Podręczny słowniczek
astronomiczny
Achondryty  meteory kamienne, składające się głównie z piroksenów i
plegioklazów. Pod względem składu chemicznego i mineralnego są najbardziej
zbli\
one do niektórych skał ziemskich.
Akrecja  spadanie materii na powierzchnię gwiazdy lub do czarnej dziury.
Podczas akrecji energia mechaniczna opadającej materii zamienia się na energię
cieplną, czemu towarzyszy emisja promieniowania.
Aktynometr  przyrząd do pomiaru natę\
enia promieniowania słonecznego.
Albedo  stosunek ilości promieniowania odbitego do ilości promieniowania
padającego na powierzchnię jakiegoś ciała.
Alert  stan międzynarodowego pogotowia obserwacyjnego w okresie
wzmo\
onej aktywności Słońca, silnych zaburzeń magnetycznych.
Almagest  słynne dzieło Ptolomeusza (ok. 140 r. n.e.), największy zabytek
starogreckiej wiedzy astronomicznej, wykład teorii geocentrycznej (Ziemia w
środku Układu Słonecznego) do czasów Kopernika.
Almukantarat  almukantar  małe koło na sferze niebieskiej, którego
płaszczyzna jest równoległa do płaszczyzny horyzontu (wysokość punktów
le\
ących na tym kole jest jednakowa).
Apeks  punkt na sferze niebieskiej wyznaczający kierunek ruchu Słońca
względem otaczających go bliskich gwiazd  przeciwległy  antyapeks.
Aphelium  punkt orbity okołosłonecznej ciała niebieskiego najbardziej
oddalony od Słońca.
Apoastron  punkt orbity okołogwiazdowej ciała niebieskiego najbardziej
oddalony od gwiazdy obieganej.
Apocentrum  punkt orbity ciała niebieskiego lub sztucznego satelity
najbardziej oddalony od ciała centralnego, względem którego rozpatruje się ruch
(np. aphelium, apogeum).
1
Apogeum  punkt orbity okołoziemskiej ciała niebieskiego najbardziej
oddalony od Ziemi.
Aposelenium  punkt orbity ciała niebieskiego okrą\
ającego Księ\
yc,
najbardziej oddalony od Księ\
yca.
Apsydy  punkty największego przybli\
enia i największego oddalenia orbity
jednego ciała niebieskiego względem drugiego, centralnego, np. Księ\
yca
względem Ziemi (perigeum i apogeum), Ziemi względem Słońca (perihelium i
aphelium).
Asocjacja  zgrupowanie bardzo młodych i podobnych gwiazd.
Astrofizyka  najobszerniejszy dział astronomii, obejmujący obserwacyjne i
teoretyczne badania fizycznych właściwości ciał niebieskich i materii
rozproszonej w przestrzeni kosmicznej.
Astrognozja  umiejętność rozpoznawania na niebie gwiazd i gwiazdozbiorów.
Astrograf  luneta przystosowana do fotografowania ciał niebieskich.
Astrolabium  przyrząd słu\
ący do wyznaczania poło\
enia jakiegoś ciała na
sferze niebieskiej.
Astrologia  dziedzina zainteresowań powstała w okresie uto\
samiania ciał
niebieskich z postaciami bogów, wią\
ąca ruchy planet z siłami
nadprzyrodzonymi (w czasach póz
niejszych przekształcona we wró\
biarstwo i
pod tą nazwą uwa\
ana jest za pseudonaukę).
Astrofizyka  najobszerniejszy dział astronomii, obejmujący obserwacyjne i
teoretyczne badania fizycznych właściwości ciał niebieskich i materii
rozproszonej w przestrzeni kosmicznej.
Astrometria  dział astronomii zajmujący się pomiarem poło\
eń ciał, ich
romiarów i ich ruchów na sferze niebieskiej, a tak\
e wyznaczaniem czasu.
