wosdlaciebie@gmail.com
Prawa człowieka w Polsce
Funkcjonowanie systemu praw człowieka oznacza, że o ile system międzynarodowy wyznacza ogólne standardy
ochrony praw i wolności jednostki, o tyle system wewnątrzkrajowy go uszczegóławia i konkretyzuje.
Podpisanie i ratyfikowanie dokumentów z wyższego szczebla niż system wewnątrzkrajowy obliguje dane
państwo do przestrzegania prawa i dostosowania własnego do umów międzynarodowych. Oczywiście żaden
system nie zastąpi własnego prawodawstwa, instytucji sądowniczych i organizacji powołanych celu ochrony
praw. Oba systemy tj. międzynarodowy i system regionalny jedynie zabezpieczają interes prawny jednostki
zamieszkującej własny kraj. Zdarza się i tak, że obywatel nie jest zadowolony z rozwiązań prawnych
zastosowanych we własnym kraju, w takim wypadku może on zwrócić się do instytucji regionalnych lub
międzynarodowych takich jak np. Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu.
Znany jest przykład Alicji Tysiąc skarżącej nasz kraj do wymienionego Trybunału o złamanie jej prawa do
aborcji, podyktowanej trzecią ciążą, która miała zagrozić Pani Alicji pogorszeniem się stanu zdrowia (choroba
oczu i prawdopodobieństwo porodu poprzez cesarskie cięcie). Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał
orzeczenie obciążające Polskę karą grzywny wypłaconej w euro na rzecz skarżącej doliczając koszty
postępowania przed Trybunałem. Grzywna została przyznana jako zadośćuczynienie za naruszenie przez Polskę
artykułu 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, mówiącej o prawie do poszanowania życia prywatnego.
Zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej każdy obywatel ma prawo wnieść skargę w razie łamania lub
nieprzestrzegania jego praw.
Organami chroniącymi prawa człowieka w naszym kraju są:
Sądy powszechne
Sądy administracyjne
Trybunał Konstytucyjny
Rzecznik Praw Obywatelskich
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
Organizacje pozarządowe
Do przestrzegania obywatelskich praw niezbędne są gwarancje materialne i formalne. Gwarancje
materialne zapewniają instytucje odpowiedzialne za przestrzeganie praw i egzekwowanie kar (np. szeroko
pojęta świadomość prawna społeczeństwa). Gwarancje formalne zaś, to procedury i środki umożliwiające
jednostce postępowanie w dochodzeniu swych praw. Dzielą się na: gwarancje bezpośrednie (chronią w sposób
instytucjonalny prawa np. rzecznik Praw Obywatelskich) i pośrednie (mają duży wpływ na podstawowych
przestrzeganie praw np. podział władzy w państwie).
Organy administracyjne chroniące prawa człowieka w
Polsce
Działalność sądów powszechnych odnosi się do rozpatrywania spraw z zakresu prawa cywilnego, karnego,
prawa pracy oraz gospodarczego. Każdy obywatel ma prawo wnieść skargę jeśli uzna, że jego prawa są
łamane.
Sądy administracyjne rozpatrują skargi na decyzje administracyjne instytucji, najważniejszym sądem z tego
zakresu jest Naczelny Sąd Administracyjny. Zgodnie z artykułem 15 par.1 ustawy, NSA:
rozpoznaje środki i orzeczenia wojewódzkich sądów administracyjnych,
wyjaśnia przepisy prawne, rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy organami administracji rządowej,
chroni obywatela przed niewłaściwymi decyzjami samorządów lub instytucji państwowych.
Trybunał Konstytucyjny (organ sądownictwa konstytucyjnego) składa się z 15 sędziów wybieranych na 9 lat.
Obecnie funkcję prezesa pełni Jerzy Stępień. Do zadań Trybunału należy:
badanie zgodności ustawy lub innego aktu prawnego z Konstytucją (z 1997 roku) i umowami
ratyfikowanymi;
kontrola aktów normatywnych;
rozpatrywanie skargi konstytucyjnej;
rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi organami państwa;
orzeczenie zgodności działań partii politycznych z Konstytucją;
rozpatrywanie pytań prawnych skierowanych przez sąd.
Prawo złożenia skargi ma każdy obywatel RP oraz przewidziane zapisem konstytucyjnym instytucje. Aby skarga
została przyjęta musi spełnić wymogi formalne tj.:
Powinna być sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego,
Musi być opisana zgodnie ze schematem. Musi zawierać informacje ogólne, określenie przedmiotu skargi,
określenie podstaw skargi, uzasadnienie.
Należy uiścić opłatę skarbową.
W razie potrzeby powinna zawierać należne dokumenty.
Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO)
Obecnie, od 2006 funkcję tą pełni Janusz Kochanowski. Wcześniej byli: Ewa Łętowska (1987-1992), Tadeusz
Zieliński (1992-1996), Adam Zieliński (1996-2000), Andrzej Zoll (2000-2006).
