Alergia Astma Nowobilski R., De

Immunologia, 2002, Barbaro B., Furga³

7(4), 211-215

M. Analiza depresji u chorych na astmê oskrzelow¹

211

Analiza depresji u chorych na astmê oskrzelow¹

Analysis of depression in patients with bronchial asthma

ROMAN NOWOBILSKI 1/, BOGDAN DE BARBARO 2/, MARIUSZ FURGA£ 1/

1/ II Katedra Chorób Wewnêtrznych Collegium Medicum Uniwersytetu Jagielloñskiego, ul. Skawiñska 8, 31-066 Kraków 2/ Zak³ad Terapii Rodzin, Katedra Psychiatrii CMUJ, ul. Kopernika 21 a, 31-501 Kraków

Cel pracy. Celem niniejszej pracy by³a próba opisania depresji i innych Aim of study. The aim of the study was to assess the depression and objawów psychopatologicznych u chorych na astmê oskrzelow¹, w other psychopathological symptoms in asthmatic outpatients in kontekœcie wyznaczników przebiegu choroby, jak i niektórych relation to the disease severity as well as some sociodemographic parametrów socjodemograficznych.

parameters.

Materia³ i metody. Badaniom poddano 60 losowo wybranych chorych Material and methods. The study involved 60 consecutive and na astmê oskrzelow¹, w stopniu od lekkiego do ciê¿kiego, leczonych unselected outpatients with bronchial asthma, from mild to severe.

w trybie ambulatoryjnym. Przeprowadzano nastêpuj¹ce badania: The methods included a structural interview, spirometry, assessment wywiad chorobowy, spirometriê podstawow¹, stopieñ wysycenia of the level of dyspnea. The psychological status was assessed by krwi têtniczej tlenem, pomiar dusznoœci (10-stopniowa skala odczuæ Beck Depression Inventory BDI (index of depression), Spielberger subiektywnych Borga). Poziom depresji okreœlano przy u¿yciu Questionnaire (index of anxiety), Eysenck Inventory (Maudsley Inwentarza Becka, nasilenie lêku oszacowywano stosuj¹c kwestionariusz Personality Inventory).

Spielbergera. Poziom neurotycznoœci oraz ekstrawersji-introwersji Results. The level of depression was positively correlated with severity oceniano Inwentarzem Eysenck’a.

of bronchial asthma (p=0.04), anxiety (p<0.001, rho=0.76), some

Wyniki. Poziom depresji by³ pozytywnie skorelowany ze stopniem sociodemographic parameters and level of neurotics (p<0.001, ciê¿koœci przebiegu astmy oskrzelowej (p=0,04), lêkiem (p<0,001, rho=0.57). Relationship between the level of depression and index of rho=0,76), wybranymi parametrami socjodemograficznymi oraz saturation (pulse oximetry) was rather weak (p=0.027, rho=-0.29).

stopniem neurotycznoœci (p<0,001, rho=0,57). Korelacja pomiêdzy Conclusions. The presence of anxiety and depressive symptoms in nasileniem depresji a stopniem wysycenia krwi têtniczej tlenem by³a asthmatics indicate that including the subjective dimension into the raczej s³aba (p=0,027, rho=-0,29).

diagnostic process is necessary. Adequate treatment when these

Wnioski. Wystêpowanie u chorych na astmê oskrzelow¹ objawów psychopathological symptoms are diagnosed should be implemented.

lêkowych i depresyjnych wskazuje na zasadnoœæ w³¹czenia do procesu Alergia Astma Immunologia, 2002, 7(4), 211-215

diagnostycznego wymiaru podmiotowego, a w razie stwierdzenia

objawów depresji czy lêku – zastosowanie adekwatnej terapii.

