W.W. (PerwaldO) #vol. 1
GEOGRAFIA FIZYCZNA ŚWIATA (wykład #1; 2009/2010)
Program:
I. Przedmiot badań i zadania geografii fizycznej świata.
II. Miejsce geografii fizycznej świata w rozwoju historycznym nauk geograficznych (kierunki:
opisowy, systematyzujący, teoretyczno  wyjaśniający, porównawczy, krajobrazowy,
antropogeograficzny, ekologiczny i regionalny).
III. Współczesne cechy rozwoju nauk geograficznych i ich realizacja w geografii fizycznej świata.
IV. Definicja geografii wg Leszczyckiego. Miejsce i miejsce geografii fizycznej świata.
V. Współczesny podział nauk geograficznych i miejsce geografii fizycznej świata.
VI. Przestrzeń w geografii fizycznej świata.
VII. Geografia fizyczna świata jako nauka empiryczna (materiały zbierane poprzez obserwację i
eksperyment)
VIII. Przedmiot badań geografii fizycznej świata (powierzchnia ziemi jako przedmiot badań
geografii fizycznej świata)
IX. Terminy określające przedmiot badań geografii fizycznej świata (system, geosystem,
geoekosystem, epigeosfera, powłoka krajobrazowa, środowisko przyrodnicze, środowisko
geograficzne).
X. Definicja geografii fizycznej świata. Podstawowe problemy badawcze geografii fizycznej
świata.
XI. Krzywa hipsograficzna kuli ziemskiej jako podstawa opisu świata w skali globalnej
(podstawowe piętra hipsometryczne i związane z nimi typy krajobrazu).
XII. Powstanie ziemi, rozmieszczenie kontynentów i oceanów (rozmieszczenie wyżyn, nizin, gór,
jest efektem czynnika tektonicznego).
XIII. Wielkie orogenezy (górotwory)
XIV. Wulkanizm  strefy wulkaniczne na świecie (nazwy wulkanów na świecie)
XV. Strefy klimatyczne kuli ziemskiej
XVI. Wody kuli ziemskiej
a) Oceany i morza
b) Rzeki kuli ziemskiej
c) Reżimy hydrologiczne rzek świata
d) Jeziora kuli ziemskiej
e) Bagna i mokradła kuli ziemskiej
f) Lądolody i lodowce  współczesne zlodowacenia kuli ziemskiej
g) Wyspy świata
XVII. Kontynenty  półkula morska i lądowa, podział kontynentów, granice między kontynentami
a) podstawowy podział kontynentów na góry, wyżyny, niziny.
b) wyżyny
c) góry
XVIII. Strefy glebowe kuli ziemskiej
XIX. Strefy roślinne w poszczególnych strefach klimatycznych
XX. Wielkie strefy krajobrazowe kuli ziemskiej (gorÄ…ca, umiarkowana, zimna). ZwiÄ…zane z nimi
typy krajobrazów.
XXI. Strefy krajobrazowe w układzie pionowym
XXII. Charakterystyka fizyczno  geograficzna kontynentów (budowa geologiczna 
rozmieszczenie jednostek geologicznych, tarcze, płyty, góry); ukształtowanie powierzchni (góry,
wyżyny, niziny); klimat, wody; sieć rzeczna; jeziora; lodowce; gleby; roślinność; typy morfo...
XXIII. Charakterystyka fizyczno  geograficzna mórz świata.
I. Przedmiot badań i zadania geografii fizycznej świata.
Miejscu geografii fizycznej świata w programie studiów TiR odpowiada wykład o charakterze
syntetyzującym; podstawowym celem jest przedstawienie wybranych elementów środowiska
geograficznego w skali globalnej.
II. Miejsce geografii fizycznej świata w rozwoju historycznym nauk geograficznych (kierunki:
opisowy, systematyzujący, teoretyczno  wyjaśniający, porównawczy, krajobrazowy,
antropogeograficzny, ekologiczny i regionalny).
Rozwój geografii jakkolwiek wiążemy z starożytnością, średniowieczem, oświeceniem,
odrodzeniem, to zorganizowany rozwój geografii wiążemy z początkiem XVIII w. Początek XVIII
w. to rozwój tzw. kierunku opisowego. Kierunek opisowy był bardzo ważny dla rozwoju nauk
geograficznych. Oznaczał on wielkie nagromadzenie informacji geograficznej o świecie w oparciu
o zorganizowane ekspedycje ale także podboje kolonialne i wojny. Powodowało to, że zebrana
informacja o świecie była informacją nieuporządkowaną i często przypadkową. Na gruncie
niezadowolenia z kierunku opisowego powstał kierunek systematyzujący. Kierunek
systematyzujący sprzyjał uporządkowaniu zebranych informacji o świecie. Np. zgodnie z koncepcją
podziału na kontynenty i oceany, zgodnie z koncepcją podziału na góry, wyżyny i niziny.
Niewątpliwie rozszerzał i uszczegóławiał geografię fizyczną świata. Ale ciągle & zbyt słaby
rozwój teorii naukowej. Kierunek wyjaśniający (często nazywany teoretyczno  wyjaśniający)
miał za zadanie rozwój teorii geografii fizycznej świata. A przede wszystkim wypracowanie
podstaw fizycznego obrazu świata (czyli podział na kontynenty, oceany, góry, wyżyny, etc.). Na
początku XIX w. powstaje bardzo ważny kierunek  kierunek porównawczy. Kierunek
porównawczy, jako podstawowe zadanie, przyjmuje stosowanie metody porównawczej do
fizycznego opisu świata. Metoda porównawcza jest metodą do dziś stosowaną w geografii fizycznej
świata. Polega ona na porównywaniu badanych elementów, zjawisk na świecie, określaniu różnic i
podobieństw i na tej podstawie formułowanie prawidłowości. Np. mamy pustynie na świecie 
porównujemy je w zakresie budowy geologicznej, rzez
by, powierzchni, podajemy różnice,
podobieństwa i formułujemy prawidłowości. Kierunek geografii porównawczej w bardzo dużym
stopniu bogaci fizyczny opis świata. W okresie międzywojennym w naukach geograficznych
rozwija się kierunek krajobrazowy. Kierunek krajobrazowy miał podstawowe znaczenie dla
rozwoju geografii fizycznej świata. Założeniem tego kierunku, to opis świata zgodnie z przyjętą
koncepcją krajobrazu. Kierunek krajobrazowy do nauk geograficznych wprowadził geograf
niemiecki Hetner, a w Polsce spopularyzował ten kierunek, upowszechnił, profesor Stanisław
Pawłowski. Kierunek krajobrazowy miał decydujący wpływ na rozwój geografii fizycznej świata.
