Europejska Tożsamość Bezpieczeństwa i Obrony (ESDI)
Europejska Tożsamość Bezpieczeństwa i Obrony (European Security and
Defence Identity - ESDI) jest koncepcją, która zakłada przyjęcie przez państwa europejskie zwiększonej odpowiedzialności za własną obronę.
Oficjalnie pierwszy raz termin ESDI pojawił się w przyjętej przez państwa
członkowskie Unii Zachodnioeuropejskiej Deklaracji z Maastricht z 10 grudnia 1991
roku pt. „Rola Unii Zachodnioeuropejskiej i jej stosunki z Unią Europejską i Sojuszem Północnoatlantyckim”. Już w pierwszym zdaniu tego dokumentu państwa członkowskie UZE zadeklarowały zgodę co do potrzeby budowy autentycznej
europejskiej tożsamości bezpieczeństwa i obrony i większej europejskiej
odpowiedzialności za sprawy obrony. Ponadto określono cel ESDI jako
wypracowanie wspólnej polityki obronnej w ramach Unii Europejskiej
1. Warto
wspomnieć, iż deklarację tę przyjęto w trakcie trwania szczytu Wspólnot
Europejskich, podczas którego debatowano nad traktatem o UE, który powoływałby Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa UE (CFSP). 7 lutego 1992 roku przyjęto Traktat o UE, zawierający rozdział V o Wspólnej Polityce Zagranicznej i Bezpieczeństwa, która objęła wszystkie problemy odnoszące się do bezpieczeństwa Unii Europejskiej. UZE określono jako integralny składnik rozwoju UE, mający przygotowywać i wykonywać decyzje i działania Unii dotyczące obronności.
Wcześniej jednak, bo 8 listopada 1991 roku, idea ESDI, nazwana European Security and Defence Role, pojawiła się w Deklaracji Rzymskiej Rady Północnoatlantyckiej 2.
W sytuacji zgłaszania przez niektóre kraje propozycje budowania autonomicznych europejskich zdolności obronnych, niezależnych od USA, Rada – aby temu zapobiec -
ogłosiła zwiększoną odpowiedzialność europejskich członków Sojuszu
1 Maastricht Declaration, The Role of the Western European Union and its Relations with the European Union and with the Atlantic Alliance, Maastricht , 10 December 1991.
2 Rome Declaration on Peace and Cooperation
, Issued by the Heads of State and Government
participating in the meeting of the North Atlantic Council in Rome 8 th Nov. 1991.
1
Północnoatlantyckiego w ramach NATO. Taka polityka Stanów Zjednoczonych była prowadzona przez kolejne lata. Znajdowała ona odzwierciedlenie w rozmaitych dokumentach Sojuszu, m.in. w Deklaracji Brukselskiej przyjętej podczas szczytu w Brukseli 11 stycznia 1994 roku, w której za sprawą UZE - przyjęto rozwój
europejskiego filaru Sojuszu deklarując przy tym gotowość udostępnienia wspólnych zasobów NATO na potrzeby operacji UZE, określanych jako „dające się wydzielić”, ale pozostające częścią struktur sojuszniczych. Ponadto powołano Połączone Siły Wielonarodowe do Zadań Specjalnych (Combined Joint Task Forces – CJTF), które miałyby także wspierać niektóre operacje UZE, prowadzone w ramach Wspólnej
Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa3. Z kolei w Deklaracji Berlińskiej z 3 czerwca 1996 roku ESDI uznano za jeden z zasadniczych elementów wewnętrznej adaptacji NATO. Następnie w Deklaracji z Madrytu z 8 lipca 1997 roku szefowie państw i rządów krajów członkowskich Sojuszu Północnoatlantyckiego potwierdzili, że UZE stanowi zasadniczy element europejskiej tożsamości 4. W
komunikacie końcowym ze swego posiedzenia 8 grudnia 1998 roku Rada
Północnoatlantycka podkreśliła umocnienie związków transatlantyckich i rozwoju ESDI w ramach NATO5. W ten sam sposób wypowiedziała się 17 grudnia 1998 roku Rada Północnoatlantycka na szczeblu ministrów obrony. Oświadczając, iż Sojusz pracuje przede wszystkim nad rozwojem jasnych i w pełni kompatybilnych wspólnych rozwiązań w zakresie konsultacji NATO i UZE w warunkach kryzysu mogącego
prowadzić do uruchomienia operacji UZE przy wykorzystaniu zasobów i
zdolności Sojuszu6. Podczas szczytu w Waszyngtonie, który miał miejsce w dniach 23-25 kwietnia 1999 roku, przyjęto Raport na temat implementacji ESDI w ramach NATO, a także komunikat końcowy, który poruszył problem Europejskiej
Tożsamości Bezpieczeństwa i Obrony. Zapisy ze szczytu były w duchu tzw. 3D, z wypowiedzi Madeleine Albright. „3D” zawiera: non-decoupling - przed podjęciem 3 Declaration of the Heads of State and Government
, Ministerial Meeting of the North Atlantic
Council/ North Atlantic Cooperation Council, NATO Headquarters, Brussels, 10-11 January 1994.
