

poglądów na ostateczny cel człowieka: być agresywnym, być silnym, być wyższym.

Adler stwierdza bardzo wyraźnie, że wyższość nie oznacza społecznych wyróżnień,

przywództwa ani wybitnej pozycji w społeczeństwie. Jest to dążenie do pełni doskonałej. Jest

to “wielki pęd ku górze”.

Skąd bierze się to dążenie do wyższości czy doskonałości? Adler stwierdza, że jest

ono wrodzone, że stanowi część życia, że w gruncie rzeczy jest samym życiem. od urodzenia

do śmierci, dążenie do wyższości powoduje przechodzenie danej osoby z jednego stadium

rozwoju do następnego, wyższego stadium. Jest to główna zasada rządząca dynamiką

osobowości. Nie ma odrębnych popędów, ponieważ każdy popęd czerpie swą siłę z tego

dążenia do pełni. Adler przyznaje, że dążenie do wyższości może przejawiać się na tysiąc

różnych sposobów i że każdy człowiek ma własny, określony sposób, w jaki osiąga

doskonałość lub próbuje ją osiągnąć.

W jaki właściwie sposób kształtują się u danej jednostki takie, a nie inne formy

dążenia do wyższości? Aby odpowiedzieć na to pytanie, musimy omówić adlerowską

koncepcję poczucia niższości.

Poczucie niższości i kompensacja

Adler w bardzo wczesnym okresie swej kariery, kiedy jeszcze interesował się

medycyną ogólną, wysunął koncepcję słabości narządów i hiperkompensacji. W tym czasie

interesowało go znalezienie odpowiedzi na odwieczne pytanie, dlaczego u ludzi zostaje

dotknięta chorobą taka, a nie inna część ciała. U jednej osoby rozwija się choroba serca, u

drugiej choroba płuc, a u trzeciej artretyzm. Adler sugerował, że przyczyną umiejscowienia

danego schorzenia jest podstawowa słabość czy niższa wartość pewnego narządu, dziedziczna

bądź wynikająca z jakichś anomalii rozwojowych. Następnie stwierdził, że osoba cierpiąca na

upośledzenie jakiegoś narządu często stara się skompensować tę słabość, wzmacniając dany

narząd przez intensywne ćwiczenie.

Po opublikowaniu swej monografii na temat niższej wartości narządów Adler

rozszerzył swą koncepcję tak, że objęła ona wszelkie uczucia niższości, zarówno te, które

biorą początek w rzeczywistej słabości czy upośledzeniu fizycznym, jak i te, które wynikają z

subiektywnie odczuwanego braku zdolności psychicznych lub społecznych. W tym czasie

Adler stawia znak równości między niższością a niemęskością czy kobiecością, których

kompensacja została nazwana “męskim protestem”. Później jednak podporządkował tę

koncepcję bardziej ogólnej, zgodnie z którą uczucia niższości wynikają z poczucia ułomności

czy niedoskonałości w jakiejkolwiek sferze życia.

Adler podkreśla, że uczucia niższości nie są źródłem wszelkiej poprawy ludzkiego

losu. Oczywiście uczucia niższości mogą się nasilić pod wpływem szczególnych

okoliczności, takich jak rozpieszczanie dziecka, lub odrzucenie go, a wtedy mogą wystąpić

pewne normalne objawy, takie jak ukształtowanie się kompleksu wyższości. Jednakże w

normalnych warunkach poczucie niższości czy niedoskonałości jest wielką siłą napędową

ludzkości.

Adler nie był rzecznikiem hedonizmu. Aczkolwiek uważał, że uczucia niższości są

przykre, to jednak nie sądził, że uwolnienie się od nich musi być przyjemne. Celem życia była

dla niego doskonałość, a nie przyjemność.

Zainteresowanie społeczne

Adler, który był rzecznikiem sprawiedliwości społecznej i zwolennikiem

socjaldemokracji,, wzbogacił swą koncepcję człowieka o czynnik zainteresowania

społecznego (1939). Aczkolwiek zainteresowanie społeczne obejmuje takie sprawy, jak

kooperacja, stosunki interpersonalne i społeczne, identyfikacja z grupą, empatia itd., to jednak

jest pojęcie znacznie szerszym. W gruncie rzeczy zainteresowanie społeczne polega na tym,

że jednostka pomaga społeczeństwu osiągnąć cel w postaci stworzenia społeczeństwa

doskonałego. “Zainteresowanie społeczne jest prawdziwą i nieuniknioną kompensacją za

wszelkie naturalne słabości indywidualnych istot ludzkich” (Adler, 1929, s.31).