Najważniejsza kwestia to rozumienie krajobrazu. Krajobraz, jako otaczająca nas rzeczywistość,
może być wyróżniany przy przyjęciu kryterium fizjonomicznego, czyli opisie krajobrazu na
podstawie jego cech zewnętrznych (w oparciu o jego cechy zewnętrzne). Kryterium fizjonomiczne
jest wstępnym kryterium opisu krajobrazu. Podstawowym kryterium opisu krajobrazu jest
kryterium genetyczne. Czyli wydzielenie krajobrazu w oparciu o kryteria branżowe, których
podstawÄ… wydzielenie jest jeden element, np. budowa geologiczna, rzez
by, innych elementów i na
tej podstawie wydzielenie typu krajobrazu. I po drugie  kryterium kompleksowe, które bierze pod
uwagę dwa i więcej kryteriów, jako podstawę wydzielenia krajobrazu, czyli np. budowę
geograficznÄ… i rzez
bę (najczęściej brane pod uwagę). Krajobraz geografii fizycznej świata, to
owszem, otaczająca nas rzeczywistość, ale także jednostka przestrzenna. Dokonujemy podziału
powierzchni ziemi na typy krajobrazów, jednostki fizyczno-geograficzne. To jest bardzo istotne.
[Zawsze należy podawać autora definicji.]
Krajobraz - części powierzchni ziemi, posiadające naturalne granice oraz wewnętrzną całość
elementów, obiektów, zjawisk, nazywamy krajobrazem.
[Każda definicja musi być poparta analizą definicji. Analiza definicji obejmuje:
- analizę wyrażeń słownych (każdy wyraz musi być jednoznacznie rozumiany);
- określenie wiarygodności definicji.]
Analiza wyrażeń słownych  to co oznacza każde wyrażenie słowne.
 Części powierzchni ziemi  określenie jednostki przestrzennej
 Naturalne granice  musimy przedstawić podstawy wydzielenia granic
 Całość  oznacza, że traktujemy krajobraz jako system
 Elementy - budowa geologiczna, rzez
ba, gleby, klimat, roślinność, zwierzęta i człowiek.
 Obiekty - urządzenia wprowadzone do środowiska przez człowieka, np. zabudowa miejska,
wiejska, sieć komunikacyjna
 Zjawiska - procesy fizyczne i społeczne w środowisku, np. powodzie, opady
[Wiarygodność definicji pod względem geograficznym wymaga realizacji czasu, przestrzeni i
człowieka. Ta trójdzielność jest podstawą wszystkich opisów.]
Czas:  różniące się  różnicowanie występuje w czasie.
Przestrzeń:  części powierzchni ziemi
Człowiek:  obiekty
Definicja jest wiarygodna pod względem geograficznym.
Skrótowy podział krajobrazu z uwzględnieniem ingerencji człowieka:
- krajobrazy pierwotne (naturalne)  te części powierzchni ziemi, które nigdy nie były odwiedzane
przez człowieka, rzadko są odwiedzane;
- krajobrazy zmienione - to te części powierzchni ziemi, które w sposób żywiołowy,
niezorganizowany, zostały zmienione przez człowieka (np. puszcze równikowe). Często mówimy,
że krajobrazy te są krajobrazami rabunkowymi;
- krajobrazy przekształcone  to te części powierzchni ziemi, które w sposób zorganizowany,
planowy, zgodnie z założeniami zrównoważonego rozwoju, zostały przekształcone przez
człowieka;
- krajobrazy antropogeniczne  to te części powierzchni ziemi, w których dominują elementy
sztuczne, brak elementów naturalnych, np. zabudowa miejska, kopalnie odkrywkowe, itd.
Tak rozumiany krajobraz we współczesnej geografii fizycznej świata jest podstawą opisu.
Kierunek antropogeograficzny przede wszystkim zwracał uwagę na miejsce i rolę człowieka w
środowisku geograficznym, a przede wszystkim na relacje, jakie zachodzą między środowiskiem, a
człowiekiem. Podejście antropogeograficzne jest dziś bardzo ważne w opisie krajobrazu.
Kierunek ekologiczny  ziemię należy traktować, jako siedzibę człowieka. We współczesnej
geografii fizycznej świata obowiązkiem metodycznym jest stosowanie podejścia ekologicznego.
Kierunek regionalny  zakłada opis fizyczny świata w oparciu o przyjętą koncepcję regionu
fizyczno  geograficznego.
Geografia fizyczna świata w rozwoju historycznym rozwija swój przedmiot badań, doskonaliła
metody badawcze i aktualnie jest samodzielnÄ… dyscyplinÄ… naukowÄ….
III. Współczesne cechy rozwoju nauk geograficznych i ich realizacja w geografii fizycznej
świata.