4 Madrid Declaration on Euro-Atlantic Security and Cooperation . Issued by the Heads of State and Government. Madrid 8 July 1997. „NATO Review”, 1997, nr 4, s. 1-4.
5 Final Communiqué of the Ministerial Meeting of the North Atlantic Council , Brussels, 8 December 1998.
6 Final Communiqué of the Ministerial Meeting of the North Atlantic Council
, Brussels, 17
December 1998.
2
przez europejskich sojuszników operacji wymaga się dyskusji i pełnego porozumienia ze Stanami Zjednoczonymi; non-discrimination - należy uwzględnić różne pozycje państw członków NATO nie należących do UE oraz członków UE nie będących
członkami NATO; non-duplication - zabrania się dublowania istniejących zasobów i struktur. Komunikat ogłaszał zakończenie prac nad zasadniczymi elementami rozwoju ESDI zidentyfikowanymi w 1996 roku w Berlinie. Art. 9 dokumentu mówi, iż Sojusz odnotował wzrastającą wśród członków UE wolę posiadania zdolności do
podejmowania autonomicznych operacji militarnych w sytuacjach
kryzysowych, gdy NATO jako całość nie będzie w nie zaangażowane. Dalej
komunikat definiuje podstawowe warunki dla dalszego rozwoju koncepcji ESDI.
Członkowie Sojuszu stwierdzili, iż jest niezbędne zachowanie pełnego porozumienia i przejrzystości między obu organizacjami, bazując na stosowaniu wypracowanych mechanizmach pomiędzy NATO i UZE. Bardzo mocno podkreślono zasadę unikania
dublowania działań na rzecz wzmocnienia praktycznych zdolności obronnych
wszystkich państw członkowskich zarówno UE jak i NATO. Ponadto stwierdzono, iż jest konieczne zagwarantowanie sojusznikom nie należącym do UE możliwie pełnego udziału w operacjach pod egidą UE na podstawie wypracowanych w UZE
mechanizmów konsultacyjnych.
Komunikat w art. 10 podkreślił, iż Sojusz jest gotów wypracować rozwiązania, które umożliwią UE dostęp do wspólnych zasobów i środków NATO. Członkowie Sojuszu określiły wstępnie główne zdolności jakie powinny być osiągnięte. Wymieniono dostęp UE do zdolności planistycznych Sojuszu, które mogłyby wspomóc planowanie wojskowe operacji UE. Ponadto komunikat wymienia identyfikację europejskich opcji dowodzenia dla operacji UE oraz dopracowanie zasad funkcjonowania Zastępcy
Naczelnego Dowódcy Połączonych Sił Zbrojnych NATO w Europie (D-SACEUR),
tak by mógł efektywnie wypełniać swoje „europejskie” obowiązki. W dodatku
państwa sojusznicze zapowiedziały dalsze doskonalenie systemu planowania
obronnego NATO, w celu bardziej wyraźnego uwzględnienia zasady dostępności sił
Sojuszu na potrzeby operacji europejskich UE7.