Człowiek wchodzi w związki społeczne od pierwszego dnia swego życia. Kooperacja

przejawia się już w relacji między niemowlęciem a matką, a odtąd jednostka jest nieustannie

włączana w sieć związków interpersonalnych, które kształtują osobowość i dostarczają

konkretnego ujścia dążeniu do wyższości. Dążenie do wyższości zostaje poddane procesowi

socjalizacji: ideał społeczeństwa doskonałego zajmuje miejsce czysto osobistej ambicji i

egoistycznego zysku. Pracując dla wspólnego dobra ludzie kompensują swe indywidualne

słabości.

Adler był przekonany, że zainteresowanie społeczne jest wrodzone, że ludzie są

istotami społecznymi z natury, a nie z nawyku. Jednakże ta wrodzona predyspozycja,

podobnie jak każde inne naturalne uzdolnienie, nie ujawnia się samorodnie; aby przyniosła

owoce, konieczne jest ukierunkowanie i ćwiczenie. Ponieważ Adler był przekonany o

korzyściach płynących z edukacji, przeto poświęcił wiele czasu na zakładanie poradni

dziecięcych, podnoszenie poziomu pracy pedagogicznej szkół oraz szerzenie w

społeczeństwie wiedzy na temat właściwych metod wychowywania dzieci.

Interesujące jest śledzenie w pracach Adlera radykalnej, choć stopniowo zachodzącej

zmiany w jego koncepcji człowieka. Według młodego Adlera ludzi popycha do działania

nienasycona żądza władzy i dominacji, mających skompensować głęboko ukryte poczucie

niższości. Według starszego Adlera ludzie są motywowani przez wrodzone zainteresowanie

społeczne, które skłania ich do podporządkowania osobistej korzyści dobru społecznemu.

Obraz doskonałej osoby żyjącej w doskonałym społeczeństwie wyeliminował wcześniejszy

obraz silnej, agresywnej osoby, dominującej nad społeczeństwem i eksploatującej je.

Zainteresowanie społeczne zajęło miejsce samolubnej interesowności.

Styl życia

Styl życia to główne hasło teorii osobowości sformułowanej przez Adlera. Jest ono

tematem powtarzającym się we wszystkich późniejszych pracach tego autora i najbardziej

charakterystycznym aspektem jego psychologii. Styl życia jest tą zasadą systemową, zgodnie

z którą funkcjonuje osobowość danej jednostki; jest całością, która rządzi częściami. Styl

życia jest główną idiograficzną zasadą Adlera; jest zasadą, która wyjaśnia swoistość i

niepowtarzalność danej osoby. Każdy ma jakiś styl życia, lecz nie ma dwóch ludzi, którzy

ukształtowaliby taki sam styl.

Każdy człowiek ma ten sam cel w życiu, lecz istnieją niezliczone sposoby osiągnięcia

tego celu. Jeden stara się rozwijać swój intelekt, podczas gdy drugi skierowuje wszystkie swe

wysiłki na uzyskanie doskonałej sprawności mięśni. Inny styl życia ma intelektualista, a inny

sportowiec. Intelektualista czyta, studiuje, myśli, prowadzi bardziej siedzący i bardziej

samotniczy tryb życia niż osoba aktywna. Intelektualista organizuje szczegółowo swe życie,

codzienne czynności domowe, rozrywki, rozkład dnia, stosunki z rodziną, przyjaciółmi i

znajomymi, spotkania towarzyskie, zgodnie ze swym celem - uzyskaniem wyższości

intelektualnej. We wszystkim, co czyni, kieruje się tym ostatecznym celem. Całe zachowanie

danej osoby wynika z jej stylu życia. Spostrzega ona, uczy się i przyswaja to, co pasuje do jej

stylu życia, a ignoruje wszystko inne.