Każdy okres rozwoju geografii charakteryzują inne cechy. Biorąc pod uwagę aktualne miejsce
geografii w nauce światowej do tych cech można zaliczyć:
1. Uwzględnienie badania funkcji czasu
2. Ujęcie w procesie (opisie) świata przestrzeni  zajmujemy się kontynentem, światem, regionem
3. Uwzględnienie w opisie fizycznym świata człowieka
4. Opis zasobów przyrodniczych świata (rzez
ba, budowa geologiczna, gleby, roślinność)
5. Przedstawienie koncepcji podziału powierzchni ziemi na jednostki przestrzenne (góry, wyżyny,
niziny, kontynenty)
6. Przedstawienie koncepcji wpływu procesów katastrofalnych na współczesny rozwój powierzchni
ziemi (huragany, powodzie)
7. Rozwój teorii naukowej
8. Rozwój piśmiennictwa naukowego (książki na temat fizycznego świata)
9. Rozwój badań ilościowych
10. Rozwój badań o charakterze aplikacyjnym (czyli wykorzystanie teorii w praktyce)
11. Rozwój badań we współpracy międzynarodowej.
To są współczesne cechy, które powinny być uwzględnione w geografii fizycznej świata, jeżeli
geografia fizyczna świata chce być samodzielną dyscypliną naukową.
IV. Definicja geografii wg Leszczyckiego. Miejsce i miejsce geografii fizycznej świata.
Definicji geografii jest bardzo dużo, jednak jest jedna podstawowa  geografa Leszczyckiego.
Zadaniem każdej dyscypliny naukowej jest, ażeby odszukać swoje miejsce w tej definicji.
Geografia  jest nauką o zróżnicowaniu przestrzennym struktur fizyczno  geograficznych i
społeczno  ekonomiczno  geograficznych i ich wzajemnych powiązaniach.
Analiza wyrażeń słownych:
 Geografia - określenie przedmiotu badań
 Zróżnicowanie - określa różnicowanie powierzchni ziemi na krajobrazie
 przestrzeń - wiadomo
 struktura - w definicji Leszczyckiego to jest jednostka przestrzenna  w odniesienieu do geografii
fizycznej świata, będzie to kontynent, ocean, góra, wyżyna, nizina  jednostak fizyczno 
geograficzna.
 struktura fizyczno  geograficzna - jednostki fizyczno - geograficzne
 struktura społeczno  ekonomiczno  geograficzna - jednostki społeczno  ekonomiczno 
geograficzne
 powiązania - dotyczą związku zależności pomiędzy poszczególnymi strukturami, dotyczą
powiązań jakościowych, ilościowych, pomiędzy poszczególnymi strukturami.
Wiarygodność definicji:
funkcja czasu  zróżnicowaniu
przestrzeń   przestrzeń
człowiek -  społeczno  ekonomiczne
Definicja jest wiarygodna pod względem geograficznym, ponieważ realizuje funkcje czasu,
przestrzeni i człowieka.
Przedmiot badań geografii fizycznej świata.
Przedmiotem badań geografii fizycznej świata jest powierzchnia ziemi, traktowana jako system
(zgodnie z koncepcjÄ… teorii systemu Berfalantego)
Powierzchnia ziemi jest systemem otwartym o charakterze heterogenicznym (zróżnicowanym
wewnętrznie).
Schemat przedmiotu badań geografii fizycznej świata:
Jest to wycinek powierzchni ziemi.
W strukturze powierzchni ziemi, traktowanej jako przedmiot badań geografii fizycznej świata,
wydzielamy sfery: atmosferę, biosferę (z światem roślinnym i zwierzęcym), antroposferę (część
przestrzeni, w której żyje i działa człowiek), morfosferę (rzez
ba powierzchni ziemi), hydrosferÄ™
(wody powierzchniowe  rzeki, jeziora oraz wody podziemne), litosfera (budowa geologiczna
ziemi), pedosfera (górna część litosfery  warstwa glebowa).
Schemat jest nieważny, jeśli nie ma oznaczonych strzałek.
W uszczegóławianiu przedmiotem badań geografii fizycznej jest badanie związków, zależności,
współoddziaływań, między poszczególnymi sferami i ujęcie ich w sposób jakościowy i ilościowy.
X. Definicja geografii fizycznej świata. Podstawowe problemy badawcze geografii fizycznej
świata.
Geografia fizyczna świata  bada powierzchnie ziemi i jej poszczególne struktury pod względem
budowy, składu materialnego, rozwoju, rozczłonkowania terytorialnego i uwzględnienie
działalności człowieka.
Wyrażenia słowne:
 powierzchnia ziemi - spełnienie wymogów schematu
 struktury - jednostki fizyczno  geograficzne  kontynenty, oceany, góry, wyżyny, niziny
 budowa - układ poszczególnych sfer
 rozwój - ewolucja powierzchni ziemi
 skał materialny - cechy fizyczne i chemiczne poszczególnych sfer, np. skład powietrza, wody, itd.
 rozczłonkowanie terytorialne - podział na kontynenty, oceany, góry, wyżyny, niziny.
Wiarygodność definicji:
Funkcja czasu:
Przestrzeni:
Człowieka:
Podstawowe problemy badawcze geografii fizycznej świata:
1. Powstanie ziemi
2. Budowa powierzchni ziemi
3. Rozczłonkowanie powierzchni ziemi na kontynenty i oceany w układzie historycznym
4. Współczesny podział powierzchni ziemi na kontynenty i oceany
5. Współczesny podział powierzchni ziemi na jednostki przestrzenne
6. Zasoby przyrodnicze powierzchni ziemi
7. Ilościowe wskaz
niki jakości środowiska powierzchni ziemi
8. Kształtowanie i ochrona środowiska przyrodniczego w skali globalnej
9. Przyczyny i skutki procesów katastrofalnych
10. Problemy badawcze o znaczeniu aplikacyjnym
XI. Krzywa hipsograficzna kuli ziemskiej jako podstawa opisu świata w skali globalnej
(podstawowe piętra hipsometryczne i związane z nimi typy krajobrazu).