7 Sojusz na miare XXI wieku. Komunikat ze szczytu waszyngtonskiego, wydany przez szefów państw i rządów uczestniczących w posiedzeniu Rady Północnoatlantyckiej w Waszyngtonie w dniu 24
kwietnia 1999 roku, Bliżej NATO, Rok 3 zeszyt 2(14), kwiecień 1999.
3
Niedługo po szczycie NATO w Waszyngtonie, bo już 29 maja 1999 roku dyplomacja francuska doprowadziła w Tuluzie podczas spotkania na szczycie
Francusko-Niemieckiej Rady Obrony i Bezpieczeństwa do podpisania deklaracji.
W dokumencie Francja z Niemcami wyraziły zdecydowanie w dążeniu do
wyposażenia UE w autonomiczne środki, które umożliwiają jej podejmowanie decyzji i działań w przypadku kryzysów. Ponadto w porozumieniu z Belgią, Hiszpanią i Luksemburgiem oświadczyły wolę dostosowania korpusu europejskiego, a przede wszystkim jego sztabu generalnego, do potrzeb działań w charakterze europejskich sił
szybkiego reagowania. Dokument poza tym podkreśla, że budowa europejskiego bezpieczeństwa i obrony wymaga rozwoju „silnej, dynamicznej i gwarantującej dobre wyniki” bazy przemysłowej i technologicznej8.
2 grudnia 1998 roku w Poczdamie odbyło się spotkanie na szczycie
pomiędzy Francją i Niemcami. Uczestnicy szczytu wyrazili wolę włączenia UZE do UE9. Dwa dni później, 4 grudnia 1998 roku we francuskiej miejscowości Saint Malo Francja razem z Wielką Brytanią przyjęła wspólną deklarację brytyjsko-francuską na temat europejskiej obrony. Dokument dał podwaliny dla dalszego rozwoju procesu współpracy Europejczyków w dziedzinie obrony. Państwa w deklaracji przy
stwierdzeniu, iż Sojusz Północnoatlantycki nadal pozostanie fundamentem wspólnej obrony europejskich państw, z zachowaniem art. V zmodyfikowanego Traktatu
Brukselskiego, oświadczyły, że UE powinna samodzielnie decydować o podjęciu działań w sytuacjach kryzysowych oraz posiadać odpowiednie zdolności efektywnego działania z użyciem sił wojskowych. Ponadto deklaracja mówi, iż Europejczycy powinni działać w ramach instytucji UE. W ramach Rady Europejskiej, Rady do Spraw Ogólnych oraz ewentualnie w ramach spotkań ministrów obrony. Francja wraz z Niemcami w celu realizacji ustaleń wynikających z deklaracji oświadczyły, iż UE
powinna posiadać odpowiednie środki analizy sytuacji, struktury wywiadowcze oraz zdolność planowania strategicznego10.
Europejska Tożsamość Bezpieczeństwa i Obrony zaczęła być realizowana
przez Unię Europejską w postaci Wspólnej Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa 8 Conseil franco-allamand de défense et de sécurité: Déclaration de Toulouse , 29 mai 1999.