Styl życia kształtuje się w bardzo wczesnym okresie dzieciństwa do czwartego lub

piątego roku życia, a później doświadczenia są przyswajane i wykorzystywane stosownie do

tego jedynego w swoim rodzaju stylu życia. Postawy, uczucia, spostrzeżenia zostają

utrwalone i zautomatyzowane we wczesnym okresie życia i jest praktycznie niemożliwe, aby

później styl życia się zmienił. Dana osoba może uczyć się nowych sposobów wyrażania

swego specyficznego stylu życia, lecz są to jedynie konkretne i szczególne przejawy tego

samego zasadniczego stylu, jaki ukształtował się we wczesnym dzieciństwie.

Jakie czynniki determinują styl życia jednostki? W swych wczesnych pracach Adler

twierdził, że jest on zdeterminowany głównie przez specyficzne poczucie niższości

(rzeczywistej czy urojonej) występujące u danej osoby. Styl życia stanowi kompensację

określonego rodzaju niższości. Jeśli dziecko jest słabe fizycznie, to jego styl życia będzie

polegał na robieniu tego, co uczyni je fizycznie silnym. Dziecko mało zdolne będzie dążyć do

wyższości intelektualnej.

To proste wyjaśnienie postępowania ludzkiego, mimo że przekonało tak wielu

czytelników dzieł Adlera i było szeroko stosowane w analizie charakteru w latach

dwudziestych i trzydziestych naszego stulecia, nie zadowoliło samego Adlera. Było zbyt

proste i zbyt mechanistyczne. Szukał więc zasady bardziej dynamicznej i znalazł twórczą

jaźń.

Twórcza jaźń

Koncepcja ta jest najwyższym osiągnięciem Adlera jako teoretyka osobowości. Gdy

odkrył on twórczą siłę jaźni, podporządkował jej wszystkie inne pojęcia, w niej znalazł

poszukiwaną główną sprężynę, kamień filozoficzny, eliksir życia, pierwszą przyczynę

wszystkiego, co ludzkie. Zintegrowana, spójna, twórcza jaźń jest suwerenem w strukturze

osobowości.

Twórcza siła jaźni, podobnie jak wszystkie pierwsze przyczyny, jest bardzo trudna do

opisania. Możemy obserwować jej skutki, lecz nie możemy zaobserwować jej samej. Jest to

coś, co pośredniczy między bodźcami oddziaływującymi na daną osobę a jej reakcjami na te

bodźce. Podstawowe twierdzenie doktryny twórczej jaźni głosi, iż ludzie sami kształtują swą

osobowość. Budują ją z dwóch surowców - dziedziczności i doświadczenia.

Dziedziczność wyposaża człowieka jedynie w pewne zdolności. Środowisko dostarcza

mu tylko pewnych wrażeń. Te zdolności i wrażenia oraz sposób, w jaki ich “doświadcza” - to

znaczy dokonywana przez niego interpretacja tych doświadczeń - są jakby cegiełkami, czyli,

innymi słowy, składają się na jego postawę wobec życia, która determinuje stosunek do

świata zewnętrznego (Adler, 1935, s.5).

Twórcza jaźń oddziaływuje na fakty realnego świata i przekształca je w osobowość,

która jest subiektywna, dynamiczna, zintegrowana, indywidualna i odznacza się

specyficznym, jedynym w swoim rodzaju stylem. Twórcza jaźń nadaje sens życiu, stwarza

cel, a także środki do osiągnięcia tego celu. Twórcza jaźń jest aktywną zasadą życia

ludzkiego, nieco podobną do starszego pojęcia - duszy.

Rekapitulując można powiedzieć, że Adler stworzył humanistyczną teorię

osobowości, stanowiącą antytezę freudowskiej koncepcji człowieka. Przypisując ludziom

altruizm, humanitaryzm, współdziałanie, twórczość, niepowtarzalność i świadomość, Adler

przywrócił im poczucie godności i wartości, które psychoanaliza znacznie nadwerężyła.

Zamiast ponurego materialistycznego obrazu, który oburzył i zraził wielu ludzi, Adler

zaproponował taki portret człowieka, który był bardziej zadowalający, bardziej obiecujący i

znacznie bardziej pochlebny dla ludzi. Adlerowski pogląd na naturę osobowości był zgodny z

popularnym przekonaniem, że ludzie mogą być panami, a nie ofiarami swego losu.