Krzywa hipsograficzna kuli ziemskiej przedstawia udział procentowy poszczególnych pięter
hipsometrycznych (wysokościowych) w odniesieniu do powierzchni całej kuli ziemskiej.
Krzywą hipsograficzną sporządzamy dla całej powierzchni świata ale również możemy sporządzać
krzywą wybranych regionów świata.
XII. Powstanie ziemi, rozmieszczenie kontynentów i oceanów (rozmieszczenie wyżyn, nizin,
gór, jest efektem czynnika tektonicznego).
Mapa geologiczna świata prezentuje jednostki geologiczne świata w następującym układzie:
- tarcze kontynentalne  zbudowane ze skał krystalicznych; są wieku prekambryjskiego
Tarcze kontynentalne na poszczególnych kontynentach i związane z nimi typy krajobrazów
tarcza kanadyjska tundra i tajga
tarcza zachodnio-australijska krajobraz pustynny
tarcza brazylijska puszcze równikowe
itd
Tarcze kontynentalne w większości pokrywają się z wyżynami.
- płyty osadowe (paleozoiczne) i związane z nimi typy krajobrazu. Zbudowane ze skał osadowych
(np. materiały ilaste), łącznie z wapieniami. Najczęściej pokrywają się z obszarami nizinnymi.
Tarcze i płyty stanowią podstawową część wszystkich kontynentów na świecie.
Niekiedy płyty utożsamiane są z platformami.
Podstawową częścią kontynentów są platformy kontynentalne. Platformy kontynentalne obejmują
tarcze i płyty. Tarcze, są to podniesione części platform, w zasięgu których utwory prekambryjskie
(skały krystaliczne) występują na współczesnej powierzchni terenu. Płyty osadowe stanowią
obniżoną część platformy, w zasięgu której fundament platformy przykrywają utwory paleozoiczne,
mezozoiczne i kenozoiczne.
XIII. Wielkie orogenezy (górotwory)
Góry kaledońskie
Góry herceńskie
Góry alpejskie
Tarcze i płyty stanowią podstawową część kontynentów, natomiast góry (orogenezy) zlokalizowane
są zawsze w brzeżnych częściach kontynentów (platform kontynentalnych).
XIV. Wulkanizm  strefy wulkaniczne na świecie (nazwy wulkanów na świecie)
XV. Strefy klimatyczne kuli ziemskiej
Strefy klimatyczne kuli ziemskiej mają układ równoleżnikowy . Nawiązują do stref radiacyjnych
(wg podziału Kepera).
- temperatura maksymalna / minimalna
- opady maksymalne / minimalne
- pora sucha / wilgotna
- nazwy lokalnych wiatrów
XVI. Wody kuli ziemskiej
a) Oceany i morza
Morze i typ morza uzależniony jest od kontaktu z kontynentem (wewnętrzne, otwarte).
b) Rzeki kuli ziemskiej (sieć hydrograficzna, podstawowe dorzecza, opis charakteru powstawania
dorzecza, dopływy lewe i prawe).
c) Reżimy hydrologiczne rzek świata (wezbrania, niżówki)
Reżimy podporządkowane są opadom, topnieniu śniegu, lodu.
d) Jeziora kuli ziemskiej (typy genetyczne, nazwy jezior świata)
e) Bagna i mokradła kuli ziemskiej
f) Lądolody i lodowce  współczesne zlodowacenia kuli ziemskiej
g) Wyspy świata (nazwa, typ, krajobraz)
Wyspy dzielimy na:
- kontynentalne  stanowią zatopioną część kontynentu
- oceaniczne  wulkaniczne i koralowe
XVII. Kontynenty  półkula morska i lądowa, podział kontynentów, granice między
kontynentami
a) podstawowy podział kontynentów niziny.
Niziny  jednostki powierzchni ziemi położone na wysokości od 0 do 200 (300) m.n.p.m.
Możemy je podzielić w zależności od położenia na kontynencie: nadbrzeżne i kontynentalne
- pochodzenia rzecznego (rozległe niziny aluwialne pokrywają się z nizinami najstarszych kultur)
- pochodzenia morskiego (rozległe niziny akumulacyjne)
- pochodzenia glacjalnego
- pochodzenia fluglacjalnego
- pochodzenia mrozowego (peryglacjalne)
- niziny eoliczne (związane z działalnością wiatrów)
- niziny przywulkaniczne.
- płaskie  rozległe o niewielkich dew...
- faliste  do 30 m n.p.m.
- pagórkowate  do 60 m n.p.m.
b) podstawowy podział kontynentów wyżyny
Wyżyny  są to obszary położone ponad 300 m. n.p.m., przeważnie równinne. Wyżyny pokrywają
się z tarczami. Nie ma górnej granicy wyżyny. Przeważnie równinne, słabo rozczłonkowane o
wewnętrznej budowie fałdowej. Mogą nimi być zdenuowane góry zrębowe.
- pokrywają się z tarczami, występuję w wewnętrznych częściach kontynentów
- mogą mieć różną budowę geologiczną
- mogą mieć różną strukturę wewnętrzną
- mogą mieć różny wiek
- w zależności od położenia geograficznego (typu klimatu) przedstawiają różne typy krajobrazu.
c) podstawowy podział kontynentów góry
Góry  jednostki powierzchni ziemi, które powstały w wyniku sfałdowania mas skalnych (góry
fałdowe) względnie przesunięcia pionowego mas skalnych (góry zrębowe).
Góry niskie  0  500 m n.p.m.
Góry średnie  500  1500 m n.p.m.
Góry wysokie  powyżej 1500 m n.p.m.
Antyklina  pokrywa się z grzbietem górskim
Synklina  pokrywa siÄ™ z nizinÄ…
W górach zrębowych wzniesienia pokrywają się ze zrębami.