9 Franco-German Summit Final Declaration, Potsdam, 2 December 1998.
10 Franco-British Summit: Joint Declaration on European Defence 4, 1998, St. Malo, France.
4
i Obrony (Common European Security and Defence Policy – CESDP) jako element wspomnianej Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Podczas posiedzenia Rady Europejskiej w Kolonii, mającego miejsce w dniach 3-4 czerwca 1999 roku, zadeklarowano wzmocnienie Wspólnej Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i
Obrony. Rada określiła ową politykę jako przede wszystkim zapobieganie konfliktom oraz rozwiązywanie kryzysów przy wykorzystaniu misji petersberskich
11, bez
uszczerbku dla działań NATO. Ponadto zauważono, iż UE będzie musiała posiadać niezbędne zdolności i instrumenty oraz stworzyć przemysłową i technologiczną bazę wspólnej obrony12. W Helsinkach w grudniu 1999 roku Rada Europejska powołała nowe struktury polityczne i wojskowe oraz Headline Goal. Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa (Political – Security Committee), złożony z przedstawicieli państw na szczeblu ambasadorów ma pod nadzorem Rady sprawować polityczną kontrolę i
strategiczne kierownictwo operacji antykryzysowych. Komitet Wojskowy (Military Committee), składający się z szefów sił zbrojnych państw członkowskich ma się zająć strategicznym kierowaniem oraz nadzorem politycznym militarnych operacji
kryzysowych prowadzonych przez UE. Powołany Sztab Wojskowy (Military Staf ) ma prowadzić nadzór nad operacjami z użyciem sił zbrojnych, analizą sytuacji, planowaniem strategicznym misji petersberskich. Przyjęty program „Europejski Cel Sił Zbrojnych” (European Headline Goal) przewiduje utworzenie przez państwa członkowskie do 2003 roku europejskich sił szybkiego reagowania liczących od 50 do 60 tyś osób zdolnych do pełnej realizacji zadań petersberskich, które powinny osiągnąć zdolność do rozmieszczenia w ciągu 60 dni i utrzymania ich przez
przynajmniej rok 13. W Santa Maria da Feira w czerwcu 2000 roku Rada
zapowiedziała regularne spotkania w formule UE + 6, dotyczące ESDP z
europejskimi członkami NATO nie należącymi do UE. Podczas szczytu w Nicei,
który odbywał się w dniach 8-10 grudnia 2000 roku, Jacques Chirac podkreślał, iż Unia Europejska powinna być zdolna do działań wojskowych skoordynowanych z
NATO, ale niezależnych. Wzywał bardzo mocno do tego, aby Unia posiadała
11 Państwa członkowskie UZE 19 Czerwca 1992 roku przyjęły „Deklarację Petersberską”, w której m.
in. ogłoszono wzmocnienie operacyjnej roli UZE, obejmującej misje humanitarne i ewakuację uchodźców, misje utrzymania pokoju, misje sił zbrojnych w celu rozwiązywania kryzysów, w tym operacji przywrócenia pokoju.
12 Presidency Conclusions – Helsinki, 10 and 11 December 1999.
13 Presidency Conclusions Santa Maria da Feira European Council 19 and 20 June 2000.
5
autonomiczną zdolność do podejmowania decyzji dotyczących przeprowadzania operacji.
Wydarzenia z 11 września ukazały transatlantycką solidarność. Rada
Północnoatlantycka spotkała się w nocy 11 września 2001 roku, by wyrazić swoją solidarność ze Stanami Zjednoczonymi. Następnego dnia Rada Północnoatlantycka zgodziła się co do tego, że atak przeciwko USA był dokonany bezpośrednio z
zagranicy i powinien być uznany jako działanie objęte artykułem 5 Traktatu
Waszyngtońskiego. Na mocy którego wszystkie państwa Sojuszu powinny odebrać ten atak jak atak na nich wszystkich14.
Jeszcze kilka miesięcy wcześniej eksperci podkreślali, że Europa i Ameryka
Północna rozchodzi się nieubłaganie. Reakcja na tragiczne wydarzenia potwierdziły, że Europa i Ameryka Północna pozostaną przez następne pięć dekad mocną
wspólnotą podzielanych wartości. Państwa zostały zmuszone do jednoznacznego opowiedzenia się, po której stronie stoją. Ale nie ukrywajmy tego, że koalicje są w pewnej mierze także wynikiem zimnej kalkulacji, w której stronom nie zawsze chodzi o to samo. Jednak ważniejsze znaczenie ma fakt, że została znaleziona wspólna odpowiedź na ataki i zagrożenia. Zauważmy, jak twardy i jednoznaczny był odzew polityczny: cała Europa stanęła po stronie USA. Sprawdziło się dla Stanów
Zjednoczonych NATO, jednomyślnie uznając atak za naruszenie suwerenności
sojusznika i uruchamiając art. V Traktu Waszyngtońskiego. Z pewnością decyzja podjęta przez NATO dotycząca uruchomienia artykułu 5 Traktatu Waszyngtońskiego będzie miała fundamentalny wpływ na charakter Sojuszu i zakres jego działalności.
