PROGRAMY PROFILAKTYKI UZALEśNIEŃ

Poważne szkody związane z piciem alkoholu występują u około 10-15% populacji między

15 a 18 rokiem życia, ale rozmiary realnych zagrożeń są znacznie wyższe. W ciągu ostatnich lat

zwiększyła się ilość pijącej i upijającej się młodzieży, w szczególności dziewcząt. Z

ogólnopolskich badań socjologicznych (przeprowadzonych w 1995 i powtórzonych w czerwcu

1999 roku) wynika, że 68% 15-letnich chłopców i 54% 15-letnich dziewcząt piło alkohol w ciągu

ostatniego miesiąca. 58% 15-latków i 43% 15-latek w ciągu ostatniego roku upiło się. Zdaniem

specjalistów, wczesna inicjacja alkoholowa jest jedną z przyczyn późniejszych problemów

alkoholowych ludzi dorosłych. Badania wskazują, że główną przyczyną zgonów i inwalidztwa

wśród młodzieży w wieku 16-21 lat jest właśnie alkohol. Co 10 dziecko po wypiciu alkoholu

uczestniczyło w bójce lub sprzeczce. 5% nastolatków doświadczyło wypadku lub uszkodzenia

ciała. Co dwudziesta 15-latka po spożyciu alkoholu miała niechciane kontakty seksualne oraz

kontakty seksualne bez antykoncepcji. Nie należą do rzadkości przypadki nieletnich będących w

stanie nietrzeźwym, zabieranych z miejsc publicznych do domów bądź izb wytrzeźwień przez

patrole policyjne. Oprócz dramatycznych skutków picia są i mniej rzucające się w oczy, ale

znacznie szerzej rozpowszechnione: ograniczenie aspiracji życiowych, zawężenie dążeń, kłopoty

w nauce, nieprawidłowy rozwój nastolatka. Polska młodzież poddawana jest bardzo agresywnym,

starannie przygotowanym i skutecznym oddziaływaniom promującym picie alkoholu. Analizy

rynkowe pokazują, że zwiększenie konsumpcji piwa wśród nastolatków jest podstawowym

źródłem wysokich zysków biznesu alkoholowego. Zwiększa się wprawdzie zakres szkolnych

programów profilaktycznych - tylko w 1998 roku uczestniczyło w nich ponad 800 tys. uczniów i

100 tys. rodziców - nie stanowią one ciągle jeszcze wystarczająco skutecznej przeciwwagi dla

ekspansji tego przemysłu. Większe przyzwolenie rodziców na picie przez dzieci może wiązać się

z mylnym przekonaniem, że lepiej, by dzieci piły niż zażywały narkotyki. Jest ono jednak złudne,

wiadomo bowiem, że alkohol jest swoistego rodzaju przepustką do innych używek i brak jasnych

granic w tej dziedzinie ułatwia kontakt z innymi substancjami. Widoczna jest faktycznie

nieograniczona dostępność alkoholu dla osób nieletnich. 85% sprzedawców całkowicie

lekceważy prawo sprzedając alkohol osobom nieletnim i to pomimo formalnych sankcji w postaci

kar pieniężnych i utraty zezwolenia. Niestosowanie przez samorządy kary w postaci cofnięcia

koncesji sprawiły, że w wielu rejonach kraju nawet małe dzieci są w stanie nabyć mocne

alkohole. Dramatycznie obniżył się wiek inicjacji alkoholowej - obecnie pierwszy kontakt z

alkoholem mają 9-12-latkowie. Jeszcze kilka lat temu picie napojów alkoholowych zaczynało się

w wieku 14 -15 lat. Dlatego też

18 października 1999 roku Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów

Alkoholowych rozpoczęła kampanię profilaktyczno-edukacyjną pod hasłem “Alkohol kradnie

wolność”.