XVIII. Strefy glebowe kuli ziemskiej
XIX. Strefy roślinne w poszczególnych strefach klimatycznych
XX. Wielkie strefy krajobrazowe kuli ziemskiej (gorÄ…ca, umiarkowana, zimna). ZwiÄ…zane z
nimi typy krajobrazów.
Na powierzchni ziemi występują czynniki o charakterze strefowym i astrefowym. Radiacja
(promieniowanie słoneczne) dociera do powierzchni ziemi doprowadzając do wykształcenia
klasycznych stref o układzie równoleżnikowym. Oprócz wskaz
ników strefowych zaliczamy
astrefowe: rozmieszczeni kontynentów i oceanów, rzez
bÄ™ powierzchni ziemi, tektonika i
wulkanizm.
Na powierzchni ziemi następuje ciągły w czasie, zróżnicowany przestrzennie proces
współoddziaływania między czynnikami strefowymi a astrefowymi. W konsekwencji tego,
następuje różnicowanie powierzchni ziemi na jednostki przestrzenne, które umownie możemy
nazywać krajobrazami.
XXI. Strefy krajobrazowe w układzie pionowym
XXII. Charakterystyka fizyczno  geograficzna kontynentów (budowa geologiczna 
rozmieszczenie jednostek geologicznych, tarcze, płyty, góry); ukształtowanie powierzchni
(góry, wyżyny, niziny); klimat, wody; sieć rzeczna; jeziora; lodowce; gleby; roślinność; typy
morfo...
XXIII. Charakterystyka fizyczno  geograficzna mórz świata.
Literatura:
Augustowski  Lądy i oceany. Zarys geografii fizycznej świata
Bednarek, Prusinkiewicz  Geografia gleb
Borówka  Edukacja Ziemi wyd. Kurpisz
Choiński  Jeziora kuli ziemskiej wyd. PWN
Choiński, Koniecki  Wody Ziemi wyd. Kurpisz
Czepe, Flis, Mochnacki  Geografia fizyczna świata
Majewski  Oceany i morza wyd. PWN
Markowski  Geografia fizyczna świata wyd. PWN
Jania  Zrozumieć lodowce
Marcinek  Lodowce kuli ziemskiej
Martyn  Klimaty kuli ziemskiej
Mityk  Geografia fizyczna części świata
Pietrow  Pustynie kuli ziemskiej
Podbiełkowski  Roślinność kuli ziemskiej
Stupnicka  Zarys geologii regionalnej świata
Warszyńska  Geografia turystyczna świata tom I i II
Stewerson  Wyspy .
GEOGRAFIA FIZYCZNA ŚWIATA (wykład #2; 2009/2010)
Współczesne rozmieszczenie lądów i oceanów.
- Najwyższe pasma górskie na obrzeżach kontynentów lub na terenach między kontynentami
Teoria płyt litosfery (neomobilizmu, 1968, J.T.A. Wilson, J. Morgan, B. Isacus, J. Oliver, L. Sykes,
D. Mc Kenzie, B. Parker, X. Ie Pichon)
Płyty są sztywne  lecz mogą się przemieszczać  w tempie rzędu kilku centymetrów na rok  po
powierzchni bardziej plastycznej astenosfery.
- Wielkie płyty litosfery: pacyficzna, afrykańska, australijska, indyjska, arktyczna
- Mikropłyty
Tempo ruchu płyt litosfery.
Od 1-5 cm/ rok (średnio 25 km na milion lat) na Atlantyku; do 9-18 cm/ rok na Pacyfiku.
Płyty składają się z litosfery oceanicznej (np. płyta pacyficzna), bądz
z litosfery oceanicznej, w
którą są wtopione bloki litosfery kontynentalnej (np. płyta afrykańska).
Pasywne brzegi kontynentów  położone z dala od krawędzi płyt litosfery.
Aktywne brzegi kontynentów  aktywne pod względem procesów litosfery, położone w pobliżu
brzegów płyt litosfery.
Ruch płyt.
Prądy konwekcyjne  mają miejsce w obrębie płaszcza ziemskiego.
Siły grawitacji.
Hamująco działa: opór bloków kontynentalnych, opór stawiany w strefie uskoków
transformacyjnych i oceanicznych.
Granice wielkich płyt litosfery.
Granica budująca  tam przyrastają wielkie płyty litosfery (grzbiety śródoceaniczne)
Granice wśród rowów oceanicznych  niszczenie wielkich płyt litosfery
Granica konserwatywna  nie następuje nadbudowywanie ani niszczenie, wzdłuż uskoków
przesuwczych.
Położenie ognisk trzęsień ziemi, ich głebokość i kierunki naprężeń.
Granice płyt litosfery.
Przy rozbieżnym ruchu płyt  granica dywergentna (ryfty i grzbiety śródoceaniczne), strefy rozrostu
 powstaje skorupa oceaniczna.
Różnice płyt oceanicznych i lądowych:
- skład mineralny
- skład chemiczny
- skorupa kontynentalna  większa gęstość oceanicznej (ciężar)
- grubsza kontynentalna (większa miąższość)
- wiek skał (najstarsze skały na kontynentach ~4,1 mld lat)
Granice dywergentne.
Kontakt: skorupa oceaniczna  oceaniczna: grzbiety oceaniczne z płytkie ogniska trzęsień ziemi
(<100 km), wulkanizm zasadowy.
Kontakt: skorupa kontynentalna  kontynentalna: płytkie ogniska trzęsień ziemi, wulkanizm
bazaltowy i ryolitowy, np. Wielki Rów Wschodnioafrykański.
Przy ruchu zbieżnym jedna z płyt (z reguły oceaniczna) podsuwa się pod drugą  oceaniczną lub
kontynentalną  i jest w strefie subdukcji (rowy oceaniczne) pochłaniana i asymilowana w płaszczu.
Kontakt: skorupa oceaniczna  kontynentalna: wulkanizm andezytowy, w pasmach górskich
równoległych do wybrzeża  wybrzeże Ameryki Południowej, Andy.