Działalność Rzecznika Praw Obywatelskich reguluje Konstytucja RP i Ustawa z dnia 15 lipca 1987 roku (wraz z
późniejszymi zmianami) o Rzeczniku Praw Obywatelskich. RPO powołany jest przez Sejm na okres 5 lat, w
czasie pełnienia swojej kadencji jest niezależny i niezawisły od innych organów państwa. O pomoc do RPO może
2
wystąpić osoba prawna, każdy obywatel, instytucja samorządowa lub organizacja społeczna. Celem rzecznika
jest zapewnienie jednostce ochrony przed naruszaniem jej praw ze strony instytucji oraz niesienie pomocy
wobec działań bezprawnych organów władzy i administracji publicznej. Funkcja Rzecznika Praw Obywatelskich
zobowiązuje do: podjęcia postępowania jeśli zostaną naruszone wolności lub prawa człowieka, kontrolowania i
podjęcia czynności jeśli zostaną stwierdzone braki w przestrzeganiu praw obywatelskich, badania działalności
władzy publicznej w aspekcie przestrzegania praw, corocznego sprawozdania przed Sejmem i Senatem z
problemów wynikających w dziedzinie przestrzegania praw, złożenia sprawozdania ze swojej działalności.
Rzecznik ma następujące możliwości:
wystąpienie do Trybunału Konstytucyjnego z prośbą o zbadanie zgodności ustawy z Konstytucją oraz
zgodności pomiędzy przepisami niższego rzędu z przepisami wyższego rzędu;
może wystąpić do organu lub instytucji, która narusza prawa obywatelskie z wnioskiem o naprawę
wyrządzonej szkody;
może wystąpić do odpowiedniego organu (Sejmu, Senatu, rządu, Prezydenta) o podjęcie inicjatywy
ustawodawczej, sam jednak nie posiada takich uprawnień;
ma prawo wystąpić do Sądu Najwyższego o kasację wyroku;
może zażądać ukarania winnych łamania praw przez sankcję dyscyplinarne;
może żądać wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawie karnej o przestępstwo ścigane z
urzędu;
ma prawo wystąpić do sądu z wnioskiem o stwierdzenie nieważności orzeczenia.
Jeśli wniosek o podjęcie działania wniesie osoba fizyczna Rzecznik ma prawo samodzielnie podjąć postępowanie
wyjaśniające.
Rzecznik Praw Obywatelskich jest konstytucyjnym organem kontroli, czuwa na straży wolności i praw
obywatelskich. Pełni funkcję prewencyjną, diagnostyczną, kontrolną i kreującą. Jest niezawisły i niezależny od
innych organów państwowych, ponosi odpowiedzialność jedynie przed Sejmem, posiada immunitet.
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (KRRiT) - to organ konstytucyjny, który ma stać na straży wolności
słowa i prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji. Podstawą prawną działania
Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji jest artykuł 213 i 215 ustęp 1 Konstytucji oraz Ustawa z dnia 29 grudnia
1992 roku o radiofonii i telewizji wraz z późniejszymi nowelizacjami.
Obecnie od 23 października 2007 przewodniczącym Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji jest Witold Kołodziejski.
Zadania Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji są następujące:
w porozumieniu z Prezesem Rady Ministrów projektuje kierunki polityki w dziedzinie radiofonii i telewizji,
określa warunki nadawców radiowych i telewizyjnych,
przyznaje koncesję (prawo nadawania programów radiowych i telewizyjnych),
sprawuje kontrolę nad działalnością zarejestrowanych stacji,
3
określa inne szczegóły prawne np. wysokość opłat za koncesję,
opiniuje prawo i ustawodawstwo międzynarodowe z dziedziny radiofonii i telewizji,
kształci kadry,
współpracuje z innymi organami w sprawie ochrony praw autorskich autorów programów radiowych i
telewizyjnych,
4
Organizacje pozarządowe chroniące prawa człowieka w
Polsce
Organizacje pozarządowe zaczęły powstawać w Polsce w tym samym czasie co w Europie Zachodniej jednak
były one nielegalne, podobnie jak w pozostałych państwach socjalistycznych. Ich renesans przeżywamy od
1989 roku ponieważ od tego czasu rozpoczął się proces transformacji ustrojowej, a co za tym idzie przemian w
świadomości i mentalności obywateli polskich.
Polski Czerwony Krzyż jest najstarszą organizacją pozarządowa działającą w Polsce, powołaną 27 czerwca
1919 roku. Do zadań PCK należy:
szkolenie drużyn sanitarnych
organizowanie honorowego krwiodawstwa
organizowanie kursów ratowniczych
szerzenie idei humanitaryzmu we współczesnym świecie
poszukiwanie osób zaginionych podczas wojny w ramach Biura Informacji i Poszukiwań
poszukiwanie osób represjonowanych przez system stalinowski
zapobieganie chorobom zakaźnym i cywilizacyjnym
uczestnictwo w międzynarodowych akcjach pomocy humanitarnej
na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, kiedy nasz kraj stał się miejscem tranzytowym dla
uchodźców PCK zajmuje się udzielaniem pomocy uchodźcom z różnych krajów.