Key words: depression, anxiety, bronchial asthma, clinical psychology,

Alergia Astma Immunologia, 2002, 7(4), 211-215

psychiatry

S³owa kluczowe: depresja, lêk, astma oskrzelowa, psychologia

kliniczna, psychiatria

Jakoœæ ¿ycia chorych na astmê oskrzelow¹ uwarun- stu procent pacjentów [5,6,7,8,9,10]. Jakkolwiek dane te kowana jest przede wszystkim stopniem nasilenia obja- nie s¹ podwa¿ane, w praktyce klinicznej rozpoznawanie wów choroby. Dominuj¹c¹ rolê odgrywaj¹ w tym subiek- i leczenie depresji u pacjentów astmatycznych, jest rzad-tywne odczucia chorego: dusznoœæ, lêk, depresja. Przew- kie i dotyczy mniej ni¿ po³owy osób tego wymagaj¹cych lek³y proces chorobowy uruchamia ró¿ne mechanizmy [3,6]. Tymczasem, jak wykaza³y badania [7,11,12,13] w³aœ-

adaptacyjne. Zaburzenia lêkowe u chorych na astmê nie czynniki psychologiczne i rodzinne mog¹ decydowaæ oskrzelow¹ s¹ tak¿e elementami takich procesów ada- o stosowaniu siê b¹dŸ nie do zaleceñ lekarskich oraz s¹

ptacyjnych, bardzo czêsto wspó³istniej¹ z depresj¹, o ró¿- czynnikiem wspó³determinuj¹cym rehospitalizacjê osób nym stopniu nasilenia [1].

chorych na astmê.

Badania nad wystêpowaniem objawów psychopato-

Co równie istotne, brak jest jednoznacznej i spójnej teorii

logicznych u osób choruj¹cych na astmê oskrzelow¹ jed- wyjaœniaj¹cej zwi¹zek miêdzy depresj¹, lêkiem a astm¹.

noznacznie wskazuj¹ na czêste, bo siêgaj¹ce 50% pacjen- Narzuca siê zdroworozs¹dkowa hipoteza, ¿e obni¿ony tów, wystêpowanie objawów depresyjnych [2,3,4]. Pod- nastrój i lêk s¹ naturaln¹ konsekwencj¹ emocjonaln¹ po-wy¿szony poziom lêku wystêpuje u co najmniej kilkuna- wa¿nej choroby somatycznej. Czêsty jest np. pogl¹d, ¿e

212

Alergia Astma Immunologia, 2002, 7(4), 211-215

astma i zwi¹zana z ni¹ dusznoœæ bezpoœrednio wywo³uj¹

- poziom dusznoœci – 10-stopniowa skala odczuæ subiektyw-

lêk [9]. Jednak wyjaœnienie to podwa¿aj¹ inne badania

nych Borga oraz skala wizualno-analogowa (VAS) [22];

[14], wskazuj¹ce na s³absze wystêpowanie tych objawów

- stopieñ wysycenia krwi têtniczej tlenem – pulsoksy-

psychopatologicznych w przypadku innych analogicznie

metria;

powa¿nych chorób somatycznych.

- spirometria.

W tej sytuacji pojawiaj¹ siê propozycje, by traktowaæ

IntensywnoϾ leczenia farmakologicznego wprowa-

wystêpowanie depresji w astmie jako efekt interakcji czyn- dzono jako kowariant w analizie kowariancji.

ników psychologicznych dzia³aj¹cych na poziomie syste-

mu limbicznego i podwzgórza, systemu immunologiczne- WYNIKI

go i autonomicznego systemu nerwowego [11,15]. Auto-

rzy wskazuj¹ tak¿e na synergistyczny zwi¹zek miêdzy

Wykazano zale¿noœæ pomiêdzy nasileniem depresji,

astm¹ a depresj¹ [16] oraz domniemuj¹ istnienie wspól- a stopniem ciê¿koœci przebiegu astmy oskrzelowej nego czynnika genetycznego dla objawów atopowych i de- (p=0,04). Zale¿noœæ tê ilustruje rycina 1.

presyjnych [17]. Ogólnie mo¿na powiedzieæ, ¿e o ile daw-

niej – traktuj¹c astmê jako chorobê psychosomatyczn¹ –

19

badano, jak¹ rolê odgrywaj¹ w astmie konflikty psychicz-

18

ne, czynniki osobowoœciowe czy stresory [11], o tyle obec-

17

nie postuluje siê syntezê parametrów biologicznych, psy-

16

chologicznych, socjokulturowych i rodzinnych [15].