Azymut  jedna ze współrzędnych astronomicznych w układzie horyzontalnym
(kąt określający poło\
enie ciała na sferze względem stron świata).
Berstery  z
ródła promieniowania rentgenowskiego, charakteryzujące się
rozbłyskami mniej lub bardziej regularnie przez sekundy lub minuty. Są to
najprawdopodobniej układy podwójne.
Biały karzeł  słabo świecąca gwiazda o małych rozmiarach, ale bardzo du\
ej
gęstości.
2
Biegun niebieski  jeden z dwóch punktów przecięcia się sfery niebieskiej z
osią niebieską. Przyjęto nazywać je północnym i południowym.
Bieguny świata  bieguny niebieskie  punkty, w których oś świata przecina
sferę niebieską.
Bolid  bardzo jasny meteor, powstały w przypadku wtargnięcia w atmosferę
większego meteoroidu, często kończy się spadkiem meteorytu.
Bryzgi chromosferyczne  spikule  cienkie, krótko \
yjące (ok. 15 min.)
wytryski materii wyrzucane ku górze z dolnych warstw chromosfery Słońca na
wysokość kilku (do 10 000) tysięcy km. Bryzgi te są na ogół prostopadłe do
powierzchni i na tyle gęste, \
e chromosfera ma wygląd postrzępionej otoczki
porównywalnej do  płonącego r\
yska .
Cefeida  typ gwiazd regularnie zmieniających swą jasność w wyniku
okresowej pulsacji.
Celostat  ruchomy układ dwóch płaskich zwierciadeł umo\
liwiający
obserwację dowolnego obszaru nieba za pomocą nieruchomej lunety.
Ciała niebieskie  ogólna nazwa obiektów naturalnych i sztucznych
znajdujących się w przestrzeni kosmicznej.
Cykl astronomiczny  odstęp czasu między dwoma kolejnymi, jednakowymi
zjawiskami astronomicznymi, np. cykl słoneczny  odstęp czasu, liczący 28 lat,
po którego upływie te same dni tygodnia przypadają na te same dni miesiąca.
Czarna dziura  obszar czasoprzestrzeni otoczony powierzchnią, przez którą
nie mogą przejść do pozostałej części Wszechświata \
adne informacje
przenoszone przez fale elektromagnetyczne lub inne sygnały (końcowy etap
ewolucji bardzo masywnych gwiazd).
Czarny karzeł  produkt stygnięcia białego karła lub gwiazdy o małej masie,
we wnętrzach których nie doszło do zapalenia wodoru.
Deklinacja  jedna ze współrzędnych astronomicznych w układzie
równikowym (kąt między kierunkiem ku danemu obiektowi a płaszczyzną
równika niebieskiego).
Dysypacja (atmosfery)  bezpowrotna utrata cząstek gazów z granicy
atmosfery planety ulatniających się w przestrzeń kosmiczną. Procesem
odwrotnym jest akrecja.
3
Efemerydy  dane dotyczące przebiegu przyszłego zjawiska astronomicznego
(poło\
enie planet na sferze niebieskiej, momenty zaćmień Słońca i Księ\
yca,
momenty minimów lub maksimów blasku gwiazd zmiennych).
Ekliptyka  wielkie koło na sferze niebieskiej, wzdłu\
którego obserwuje się
roczny ruch Słońca (ruch ten jest wynikiem rocznego ruchu Ziemi).
Elewacja  wysokość  kąt między kierunkiem do ciała niebieskiego a
płaszczyzną horyzontu.
Elongacja  ró\
nica długości ekliptycznych planety i Słońca, tak\
e odległość
kątowa satelity od planety.
Epakta  liczby określające fazy Księ\
yca w pierwszy dzień roku (podające, o
ile dni ostatni nów poprzedzającego roku wyprzedził początek nowego roku).