Polskie Stowarzyszenie Amnesty International powstało w 1989 roku, zostało zarejestrowane w sądzie w
Gdańsku w 1990 roku. Od 1991 roku uczestniczy w działaniach międzynarodowych mających na celu obronę
praw człowieka. Obecnie działa w kilku grupach mających swoją siedzibę w dużych miastach np.: Warszawa,
Gdańsk, Kraków, Toruń, Lublin.
Amnesty International działa na podstawie Statutu, który zawiera odniesienia do Powszechnej deklaracji praw
człowieka i obywatela. Celem działań omawianej organizacji jest m.in.:
podejmowanie działalności propagującej prawa człowieka
prowadzenie i wspieranie działań mających na celu pomoc dla więźniów
prowadzenie kampanii uświadamiającej łamanie praw człowieka
prowadzenie akcji edukacyjne
przeciwstawianie się karze śmierci
walka o prawa człowieka do sprawiedliwego sądu
Amnesty International jest organizacją niezależną od rządów, religii, polityki i ekonomii. Działa na rzecz
konkretnego człowieka, grupy ludzi, ma zasięg globalny. Przykładem akcji prowadzonej przez Polskie
Stowarzyszenie Amnesty Internationalbyła jej obecność na placu w Chinach w 1990 roku, w rocznicę masakry
na placu Tiananmen. Inny przykład z 2005 roku, to przeprowadzenie akcji „Wolność dla Białorusi”, kiedy to
5
polskie dzienniki ukazały się w kolorach czarno – białych jako protest przeciwko ograniczaniu wolności słowa na
terenie Białorusi.
Komitet Helsiński w Polsce i Helsińska Fundacja Praw Człowieka
Organizacje zostały powołane na przełomie 1982/1983 decyzją Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej, powstałej
22 kwietnia 1982 roku, w celu kontroli przestrzegania praw i wolności człowieka. Głównym zajęciem Komitetu w
tym czasie było gromadzenie danych o sytuacji prawnej Polaków. Prace Komitetu zaowocowały raportami pt.
„Polska w okresie stanu wojennego” i „Prawa człowieka i obywatela w PRL” przedstawionymi na Konferencji
Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie w Madrycie. Inne ważne dokumenty to np.: „Akty terroru i przemoc” z
grudnia 1983, „Prawo pracy w Polsce, a normy międzynarodowe” – styczeń 1985 i w końcu największe
opracowanie pt.: „Naruszanie praw człowieka i obywatela w PRL w okresie 13 XII 81 - 31 II 85” , z marca 1985
roku.
Na prośbę Komisji Praw Człowieka opracowano dotyczący niezawisłości sądów w Polsce. Ostatecznie na bazie
doświadczeń w 1984 roku powołano Komitet Obrony Praworządności oraz Komitet Obywatelski Przeciw
Przemocy. Do dziś Komitet Helsiński w Polsce zajmuje się sprawami obrony praw człowieka. Głównie
prowadzone są działania mające na celu monitorowanie np. procesów legislacyjnych oraz edukację i inne
inicjatywy z omawianego zakresu. Ciekawą inicjatywą jest założenie i funkcjonowanie Szkoły Praw człowieka,
która kształci przyszłych wykładowców w tej dziedzinie.
Wśród innych organizacji pozarządowych działających w Polsce w obronie praw człowieka znajdują
się:
Polska Akcja Humanitarna
Centrum Pomocy Uchodźcom działa od 1993 roku (ówcześnie jako Equi Libre) i jest organizacją udzielającą
pomocy ludziom zmuszonym z przyczyn politycznych, religijnych i ekonomicznych do ucieczki z własnego kraju.
Ci uchodźcy, którzy zostają na terytorium Polski otrzymują opiekę od organizacji. Wśród osób będących pod
opieką są Bośniacy, Czeczeńcy, Rumuni, Białorusini i inni. Polska Akcja Humanitarna pomaga tym, którzy
otrzymali status uchodźcy lub o niego się starają. Podejmowana pomoc ma postać poradnictwa prawnego oraz
zapewnienia podstawowych środków do życia. Na terenie naszego kraju istnieją ośrodki specjalnie
zorganizowane dla uchodźców.
Fundacja SOS
Organizacja zajmuje się pomocą w ochronie życia poczętego i udzielaniem wsparcia dla matek samotnie
wychowujących dzieci. Została założona w 1989 roku przez księdza Ryszarda Halwe. Formy pracy Fundacji są
bardzo różnorodne np. zakładanie domów dla samotnych matek, edukacja, promocja życia, szkolenia
przeznaczone dla młodzieży i studentów. Fundacja zajmuje się również opieką nad osobami zagrożonymi
ubóstwem oraz wspieraniem szkół i ośrodków zdrowia w rejonach najbiedniejszych.
6
Caritas Polska
Caritas jest organizacją charytatywną Kościoła rzymskokatolickiego organizuje działania niosące pomoc osobom
bezrobotnym, bezdomnym, chorym, ubogim. Caritas udziela pomocy ofiarom wojen i kataklizmów na terenie
Polski i poza jej granicami.
7