15

Celem niniejszej pracy by³a próba opisania depresji

14

oraz wybranych determinantów i korelatów zaburzeñ de-

13

Nasilenie depresji

presyjnych, u chorych na astmê oskrzelow¹ – w stopniu

12

od lekkiego do ciê¿kiego.

11

10

PACJENCI I METODY

9

2

3

4

Pacjenci

Stopieñ ciê¿koœci przebiegu astmy oskrzelowej

Badaniami zosta³a objêta grupa 60, losowo wybranych Ryc. 1. Zale¿noœæ pomiêdzy nasileniem depresji, a ciê¿koœci¹

przebiegu astmy oskrzelowej

chorych na astmê oskrzelow¹, w stopniu od lekkiego do

ciê¿kiego, leczonych w II Katedrze Chorób Wewnêtrz-

nych Collegium Medicum Uniwersytetu Jagielloñskiego

P³eæ nie ró¿nicowa³a badanych chorych pod wzglê-

w Krakowie. W badanej próbie, pod wzglêdem liczebno- dem nasilenia odczuæ depresyjnych.

œci, dominowa³y kobiety, stanowi¹c 2/3 ogó³u badanych

W grupie badanych kobiet wykazano istnienie statys-

chorych. Œrednia wieku w badanej próbie wynosi³a blisko tycznie istotnej zale¿noœci pomiêdzy nasileniem odczuæ de-50 lat. Klasyfikacji stopnia ciê¿koœci przebiegu astmy presyjnych, a stopniem ciê¿koœci astmy oskrzelowej oraz oskrzelowej dokonano w oparciu o Raport 2, Grupy Eks- wiekiem badanych (F=3,64, df = 8,40, p=0,004). Korelacjê pertów National Heart, Lung and Blood Institute [18]. tê obrazuje rycina 2. Analogicznej zale¿noœci nie stwierdzono 31 osób zosta³o zaklasyfikowanych do grupy chorych w grupie badanych mê¿czyzn.

z drugim stopniem ciê¿koœci przebiegu astmy oskrzelo-

wej; 15 osób to chorzy z rozpoznaniem astmy przewlek³ej

umiarkowanej. Objawy astmy przewlek³ej ciê¿kiej rozpo-

26

znano u 14 chorych.

24

22

Metody

20

18

Chorych na astmê oskrzelow¹ poddano badaniom

16

dokonuj¹c pomiaru nastêpuj¹cych parametrów:

14

- poziom depresji – Inwentarz Becka (Beck Depres-

Nasilenie depresji 12

sion Inventory / Long Form) [19];

10

- poziom lêku (jako cechy) – Inwentarz Stanu i Cechy

8

Lêku, kwestionariusz Spielbergera, arkusz X-2 [20];

6

- wybrane wymiary osobowoœci (neurotycznoœæ, eks-

do 45 lat

4

46-55 lat

2

3

4

trawersja – introwersja) – Inwentarz Osobowoœci H. J.

pow. 55 lat

Stopieñ ciê¿koœci przebiegu astmy oskrzelowej

Eysencka (Maudsley Personality Inventory) w au- Ryc. 2. Nasilenie odczuæ depresyjnych, a wiek i stan ciêzkoœci toryzowanej adaptacji M. Choynowskiego [21];

astmy w grupie badanych kobiet

Nowobilski R., De Barbaro B., Furga³ M. Analiza depresji u chorych na astmê oskrzelow¹

213

Wykazano zale¿noœæ pomiêdzy poziomem depresji, miêdzy ciê¿koœci¹ objawów depresyjnych i astmatycznych, a stopniem neurotycznoœci, w próbie badanych chorych bez rozstrzygania o kierunku przyczynowym tych zale¿-

na astmê oskrzelow¹ (p<0,001; rho=0,57). Wykazano tak- noœci i z koniecznoœci¹ dalszej analizy tego zjawiska.