Cięższa płyta oceaniczna wsuwa się lżejszą kontynentalną.
Poniżej 100 km wszystko zaczyna się topić, magma przesuwa się ku górze, przetapianie zasadowej
magmy w kwaśną i jej wypływanie na powierzchnię. Szybciej stygnie, rozlewa się na mniejsze
odległości. Wzrasta eksplozywność.
Kontakt: skorupa oceaniczna  oceaniczna: głebokie ogniska, do 700 km, wulkanizm andozytowy
w łukach wysp równoległych do wybrzeża, na lądzie w pasmach górskich, np. Rów Mariański,
Rów Alencki.
Kontakt: skorupa kontynentalna  skorupa kontynentalna: trzęsienia ziemi, intensywny
metamorfizm: granitowy plutonizm, bez wulkanizmu, np. Himalaje, alpy.
Szwy pokolizyjne.
Granice zachowawcze, konserwatywne  uskoki przesuwcze.
1. Skorupa oceaniczna  oceaniczna, płytkie trzęsienia ziemi (<100 km), wylewy lawy bazaltowej,
np. Grzbiet Åšrodkowoatlantycki.
2. Skorupa kontynentalna  kontynentalna, bez wulkanizmu, częste trzęsienia ziemi o płytkich
ogniskach (<100 km), np. Uskok Åšw. Andrzeja.
PÅ‚yta oceaniczna  ponad 90% skorupa oceaniczna.
Hipoteza pióropuszy płaszcza (Morgan 1971, 1972, Wilson 1973)
Magma w pionie przemieszcza siÄ™ po powierzchni.
Pióropusz płaszcza może występować na dnie oceanu oraz pod płaszczem.
Produkty wybuchu wulkanicznego:
1. Lawa i jej właściwości
2. Matriał piroklastyczny
3. Gazy wulkaniczne
Kształt wulkanów  wulkany tarczowe.
- płaskie góry o łagodnie nachylonych stokach
- powstajÄ… w przypadku erupcji efuzywnych z law zasadowych
- do największych wulkanów tarczowych należą Mauna Loa i Mauna Kea na Hawajach
Kształty wulkanów  stratowulkany.
- stratowulkany (wulkany mieszane) powstają gdy erupcje gazów i minerałów piroklastycznych
występują na przemian lub jednocześnie z wylewami law zasadowych i kwaśnych
- mają kształt stożka o nachyleniu zboczy 30-45 stopni
- stratowulkany stanowią prawie 60% wulkanów świata, zalicza się do nich np. Kluczewska Sopka,
Ojos.
Kształty wulkanów  wulkany kopułowe.
- wulkany kopułowe (kopuły wulkaniczne) powstają z wydobywającej się lawy lepkiej, kwaśnej
(typu ryolitowego i trachitowego)
- lawy lepkie budują formy kopułowe wulkanów: Lassen Peak (w Ameryce Północnej), Merapi (na
Jawie), Unzen (Japonia)
Kształty wulkanów  wulkany kalderowe.
- na skutek gwałtownych eksplozji lub na skutek gwałtownego opróżnienia zbiornika magmy,
następuje zapadniecie się skał stropowych kopuły
- kaldera np. wypelniona przez jezioro Toba na Sumatrze
Kształty wulkanów  wulkany tufowe.
- tworzÄ… siÄ™ podczas erupcji eksplozywnych, gdy wyrzucane sÄ… luz
ne materialy wulkaniczne, które
budują nieduże, regularne stożki i pierścienie tufowe
- z popiołów wulkanicznych zbudowany jest np. Wulkan Paric
W ciągu ostatnich 10000 lat wybuchło 1300  1500 wulkanów.
Nieliczne wulkany są stale czynne, należa do nich Stromboli (Włochy), Kilauea (Hawaje, USA),
Izalco (Salwador), Sangay (Ekwador), Erabus (Antarktyda).
Smithsonian Institute (USA) uznaje za aktywne ok. 800 wulkanów (czynnych i drzemiących).
www. volcano.si.edu
www. mnh.si.edu/earth/main-frames.html
GEOGRAFIA FIZYCZNA ŚWIATA (wykład #3; 2009/2010)
Wulkanizacja  cd.
Około 600 aktywnych wulkanów należy do tzw ognistego pierścienia Pacyfiku.
Ocean Spokojny.
Wybuchy gwałtowne, lawy kwaśne, dominują wulkany kalderowe.
Wnętrze płyty Pacyfiku  Hawaje, Galapagos
- kaldera Kilauea (Hawaje)  czynny od 1983r.; główny problem  potoki lawowe (1000°C; szybko siÄ™
przemieszczajÄ…);
- jaskinie w potokach lawowych  zastygające próżnie skalne (Hawaje)
- ognisty pierścień  eksplozywne, stratowulkany, kalderowe
Aleuty (archipelag)
- Akutan, Clevlend, Amukta, Segum
Alaska (116 wulkanów)
- Wulkan Katmai, Dolina Dziesięciu Tysięcy Dymów, Pavlof, Iliamna, Augustine
Góry Kaskadowe
- Lawiny gruzowe  Wulkan Åšw. Heleny
- Mt. Rainer, Mt. Baker, Mt. Lassen, Mt. Hood, Mt. Adams, Mt. Jefferson
Meksyk, Kordyliera Wulkaniczna
- Orizaba (5656 m. n.p.m.), Colima, Popocatepetl, Iztaccihuatl, El Chichon, Panicutin
Ameryka Åšrodkowa
- Granica płyt północno  amerykańskiej i południowo  amerykańskiej
- Kostaryka: Irazu (czynny), Arenal (czynny)
- San Salvador: Izalco, Santa Ana
- Nikaragua: Cerro Negro
- Gwatemala: Santa Maria, Fuego, Agua
Ameryka Południowa
- 204 wulkany (czynne), z czego 122 to stratowulkany
- Andy  budowa wulkaniczna
- Kolumbia: Galeras, Nevado del Riuz (obydwa czynne), Tolima
- Boliwia: Illimani
- Wierzchołki pokryte pokrywą lodową, która podczas eksplozji ulega stopnieniu. W
ten sposób powstają lahary  spływy popiołowe składające się z przesyconych
wodą materiałów piroklastycznych.