Najważniejszym celem akcji było uruchomienie publicznej debaty dotyczącej problemów

związanych z piciem alkoholu przez młodych ludzi pomiędzy 12 a 18 rokiem życia. Niemniej

istotne było uświadomienie opinii społecznej, że nie wolno przechodzić obojętnie wobec łamania

prawa przez sprzedawców napojów alkoholowych, którzy mimo istniejącego zakazu często

podają i sprzedają alkohol nieletnim. Kampania przebiegała dwutorowo - jej adresatami byli i

nastolatki, i dorośli: rodzice, pedagodzy, wychowawcy, sprzedawcy napojów alkoholowych,

decydenci itd. Młodzież uczestniczyła w debatach, które odbywały się w szkołach. Przygotowano

specjalny plakat oraz ulotkę, która pomaga młodemu człowiekowi powiedzieć “NIE” na

propozycję wypicia alkoholu. Dorośli otrzymali specjalną broszurę zawierającą wskazówki

1

PROGRAMY PROFILAKTYKI UZALEśNIEŃ

dotyczące rozpoznawania i rozumienia problemów związanych z piciem nastolatków. Wstępem

do tej kampanii była wydana przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów

Alkoholowych Wakacyjna Polisa Trzeźwości dla naszych dzieci, skierowana do rodziców,

wychowawców, sprzedawców i świadków ryzykownych sytuacji oraz samej młodzieży. W

kampanię “Alkohol kradnie wolność” włączyły się media: I Program TVP, Gazeta Wyborcza i III

Program Polskiego Radia, które objęły patronat nad akcją. Telewizja Polska 23 października

1999 roku emitowała całodzienny blok dotyczący problemu upijania się nastolatków. Na pytania

telewidzów odpowiadali zgromadzeni w studiu eksperci. Tego samego dnia w dodatku Gazety

Wyborczej “Wysokie obcasy” czytelnicy znaleźli obszerny materiał dotyczący kampanii, a także

broszurę dla rodziców.

Organizatorem kampanii była Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów

Alkoholowych Patronami kampanii są: Program 1 TVP S.A., Gazeta Wyborcza, Program III

Polskiego Radia, Lucent Technologies (sprzęt telekomunikacyjny dla obsługi infolini),

Telekomunikacja Polska S.A. Kształt graficzny kampanii nadała Agencja Reklamowa “Hager”.

Z badań wynika, że z rodzin alkoholowych pochodzi ok. 60 % alkoholików i ok. 80 %

pacjentów oddziałów nerwic. U pacjentów tych rozpoznano cechy współuzależnienia.

Szacuje się, że w Polsce żyje około miliona alkoholików. Liczba dorosłych żyjących w

otoczeniu alkoholika wynosi około 1,5-2 mln osób. Dzieci tworzą grupę blisko 2 milionową. W

grupie zwiększonego ryzyka znajduje się 2-2,5 mln osób często pijących. Nieletni upijający się

od czasu do czasu (wiek 14-17 lat) stanowią 20 % populacji. Jak przy tym złożonym zjawisku ma

wyglądać profilaktyka uzależnień alkoholowych?

Według klasycznego, medycznego wzorca rozróżnia się na ogół trzy poziomy

profilaktyki: pierwszy poziom to niedopuszczenie do powstania choroby; drugi poziom oznacza

zmniejszenie ciężaru i czasu trwania choroby przez wczesne rozpoznanie; trzeci poziom to

przeciwdziałanie nawrotom choroby.

Działania profilaktyczne adresowane są zarówno do dorosłych, jak i do dzieci i

młodzieży, niezależnie od tego, czy dotyczą alkoholu czy innych środków.

Społeczna akceptacja alkoholu we naszym kraju tzw. “tradycja” umacnia rolę alkoholu w

naszym kręgu kulturowym. W działaniach profilaktycznych jest miejsce na wiedzę o

uzależnieniach. Najistotniejszymi krokami są jednak działania skierowane na harmonijny rozwój

osobowości, nastawione na pielęgnowanie tego, co zdobyło się w dzieciństwie i w młodości albo

na uzupełnienie braków.