¿e istotn¹ statystycznie korelacjê pomiêdzy nasileniem de-

W opozycji do wyników uzyskanych w oœrodku w³os-

presji, a wartoœci¹ parametru ekstrawersja (p=0,013; kim [14], gdzie kobiety charakteryzowa³y siê wy¿szym rho=-0,32).

poziomem depresji ni¿ mê¿czyŸni, nie wykazano tenden-

Wykazano tak¿e zale¿noœæ pomiêdzy nasileniem de- cji depresyjnych skorelowanych z p³ci¹. Warto dodaæ, ¿e presji, a wartoœci¹ parametru lêk-cecha, mierzony skal¹ wœród zmiennych demograficznych wp³ywaj¹cych na Spielbergera (p<0,001; rho =0,76).

poziom depresji u osób chorych na astmê wymieniane jest

Wykazano zale¿noœæ pomiêdzy nasileniem depresji, miejsce zamieszkania; obni¿ony nastrój czêœciej wystê-

a poziomem odczuwanej dusznoœci (p<0,001; rho=0,44), puje wœród astmatyków mieszkaj¹cych w mieœcie [22].

stwierdzaj¹c jednoczeœnie brak zwi¹zku pomiêdzy nasile- Byæ mo¿e oba te wyniki mo¿na rozwa¿aæ z perspektywy niem subiektywnego odczucia dusznoœci, a p³ci¹ badanych ró¿nic kulturowych.

chorych (p=0,86).

Nasilenie objawów depresyjnych widoczne jest

zw³aszcza u osób starszych, co pozostaje zgodne z innymi

60

doniesieniami [28]. Interesuj¹ce jest, ¿e stopieñ ciê¿koœci

przebiegu astmy oskrzelowej ma wp³yw na poziom de-

50

presji zw³aszcza u osób (kobiet) starszych. Mo¿na posta-

wiæ hipotezê, ¿e u m³odszych kobiet (w wieku przedkli-

40

ji

makteryjnym) zdolnoœci adaptacyjne pozwalaj¹ zachowaæ

es

30

optymizm nawet mimo relatywnie gorszego stanu soma-

depre

tycznego. Jednoczeœnie wyniki te stanowi¹ wskazówkê

20

asileniN

praktyczn¹: szczególnej troski psychoterapeutycznej wy-

magaj¹ osoby starsze.

10

Brak podobnej zale¿noœci dla mê¿czyzn (o ile tak jest,

0

co trudno jednoznacznie stwierdziæ wobec niskiej liczeb-

noœci podgrupy) mo¿e nasuwaæ przypuszczenie, ¿e si³a

-10

-1

0

1

2

3

4

5

6

7

zwi¹zku depresji ze stopniem ciê¿koœci astmy u starszych

Nasilenie dusznoœci

95% p.ufnoœci

kobiet mo¿e byæ spowodowana zmian¹ funkcjonowania

Ryc. 3. Zale¿noœæ pomiêdzy nasileniem depresji, a poziomem osi hormonalnej przysadkowo-nadnerczowo-p³ciowej. Byæ odczuwanej dusznoœci w grupie badanych chorych

mo¿e koincydencja ciê¿kiej astmy ze zmianami wydziela-

nia sterydów p³ciowych lub z konkretn¹ ich aktywnoœci¹

jest odpowiedzialna za obni¿enie nastroju.

Stwierdzono s³ab¹ korelacjê pomiêdzy poziomem de-

presji, a stopniem wysycenia krwi têtniczej tlenem

Dotychczasowe badania nad cechami osobowoœcio-

(p=0,027; rho=-0,29).

wymi osób chorych na astmê oskrzelow¹ wskazuj¹, ¿e s¹

oni mniej dominuj¹cy, bardziej lêkowi, bardziej autoagre-

sywni i bardziej depresyjni ni¿ osoby z grupy kontrolnej

DYSKUSJA

[29], reaguj¹ na stres silniej [30], maj¹ sk³onnoœæ do t³u-

Z klinicznego punktu widzenia istotne jest wykazanie mienia emocji [8]. Jednoczeœnie jednak, cechy osobowo-zale¿noœci miêdzy nasileniem depresji, a stopniem ciê¿ko- œciowe nie ró¿nicuj¹ astmy miernie nasilonej od ostrej (se-

œci astmy oskrzelowej.

vere) [30], ani „kruchej” (brittle) od „niekruchej” [26].