- Ekwador: Cotopaxi, Sangay, Chimbrazo
- Chile: Ojos del Salado, Llullaillaco, Lascar, Guallatir
- Peru: Misti, Ubimas, Sabancaya
Kuryle
Kamczatka
- Bezimienny, Karymski, Kluczewska Sopka, Kronocka Sopka, PÅ‚askij i Ostryj
Talbaczik, Siwelucz, Awaczyński
- około 100 wulkanów (mniej więcej 15 aktywnych)
Wyspy Japońskie
- Fudżi, Asama, Unzen, Oshima, Bandaj, Aso-san
- około 150 wulkanów (mniej więcej 75 czynnych)
Indonezja
- Agung, Merapi, Kelud, Krakatau, Batar, Semeru, Raung, Galungung
- około 86 czynnych wulkanów
- lawa Å‚atwo ulega wietrzeniu
Filipiny
- Canlaon, Mayon, Taal, Pinatubo
 Nowe Hebrydy: Ambrim (Vanuatu)
Wyspy Salomona
Wyspy Tonga
Nowa Brytania: Uluwan
Papua-Nowa Gwinea: Manam, Bam, Lamington
Nowa Zelandia: Ruapehu, Tapuo, Tongariro, Egmont
Antarktyda
- Wyspa Rossa: Erebus (czynny)
- Szetlandy Południowe
- Sandwich Południowy
- granice małych płyt litosfery
Ocean Indyjski
Reunion: Piton de la Fournaise
Wielki Komor
Afryka
Kamerun: rów od Zatoki Gwinejskiej w masywie Kamerun
Wielki Rów Afrykański
- Etiopia: Erta Ale
- Tanzania: Kilimandżaro, Meru, Lengai, Ol Doinyo
- Kenia: Mt. Kenia
- Zair: Nyiragongo
Europa  Basen Morza Śródziemnego
WÅ‚ochy: Etna (czynny), Stromboli, Vulcano, Pantelleria, Wezuwiusz
Grecja: Kameni, Nisyros
Turcja: Ararat
Ocean Atlantycki
grzbiet śródoceaniczny
Wyspa WniebowstÄ…pienia
Wyspy Zielonego PrzylÄ…dka: Fogo (czynny)
Wyspy Kanaryjskie: Teida
Azory
Islandia (grzbiet): Hekla, Laki, Krafla, Katla, Grimsvoten
Islandia (szczelinowe): Hekla, Laki, Askja, Jokulhlaups
Indie Zachodnie
młode strefy subdukcji
Małe Antyle
- Martynika: Mt. Pelee
- Gwadelupa: Mt. Soufriere
- St. Vincent
- Monserrat
Chmury gorąca  powstają w wyniku wybuchu eksplozywnego, gdy ciśnienie w lawie jest zbliżone do
ciśnienia powietrza.
http://volcano.und.eu
http://volcano.ur.usgs.gov/home
Współczesne zlodowacenia na kuli ziemskiej.
Kriosfera  powłoka lodowa na obszarach lądowych
Warunki powstawania lodowców.
- klimatyczne: cyrkulacja atmosferyczna
- pozaklimatyczne
- ?
Linia wieloletniego śniegu  oddziela obszary, na których dominuje akumulacja od obszarów, na
których dominuje ablacja.
Wysokość linii wieloletniego śniegu:
- około 4400 do 5000 m n.p.m. na równiku
- około 6500 m n.p.m w strefach zwrotnikowych. Półkula S: 18-25 (Andy); Półkula N: 30-35
(Tybet)
- 0 m n.p.m.: Półkula S: 65 stopni szerokości geograficznej; Na półkuli N: 83 stopnie szerokości
geograficznej (Szerokość geograficzna Ziemi Franciszka Józefa).
Asymetria.
Islandia: na południu  650 m n.p.m.; wewnątrz lądu  1500 m n.p.m.; na północy  1200 m n.p.m.
Góry skandynawskie: na północy, od strony morza  700 m n.p.m.; od strony lądu  1000 m n.p.m.;
na południu od strony morza  1200 m n.p.m.; od strony lądu  1800 m n.p.m.
Klasyfikacja morfologiczna lodowców  zależność od ilości lodu i rzez
by terenu.
1. lodowce niezależne od rzez
by terenu (pokrywowe)
- kontynentalne tarcze lÄ…dowe (lÄ…dolody)
- pola lodowe oraz czasze lodowe (pozostałości dawnych lądolodów)
- lodowce fieldowe (wyżynne); field  spłaszczone wierzchołki górskie
- lodowce szelfowe i pływające jęzory lodowcowe
2. lodowce zależne od rzez
by terenu
- lodowce półpokrywowe (spitsbergeńskie, sieciowe)
- lodowce odpływowe (wypływowe)
- lodowce przedgórskie (piedmontowe)  główna masa lodu zgromadzona na przedpolu gór
- lodowce górsko-dolinne (odmiana alpejska  klasyczna  jedno pole, jeden jęzor oraz odmiana
himalajska  dendrytyczna  liczne pola, drobne jęzory
- lodowce kraterowe i kalderowe
- lodowce cyrkowe i wiszÄ…ce (pirenejskie)
- lodowce fartuchowe i niszowe
- lodowczyki i pola śnieżne
- lodowce gruzowe (brak lodu na powierzchni, końcowy etap rozwoju lodowca)
Współczesne rozmieszczenie zlodowaceń.