Profilaktyka uzależnień (w tym alkoholowych) jest zorganizowaną, profesjonalną,

psychospołeczną działalnością, która posiada swoje szkolenia, procedury oraz zaplecze naukowo-

badawcze. Jest ukierunkowana na pełny rozwój człowieka.

Najbardziej przydatna okazuje się wiedza, która pogłębia rozumienie siebie, która pomaga

rozpoznawać własne potrzeby i odróżniać je od zachcianek. Potrzebna jest wiedza o tym: - Jak

rozpoznawać własne cele. - Jak kształtować własny system wartości. Jak nazywać, rozpoznawać i

wyrażać własne uczucia. - Jak lepiej kontaktować się z otoczeniem. Działania profilaktyczne to

uczenie umiejętności lepszego funkcjonowania w sytuacjach konfliktowych, obrony własnych

wyborów, w tym odmawiania propozycji picia. Celem oddziaływać jest więc zmiana w sferze

postaw i wartości.

Współczesne programy profilaktyczne wśród dzieci i młodzieży ujęte są w zwarte

ustrukturalizowane spotkania, realizowane przez przeszkolonych specjalistów np.:

2

PROGRAMY PROFILAKTYKI UZALEśNIEŃ

I. program “Spójrz inaczej” - adresowany jest do dzieci od I do VIII klasy Szkoły

Podstawowej,

II. program profilaktyczny NOE - Podstawowym założeniem Programu jest

wzmocnienie postaw abstynenckich wśród młodzieży i dostarczenie maksymalnej wiedzy o

alkoholowym ryzyku. Odbywa się on na terenie szkoły i jest przeznaczony dla dużej grupy

młodzieży (100 - 150 osób - klasy siódme, ósme i licealne). Jednorazowe spotkanie trwa cztery

godziny i opiera się na podejściu psychodynamicznym - to znaczy angażującym uczniów do

aktywnego uczestnictwa poprzez scenki, elementy psychodramy, "burzy mózgów",

psychoedukacji. Sytuacja dużej grupy sprzyja przyspieszeniu procesów podejmowania decyzji i

wcale nie musi oznaczać braku intymności i bliskości. Program stara się pokazać tkwiące w

młodych ludziach pokłady dobrej woli, tęsknoty za wolnością i prawdą. Nastawiony jest na

pozytywny aspekt abstynencji. Bardzo silnie emocjonalnie wpływają na młodzież dawane

podczas spotkania świadectwa - osoby uzależnionej i współuzależnionej. Realizuje go zespół

pięcioosobowy, pracujący pod kierunkiem psychologa. Program trwa około 4 godzin.

III. program 7 kroków tzw. Elementarz - składa się z cyklu 8 spotkań realizowanych w

klasie przez nauczyciela. Nauczyciel pracuje pod kierunkiem koordynatora, który jest

przeszkolony . Podstawowe treści tego programu to:

Istnieją sprawy dla których warto żyć - Miłość, Wolność, Przyjaźń, radość. Na drodze do tych

wartości człowiek spotyka przeszkody i pułapki. Można uczyć się sztuki znajdowania dobrych

dróg, pokonywania przeszkód i omijania pułapek. Można poszukiwać swojego szczęścia w

naturalny sposób, przez próby robienia dobrego użytku ze swojego życia.

Istnieją także pewne substancje chemiczne, które po wprowadzeniu do organizmu wywierają

istotny wpływ na to co człowiek czuje, jak myśli i jak się zachowuje oraz oddziaływują na pracę

mózgu, serca, wątroby, nerek i płuc. Ludzie zażywają te substancje bo oczekują, że będą

przeżywać przyjemne uczucia, że będą lepiej się czuć ze sobą, że będzie im się lepiej żyło.

Sięgają po sztuczną, chemiczną protezę szczęścia.