Nale¿y zaznaczyæ, ¿e w analogicznych badaniach prze-

W przedstawianych badaniach uzyskano potwierdze-

prowadzonych na mniejszej grupie, owych zale¿noœci nie nie tezy o charakterystycznych dla osób choruj¹cych na stwierdzono [3]. Podobnie, okaza³o siê w innych badaniach astmê cechach osobowoœciowych. O ile neurotyzm (jako

[10,23,24], ¿e profil psychopatologiczny w NFA (near fa- czynnik osobowoœciowy mierzony kwestionariuszem tal asthma) nie ró¿ni siê istotnie od profilu w n-NFA, zaœ Eysencka) predysponuje do wyst¹pienia objawów depre-u osób umieraj¹cych na astmê nie stwierdzono g³êbszej – syjnych, o tyle ekstrawersja wydaje siê byæ czynnikiem chro-psychopatologii ni¿ u pozosta³ych osób chorych na astmê ni¹cym (choæ ta zale¿noœæ jest wyraŸnie s³absza). Analizy

[25]. Jednoczeœnie u pacjentów z „kruch¹ astm¹” stwier- wymaga pytanie, czy zale¿noœæ ta jest swoista dla astmy.

dzono wy¿sz¹ zachorowalnoœæ psychiatryczn¹ ni¿ u pa- Dodatkowe wa¿ne informacje mo¿na by tu uzyskaæ unie-cjentów z „astm¹ niekruch¹” [26].

zale¿niaj¹c tê korelacjê od stopnia ciê¿koœci astmy.

W œwietle powy¿szego uzyskany wynik nale¿y trak-

Niezale¿nie od tych rozstrzygniêæ wyniki te mog¹

towaæ jak argument za uznaniem zale¿noœci iloœciowych wskazywaæ na osobowoœciowe czynniki ryzyka i czynniki

214

Alergia Astma Immunologia, 2002, 7(4), 211-215

chroni¹ce przed depresj¹ u osób chorych na astmê, sta- do wspó³wystêpowania depresji i astmy [2,3,4,5,6,14,35].

nowi¹c zarazem punkt wyjœcia do wskazówek terapeu-

Sprawdzano korelacje wewnêtrzne, a zw³aszcza

tycznych.

zwi¹zki miêdzy wystêpowaniem objawów depresyjnych

Korelacja miêdzy nasileniem depresji i objawów lê- u chorych na astmê, ich cechami osobowoœciowymi kowych u osób chorych na astmê nie budzi zdziwienia, i niektórymi parametrami demograficznymi. Przedsta-zw³aszcza, ¿e tak¿e u osób bez astmy ta korelacja na ogó³ wione wyniki wzmacniaj¹ tezê, ¿e nastrój depresyjny po-zachodzi. Tak¿e i w tym przypadku warto by sprawdziæ, zostaje w silnym zwi¹zku z upoœledzeniem funkcji odde-czy zale¿noœæ ta jest swoista dla astmy.

chowych w astmie. Chocia¿ trudno rozstrzygaæ o kie-

Stwierdzony silny zwi¹zek miêdzy poziomem depre- runku przyczynowoœci, wysoce prawdopodobna jest teza sji, a poziomem odczuwanej dusznoœci jest istotnym wy- o wp³ywie obni¿onego nastroju na upoœledzenie wenty-nikiem. Wynik ten ma tym wiêksze znaczenie, ¿e wspó³- lacji p³uc [27,31].

brzmi z badaniami, w których nie stwierdzaj¹c u chorych

W pracach ró¿nych badaczy istniej¹ rozbie¿noœci

na astmê oskrzelow¹ wy¿szego poziom lêku ani depresji, w wystêpowaniu wa¿nych zale¿noœci pomiêdzy parame-wykazano zwi¹zek miêdzy zg³aszanymi objawami odde- trami psychopatologicznymi, a charakteryzuj¹cymi prze-chowymi, a stanem psychologicznym [32]. Warto tak¿e bieg astmy oskrzelowej. Wskazuje to na potrzebê dok³ad-w tym miejscu przywo³aæ badania [33], z których wynika, niejszej analizy badanych populacji i narzêdzi stosowa-