Amerykanie z drugiej strony przyczynili się do wzmocnienia poczucia wśród
piętnastki „kruchości” oraz do większego przekonania co do nagłej potrzeby
posiadania wspólnej polityki w zapobieganiu zagrożeniom i ochronie swych państw.
Należy uznać, iż umocni się pozycja NATO wobec instytucji bezpieczeństwa
europejskiego. W związku z tym pociągnie to za sobą głębszą dyskusję nad
Europejską Tożsamością Bezpieczeństwa i Obrony.
Tak więc od samego początku pojawienia się koncepcji ESDI, mającej umożliwić przyjęcie przez europejskie państwa zwiększonej odpowiedzialności za własne 14 Statement by the North Atlantic Council, 12 September 2001.
6
bezpieczeństwo, toczy się intensywna dyskusja na temat sposobu i miejsca realizowania tej idei. Czy ma ona być realizowana w ramach NATO, czy poza nią?
Alexander Vershbow 19 października 2000 roku w Centrum Studiów Europejskich w Waterloo podkreślił, że obie organizacje nie mogą pozwolić sobie zmierzać
oddzielnymi drogami w sprawach bezpieczeństwa. Jeżeli NATO i UE nie będzie
pracować razem nad planowaniem obronnym, to może prowadzić to do rywalizacji lub nawet do konfliktów pomiędzy członkami wewnątrz obu organizacji.
Konsekwencją może być ogólna słabość zdolności Sojuszu zajmowania się
poważnymi kryzysami, razem z nowymi politycznymi nieporozumieniami
w transatlantyckich stosunkach. Natomiast 26 stycznia 2001 roku sekretarz Albright podkreśliła, iż „wybór pomiędzy Ameryką, a Europą jest wyborem fałszywym”.
Polityka bezpieczeństwa UE jest obszarem, w którym państwa członkowskie
są najmniej zdecydowane na uwspólnotowienie współpracy. Wobec czego w II
filarze dominuje współpraca międzyrządowa. Wkrótce, gdy UE będzie liczyła ponad
„20” państw członkowskich będzie jeszcze trudniej przeprowadzić głębszą integrację w obszarze Wspólnej Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony.
Ponadto zapoczątkowany w czasie Konferencji Międzyrządowej 2000 proces
reformowania Unii Europejskiej z pewnością doprowadzi do znaczących zmian w obszarze II filaru. W interesie Polski jest z pewnością Europa silna, mówiąca „jednym głosem” ze skuteczną Wspólną Polityką Zagraniczną i Bezpieczeństwa.
Jednak w interesie Polski jest także, aby była ścisła współpraca UE-NATO.
Organizacja Sojuszu Północnoatlantyckiego z pewnością przez jeszcze długi okres pozostanie jedyną instytucją w obszarze euroatlantyckim posiadającą środki i zasoby dostarczające Europie gwarancje bezpieczeństwa. Tak więc realizacja ESDI będzie sprzyjać stosunkom transatlantyckim i interesom naszego kraju. Jak powiedział
Alexander Vershbow ESDI jest częścią szerszego transatlantyckiego projektu.
Natomiast przywódcy NATO podczas szczytu brukselskiego w styczniu 1994 roku podkreślili, iż Europejska Tożsamość Bezpieczeństwa i Obrony wzmocni więzi
transatlantyckie. Zatem konieczny jest czynny nasz udział w kształtowaniu stosunków transatlantyckich. Odpowiedni wkład Polski będzie wpływać na przyszłą rolę naszego kraju w światowym układzie.
7