Wielu ludzi sięgając po te substancje wpada w bardzo groźną pułapkę. Dzięki specjalnym

chemicznym właściwościom mogą one wytwarzać trudne do zerwania więzy powodujące, że

człowiek zaczyna odczuwać bardzo silny przymus wewnętrzny by je stale zażywać. Staje się od

nich uzależniony, tzn. nie potrafi czuć się dobrze i normalnie żyć jeżeli nie zażywa tych

substancji.

Systematyczne zażywanie tych substancji niszczy organizm i psychikę człowieka, a w wielu

przypadkach powoduje śmierć. Uzależnienie od substancji chemicznych jest chorobą bardzo

trudną do leczenia, ale alkoholik i narkoman może ocalić swoje życie jeżeli w porę trafi do

odpowiedniej placówki leczniczej.

Można zapobiegać wpadaniu do pułapki uzależnienia jeżeli człowiek uzyska w porę

odpowiednie informacje o substancjach uzależniających, nauczy się jak ich unikać lub jak

obchodzić się z nimi bez tworzenia niepotrzebnego ryzyka. Przedmiotem szczególnej uwagi w

programie są pułapki zastawiane przez alkohol etylowy znajdujący się w tak popularnych

napojach jak piwo, wino czy wódka.

Alkohol oszukuje tzn. wywiera podstępny wpływ na umysł człowieka i podsuwa fałszywe

przekonania na swój temat, które utrudniają sprawowanie kontroli nad spożywaniem napojów

alkoholowych. Czasem człowiek sięga po alkohol właśnie po to, by oszukać samego siebie - gdy

ma realne problemy to pije, by o nich zapomnieć. Ale to nie rozwiązuje jego problemów. Na

temat alkoholu często oszukują również ci, którzy zarabiają na jego sprzedaży i którym zależy

3

PROGRAMY PROFILAKTYKI UZALEśNIEŃ

żeby ludzie więcej pili. Oszukują także ci, którzy przy pomocy alkoholu pragną manipulować

innymi ludźmi - np. chcą wykorzystać osobę, którą upijają. Wielu ludzi daje się oszukiwać i zbyt

łatwo wpada w pułapki alkoholowe - szkodzą sobie i innym ludziom, z którymi współżyją.

Można nauczyć się różnych rzeczy, które będą potrzebne do radzenia sobie z życiem bez

pomocy alkoholu i do znajdowania trzeźwych przyjemności. Program Siedmiu Kroków tworzy

okazję, żeby dowiedzieć się o sprawach, które dla większości Polaków są jeszcze mało znane.

PROGRAM SIEDMIU KROKÓW:

Krok pierwszy - poszukiwanie szczęścia

Krok drugi - chemiczna pułapka

Krok trzeci - używanie i nadużywanie

Krok czwarty - uzależnienie jest śmiertelną chorobą

Krok piąty - alkohol i nasze uczucia

Krok szósty - sztuka odmawiania

Krok siódmy - zdrowie i dobre życie

IV. program “Odlot” - dotyczy głównie narkomanii, ale również zapobieganiu

przestępczości.

V. program edukacyjny "Zgodnie z prawem"- program skierowany jest do właścicieli

koncesji i sprzedawców napojów alkoholowych. Składa się z trzech części dotyczących: -

podstawowych uregulowań prawnych z zakresu obrotu napojami alkoholowymi,

- podstawowych wiadomości dotyczących oddziaływania alkoholu na organizm ludzki,

- podstawowych wiadomości psychologicznych potrzebnych do radzenia sobie w sytuacji nacisku

ze strony osoby nieletniej lub pijanej.

Program realizowany przez 1-2-osobowy zespół; czas trwania ok. 3 godz.

VI. program profilaktyczno-socjoterapeutyczny "Małolat"- program skierowany do

nieletnich osób nadużywających alkoholu. Realizowany od 1996 roku - między innymi dla

nieletnich klientów izby wytrzeźwień. Praca z młodzieżą obejmuje 7 dwugodzinnych spotkań. W

programie uczestniczą również rodzice (3 spotkania).