¿e obni¿ony nastrój u chorych na astmê upoœledza akty- nych w badaniach, w celu dotarcia do istoty tych zwi¹z-wacjê przepony.

ków. Jednak nawet przed spe³nieniem tego postulatu uza-

Przedstawione wyniki wpisuj¹ siê w nurt badañ sadnione s¹ pewne wnioski praktyczne.

klinicznych [3,4,6,14,34] nad psychologicznym i psycho-

Wobec wykazanej tu i we wczeœniejszych badaniach

patologicznym kontekstem astmy. Wnioskowanie jest czêstoœci wystêpowania u chorych na astmê oskrzelow¹

ograniczone z uwagi na ma³¹ liczebnoœæ grupy. Jakkol- objawów depresyjnych i lêkowych, niezbêdne jest w³¹-

wiek samo badanie Inwentarzem Becka nie stanowi pod- czenie do procesu diagnostycznego wymiaru podmioto-stawy do rozpoznania klinicznej depresji (ponadto odno- wego, a w razie stwierdzenia objawów depresji czy lêku si siê jedynie do obni¿enia nastroju w momencie bada- – zastosowanie adekwatnej terapii. W ten sposób uzyska nia) uzyskane wyniki zas³uguj¹ na uwagê. S¹ jednoznacz- siê nie tylko subiektywn¹ poprawê samopoczucia, ale tak¿e nie spójne z tymi pracami, które wskazuj¹ na tendencjê wymiern¹ poprawê stanu somatycznego.

Piœmiennictwo

1. Nowobilski R, De Barbaro B. Analiza depresji u chorych na

10. Yellowlees PM, Haynes S, Potts N i wsp. Psychiatric morbidity

astmê oskrzelow¹. Alergia Astma Immunologia 2002; 7: 155.

in patients with life-threatening asthma: initial report of a controlled

2. Goethe JW, Maljanian R, Wolf S i wsp. The impact of depressive

study. Medical Journal of Australia 1988; 149: 246-249.

symptoms on the functional status of inner-city patients with

11. Thompson WL, Thompson TL 2nd. Psychiatric aspects of

asthma. Annals of Allergy Asthma & Immunology 2001; 87:

asthma in adults. Advances in Psychosomatic Medicine 1985;

205-210.

14: 33-47.

3. Nejtek VA, Brown ES, Khan DA i wsp. Prevalence of mood

12. van der Schoot TA, Kaptein AA. Pulmonary rehabilitation in an

disorders and relationship to asthma severity in patients at an

asthma clinic. Lung. 1990; 168 Suppl: 495-501.

inner-city asthma clinic. Annals of Allergy Asthma & Immunology

13. Kaptein AA. Psychological correlates of length of hospitalization

2001; 87: 129-133.

and rehospitalization in patients with acute, severe asthma. Social

4. Mancuso CA, Peterson MG, Charlson ME. Effects of depressive

Science & Medicine 1982; 16: 725-729.

symptoms on health-related quality of life in asthma patients.

14. Centanni S, Di Marco F, Castagna F i wsp. Psychological issues

Journal of General Internal Medicine 2000; 15: 301-310.

in the treatment of asthmatic patients. Respiratory Medicine.

5. Vamos M, Kolbe J. Psychological factors in severe chronic asthma.

2000; 94: 742-749.

Australian & New Zealand Journal of Psychiatry 1999; 33:

15. Wright RJ, Rodriguez M, Cohen S. Review of psychosocial stress

538-544.

and asthma: an integrated biopsychosocial approach. Thorax

6. Brown ES, Khan DA, Mahadi S. Psychiatric diagnoses in inner

1998; 53: 1066-1074.

city outpatients with moderate to severe asthma. Comment in:

16. Rubin NJ. Severe asthma and depression. Archives of Family

Int J Psychiatry Med 2000; 30: 295-297.

Medicine 1993; 2: 433: 40.

7. tenThoren C, Petermann F. Reviewing asthma and anxiety.

17. Wamboldt MZ, Hewitt JK, Schmitz S i wsp. Familial association

Respiratory Medicine 2000; 94: 409-415.

between allergic disorders and depression in adult Finnish twins.