- współczesne zlodowacenia obejmuje około 11% powierzchni lądów
- występuje na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Australii
- pustynia lodowa
Europa.
- Ziemia Franciszka Józefa: wyspy Ziemia Jerzego, Wilczka, Grahama Bella, Aleksandry
- Nowa Ziemia: lodowiec Nordenskjolda
- Jan Mayen: lodowiec Welprechta
- Svalbard: Spitsbergen Zachodni, Ziemia Północno  Wschodnia, lodowiec Lillehk
- Spitsbergen  lodowce: Hansa, Torella, Wrenskiolda, Ebba, Nana
- Islandia (12 tys km2)
- czasze lodowe: Katra, Hofs, Long, Myrdal. Miąższość powyżej 1 km.
- lodowce wypustkowe, np. Skeidhararjokull
- Góry Skandynawskie (3800 km2)
- lodowce fieldowe (na spłaszczeniach gór): Jestedal, Svartisen
- lodowce alpejskie: masyw Kebnekaise
- Alpy
- granica wieloletniego śniegu  2500  3200 m n.p.m.
- Alpy Zachodnie: Alpy Pennińskie, Mont Blanc (Mer de Glace, Argentiere), Alpy
Bernrńskie (Aletsch, Grindelwald, Rodanu, Silvretta, Unteraar, Fischer, Gorner)
- Alpy Wschodnie: Wysokie Tatry (pasterze  około 8km), Alpy Otzalskie, Salzburskie
(Dachstein), Bawarskie (WÅ‚ochy  Dolomity)
- Pireneje  lodowce: Aneto, Maladeta
- Góry Betyckie (Sierra Nevada  obecnie nie istnieje)
- Apeniny  w masywie Gran Sasso; lodowiec Calderale
- Ural Polarny i Północny (lodowce dolinne)
- Tatry
- granica wieloletniego śniegu  2500 m n.p.m.
- lodowczyk Mięguszowiecki
- lodowczyk w Miedzianej Dolinie
- wiek  kilkaset lat
- budowa warstwowa, zróżnicowana gęstość
- drenaż lodowcowy
Azja.
- Góry Azji Centralnej
- Tien-szan: lodowiec Inylczek Południowy
- Pamir: lodowiec Fedczenki, Gorno, Zerawszański
- Hindukusz
- Karakurum: lodowiec Siachen, lodowiec Baltoro-Gadwin-Austen, Biafo, Hispar, Batura
- Kunlun
- Tybet
- Transhimalaje
- Himalaje: lodowiec Kanczendzengi, Nanga Barbat, Czomolungma (Rangbuk, Kangczung)
- Taurus
- Wyżyna Armeńska
- Kaukaz: lodowce stożków wulkanicznych  Elbrusa i Kazbeka, lodowiec Dych-Su,
Karagom, Alibek, Dżankuat
- Elburs
- Zagros
Afryka.
- w plejstocenie zlodowacone Góry Atlas, Wyżyna Abisyńska
- Masyw Ruwenzori: 5km2, linia wiecznego śniegu  4100 m n.p.m.
- Masyw Kilimandżaro: 5-7 km2
Australia
- brak zlodowacenia
Oceania
- Nowa Zelandia
- Wyspa Północna: na wulkanie Ruapehu
- Wyspa Południowa: Alpy Południowe, wokół Gór Cooka: lodowce Tasmana, Franciszka
Józefa, Foxa, Murchisona
- Nowa Gwinea
- Góry Śnieżne: lodowce Carstenesz, Meren
Ameryka Północna.
- Grenlandia (82,5% powierzchni wyspy)
- lądolód grenlandzki (dwie kopuły lodowe)
- lodowce wypustowe: Upernavik, Humboldta, Jakobshaven
- Zatoka Disco  jęzory
- Kanadyjski Archipelag Arktyczny
- Wyspy Królowej Elżbiety
- Wyspa Axel Heiberg
- Wyspa Bylot
- Ziemia Baffina
- Wyspy Ellesmere (lodowiec szelfowy Ward Hunt)
- Labrador
- Kordyliery w stanie Alaska
- Góry Wrangla
- Góry Brooksa
- Góry Świętego Eliasza
- największe zlodowacenie na świecie
- lodowce: Hubbarda, Malaspina, Beringa
- lodowiec Hubbarda  największy znany lodowiec, 120-145 km długości, 16 km szerokości
- Zatoka Lodowa
- Kordyliery Kanady i USA
- Góry Kaskadowe: Mt. Rainer
- Góry Skaliste
- Góry Sierra Nevada
Ameryka Åšrodkowa.
- Kordyliera Meksyku
- na wulkanach Popocatepetl, Iztaccihuatl, Orizaba
Ameryka Południowa.
- Andy
- Kolumbia: wulkan Nevado del Ruiz, Tolima
- Ekwador: wulkan Chimborazo oraz Cotopaxi
- Chile
- Peru
- Argentyna  wulkan Aconcagua (lodowiec Polaków, Bismarcka)
- Andy Patagońskie (20 tys km2)
- największe zlodowacenie; lodowiec patagoński dzieli się na dwa duże pola lodowe
- czasza N: lodowce San Tadeo, San Rafael, Nef, Colonia, Steffen
- czasza S: lodowce Moreno, Upsala, Viedma
- Ziemia Ognista
Antarktyda.
- około 14 mln km2; 91% lodu na kuli ziemskiej; 98% powierzchni zlodowacenia
- średnia miąższość  2630 m
- Antarktyda Wschodnia
- Antarktyda Zachodnia
- Półwysep Antarktyczny
- pięć kopuł lodowych
- lodowce szelfowe: Rossa, Filchnera, Ronne'yego, Amery'ego, shackletona
- lodowce wypustowe: Lamberta
- lodowce wysp: Georgia Południowa, Szetlandy Południowe, Wyspa Króla Jerzego
- obszar pustyni lodowej