Są to tylko niektóre programy- propozycje, które uzyskały zadawalające oceny. Takich

programów jest dużo więcej.

Spotkania z młodzieżą są jednym z etapów profilaktyki. Następny etap stanowią spotkania

z rodzicami. Służą one przekazaniu informacji nt. Alkoholizmu, pomagają również poprawić

komunikację w rodzinie, uczą lepszego zrozumienia własnych dzieci. Programy te wpływają

również na zmianę stereotypów myślenia dorosłych na temat przekonań młodzieży. Na przykład z

ankiety przeprowadzanej przy realizacji programu profilaktycznego NOE, na pytanie: Czy

mógłbyś żyć bez alkoholu? Twierdząco odpowiada od 70 do 80 % uczniów w wieku od 15 do 18

lat. Wynik ten zazwyczaj budzi zdziwienie wśród rodziców, którzy szacują ten wynik na 20 - 30

%.

Spotkania z rodzicami są ważnym elementem działań profilaktycznych, gdyż wśród

czynników chroniących młodzież przed sięganiem po środki chemiczne, silna więź z rodzicami

stała się czynnikiem podstawowym, jak również zainteresowanie nauką i szkołą, praktykami

4

PROGRAMY PROFILAKTYKI UZALEśNIEŃ

religijnymi oraz poszanowaniem norm społecznych, wartości, autorytetów. Im zdrowsza jest

rodzinna, tym mniejsze prawdopodobieństwo rozwoju uzależnienia u dzieci.

Następną grupę oddziaływań stanowią nauczyciele i wychowawcy. Celem programów dla

nauczycieli i wychowawców jest rewizja własnych poglądów i postaw wobec używania i

nadużywania alkoholu. Programy uczą psychologicznych zasad interwencji w problematyce

uzależnień.

Podobne cele spełniają programy adresowane do dorosłych w zakładach pracy. Dotyczą

one wczesnego rozpoznania problemów alkoholowych, umiejętności interwencji wobec osób

nadużywających, tak aby zatrzymać dobrego pracownika i pomóc mu w podjęciu decyzji o

leczeniu. Jest to tzw. Program Pomocy Pracowniczej adresowany do kadry kierowniczej różnych

szczebli. Z badań wynika, że drożej kosztuje wyszkolenie nowego pracownika, niż nakłonienie

nałogowego alkoholika do podjęcia leczenia odwykowego i pokrycie kosztów jego leczenia.

Najczęściej jednak zakłady pracy rozwiązują problem alkoholowy poprzez zwalnianie

pracowników.

Programy profilaktyczne adresowane są do tych grup zawodowych, które mają do

czynienia z alkoholikami i ich rodzinami np. policji, służby zdrowia, pracowników opieki

społecznej. Celem tych programów nie jest uczenie terapii uzależnień, ale uczenie umiejętności

rozpoznawania problemu alkoholowego tak, aby przy normalnych czynnościach zawodowych

rozpoczynać proces informowania pacjenta o jego sytuacji i wskazywania mu możliwości wyboru

na długo wcześniej, zanim uzależnienie się rozwinie.

Test “Rozpoznawanie zaburzeń związanych z piciem alkoholu” został opracowany przez

Światową Organizację Zdrowia w celu rozpoznawania osób pijących w sposób ryzykowny dla

zdrowia przez lekarzy podstawowej służby zdrowia.

Profilaktyka może być podobnie realizowana przez każdą osobę

- poprzez zmianę osobistych przekonań nt. Alkoholizmu, rewizję stereotypów i mitów

- poprzez stosowanie zasady: “Daj przykład, a nie wykład”

- poprzez zmianę zachowań

W ten sposób możemy budować koalicję trzeźwościową w społecznościach lokalnych,

docierając do przedstawicieli placówek, których działalność ma aspekt profilaktyczny (sport,

kultura), jak również do osób reprezentujących władzę lokalną, aby uzyskać odpowiedzialne

decyzje w sprawie polityki alkoholowej.