8. Ciesielska-Kopacz N. Ocena wybranych czynników osobowoœci

American Journal of Medical Genetics 2000; 96: 146-153.

u chorych na astmê oskrzelow¹. Polski Tygodnik Lekarski 1992;

18. NHLBI, National Inst. of Health, U.S. Depart. of Health and

47: 745-746.

Human Services. International Consensus Report on Diagnosis

9. Yellowlees PM, Kalucy RS. Psychobiological aspects of asthma

and Management of Asthma. w: Medycyna Praktyczna.

and the consequent research implications. Chest 1990; 97: 628-634.

Diagnostyka i leczenie astmy oskrzelowej 1998; 1: 13-70.

Nowobilski R., De Barbaro B., Furga³ M. Analiza depresji u chorych na astmê oskrzelow¹

215

19. Robinson JP, Shaver PR, Wrightsman LS. Measures of

28. Ho SF, Jones D. Morbidity in older people with self-reported

Depression and Loneliness. w: Measures of Personality and Social

asthma. Age & Ageing 1999; 28: 475-480.

Psychological Attitudes Academic Press Inc., San Diego,

29. Lyketsos GC, Karabetsos A, Jordanoglou J i wsp. Personality

California 1991; 201-204.

characteristics and dysthymic states in bronchial asthma.

20. Sosnowski T, Wrzeœniewski K. Polska adaptacja inwentarza

Psychotherapy & Psychosomatics. 1984; 41: 177-185.

STAI do badania stanu i cechy lêku. Przegl¹d Psychol 1983;

30. Ritz T, Steptoe A, DeWilde S i wsp. Emotions and stress increase

393-412.

respiratory resistance in asthma. Psychosomatic Medicine 2000;

21. Sanocki W. Maudsley Personality Inventory (MPI). w:

62: 401-412.

Kwestionariusze osobowoœci w psychologii. Warszawa PWN,

31. ten Brinke A, Ouwerkerk ME, Bel EH. Similar psychological

1978: 167-175.

characteristics in mild and severe asthma. Journal of

22. Zieliñski J. Dusznoœæ. w: Badania wysi³kowe w ocenie czynnoœci

Psychosomatic Research 2001; 50: 7-10.

p³uc, Warszawa PZWL, 1992; 63-64.

32. Janson C, Bjornsson E, Hetta J i wsp. Anxiety and depression in

23. Rocco PL. Barboni E. Balestrieri M. Psychiatric symptoms and

relation to respiratory symptoms and asthma. American Journal

psychological profile of patients with near fatal asthma: absence

of Respiratory & Critical Care Medicine 1994; 149: 930-934.

of positive findings. Psychotherapy & Psychosomatics 1998;

33. Allen GM, Hickie I, Gandevia SC i wsp. Impaired voluntary

67: 105-118.

drive to breathe: a possible link between depression and

24. Barboni E, Peratoner A, Rocco PL i wsp. Near fatal asthma and

unexplained ventilatory failure in asthmatic patients. Thorax 1994;

psychopathological characteristics: a group-control study.

49: 881-884.

Monaldi Archives for Chest Disease 1997; 52: 339-342.

34. Belloch A, Perpina M, Paredes T i wsp. Bronchial asthma and

25. Tough SC, Hessel PA, Ruff M i wsp. Features that distinguish

personality dimensions: a multifaceted association. Journal of

those who die from asthma from community controls with

Asthma 1994; 31: 161-170.

asthma. Journal of Asthma 1998; 35: 657-665.

35. van Manen JG, Bindels PJ, IJzermans CJ i wsp. Prevalence of

26. Garden GM, Ayres JG. Psychiatric and social aspects of brittle

comorbidity in patients with a chronic airway obstruction and

asthma. Thorax 1993; 48: 501-505.

controls over the age of 40. Journal of Clinical Epidemiology

27. Rimington LD, Davies DH, Lowe D i wsp. Relationship between

2001; 54: 287-293.

anxiety, depression, and morbidity in adult asthma patients.

36. Ritz T, Steptoe A. Emotion and pulmonary function in asthma:

Thorax. 2001; 56: 266-271.

reactivity in the field and relationship with laboratory induction

of emotion. Psychosomatic Medicine 2000; 62: 808-815.