Przemoc jest równie powszechnym zjawiskiem jak alkoholizm. Przez wiele lat przemoc w

rodzinie była tematem tabu. Mówiło się o awanturach, kłótniach, nieporozumieniach i w ten

sposób ukrywało się prawdę o tym, co tak naprawdę się dzieje. Bagatelizowano zjawisko, które

Kodeks Karny określa terminem "znęcanie" i "maltretowanie". . Najczęściej występują razem. Od

wielu lat prowadzona jest profilaktyka dotycząca uzależnień. Natomiast problem przemocy był

raczej niedostrzegany. Problemem tym zajął się Ryszard Schlack z bielskiego Zespołu

Psychoedukacji, Profilaktyki i Terapii.

Od ponad roku Zespół realizuje program pod nazwą "Niebieski Pasjans". Jego celem jest

wskazanie rozwiązań i źródeł pomocy dla ofiar przemocy oraz doprowadzenie do zmiany

sposobu myślenia, że silniejszy ma zawsze rację. O tym, że profilaktyka jest potrzebna,

przekonują policyjne statystyki dotyczące przemocy domowej. "Pasjans" jest ponad

dwugodzinnym spektaklem, w którym połączono elementy technik medialnych z różnorodnymi

formami zabawy, dramy i edukacji. Finalnym akcentem jest złożenie deklaracji w sprawie

odrzucenia przemocy jako sposobu rozwiązywania konfliktów w szkole, domu, na ulicy. Program

5

PROGRAMY PROFILAKTYKI UZALEśNIEŃ

realizowany jest przez 4-5-osobowy zespół terapeutów, pedagogów, studentów kierunków

społecznych. W ubiegłym roku, w większości na terenie Podbeskidzia, zrealizowano 33

spotkania. Wzięło w nich udział ok. 5000 uczniów ze szkół podstawowych i średnich. Prawie we

wszystkich wypadkach program uzyskał pozytywne oceny młodzieży i pedagogów. Często stawał

się podstawą do dalszej pracy wychowawczej, która owocowała spadkiem agresji na terenie

szkoły.

"Program «Niebieski Pasjans» jest atrakcyjny pod względem metod i środków. Przekazuje

istotne treści i aktywizuje uczniów. Programy tego typu są niezbędne wobec patologii

społecznych, na które natykamy się w życiu. Pasjans nie jest programem, który zlikwiduje

problem przemocy w szkole czy rodzinie. Stanowi punkt wyjścia do dalszej pracy dla nauczycieli

i pedagogów. Daje też młodzieży możliwość właściwego rozpoznania sytuacji, z jakimi styka się

na co dzień mówi Ryszard Schlack, autor programu.

Zdarza się jednak, że reakcje są natychmiastowe. Zdarzenie takie miało miejsce podczas

spotkania w Brennej, gdzie dwoje dzieci zwróciło się z prośbą o pomoc. Zespół wszelkie sygnały

traktuje poważnie i dokładnie sprawdza. Następnie przekazuje sprawę odpowiedniej dla miejsca

zamieszkania instytucji niosącej pomoc ofiarom przemocy. Ułatwieniem w sięganiu po pomoc są

specjalne karteczki dołączane do ulotek rozdawanych na zakończenie programu. Osoba

potrzebująca pomocy dla siebie lub kogoś innego może przesłać informację do Zespołu i w ten

sposób zachowując anonimowość sięgnąć po pomoc.

Programy takie jak „Siedem kroków”, „Spójrz inaczej”, „Noe”, „Niebieski pasjans”

ostrzegają przed: alkoholizmem, narkomanią, przemocą w rodzinie, zalecają prowadzenie

zdrowego trybu życia. Poprzez wymienione formy profilaktyki i rozwój zainteresowań, gdzie w

pogoni za pieniądzem zatracane są podstawowe wartości życia człowieka, dzieci uczą się

obiektywnego spojrzenia na świat pełen przemocy, zła i uzależnień.

6