Ewekcja  największa z nieregularności ruchu Księ\
yca, wywołana działaniem
perturbacyjnym Słońca. Składają się na nią zmiany mimośrodu orbity oraz
ruchu linii apsyd w okresie 8,85 lat.
Flokuły  jasne i ciemne strumienie gazów w chromosferze slonecznej.
Fotometria  dział astrofizyki zajmujący się wyznaczaniem jasności ciał
niebieskich i ich barwy.
Geokorona  otoczka wodorowa Ziemi stanowiąca jej zewnętzną część
atmosfery. Zaczyna się na wysokości 2 2,5 tys. km i sięga kilkudziesięciu
tysięcy km.
Globule  ciemne mgławice pyłowe stosunkowo niewielkich rozmiarów,
widoczne na tle jasnych mgławic.
Gnomon  najstarszy instrument astronomiczny w postaci pionowego słupa lub
pręta, który rzuca cień na swą podstawę (słu\
y do wyznaczania wysokości i
azymutu Słońca).
Granule  niewielkie jasne obszary na powierzchni Słońca; średnice granul
wynoszą 200 do 2000 km, czas rozpadu wynosi kilka minut, prędkość
poruszania się ok. 1 km/s. Granule pokrywają całą powierzchnię Słońca.
Grawitacja  cią\
enie powszechne; zjawisko fizyczne polegające na
wzajemnym przyciąganiu się wszystkich ciał.
Gromady kuliste  grupowania gwiazd o bardzo du\
ej ich koncentracji w
środku, mające postać kulistą lub zbli\
oną do kul.
4
Gromady otwarte  luz
ne ugrupowania gwiazd o słabej koncentracji w
centralnych częściach.
Gwiazda polarna  cynozura, polaris  gwiazda biegunowa, najjaśniejsza w
gwiazdozbiorze Małej Niedz
wiedzicy.
Gwiazda poranna  jutrzenka, fosforos, lucifer popularna nazwa planety
Wenus, widocznej nad horyzontem przed wschodem Słońca.
Gwiazda wieczorna  hesperis  popularna nazwa planety Wenus widocznej
nad horyzontem po zachodzie Słońca na zachodniej stronie nieba.
Gwiazdozbiór  obszar nieba o umownie wyznaczonych granicach.
Gwiazdy neutronowe  supergęste obiekty o niewielkich rozmiarach,
powstające w wyniku wybuchu gwiazd supernowych.
Gwiazdy nowe  są to takie gwiazdy, w których następuje od czasu do czasu
coś w rodzaju eksplozji w wyniku czego jasność gwiazdy gwałtownie rośnie. W
naszej Galaktyce pojawiają się raz na kilka miesięcy. Proces tracenia jasności
mo\
e trwać miesiące lub lata. Dawniej nie znając tego zjawiska tłumaczono je
narodzeniem nowej gwiazdy i stąd wywodzi się niewłaściwa nazwa, której nie
zmieniono dla tradycji.
Gwiazdy zmienne  gwiazdy zmieniające swą jasność, barwę i typ widmowy
na skutek procesów zachodzących w ich wnętrzach lub warstwach
powierzchniowych.
Heliofizyka  dział astrofizyki zajmujący się badaniem Słońca.
Horoskop  graficzne przedstawienie rozmieszczenia gwiazd i planet na niebie
w chwili narodzin danego człowieka, będące podstawą do wysnuwania
przepowiedni astrologicznych.
Jasność  natę\
enie oświetlenia promieniowaniem danego obiektu
astronomicznego.
Jasność absolutna  jasność, jaką miałaby gwiazda, gdyby znajdowała się w
odległości 32,6 lat światła od obserwatora.
Kalendarz gregoriański  system rachuby dni oparty o rok zwrotnikowy, za
długość jego przyjęto 365,2425 dni.
Kalendarz juliański  system rachuby dni oparty o rok zwrotnikowy, za
długość jego przyjęto 365,25 dni.
5
Karzeł  niewielka, a więc i o małej jasności absolutnej (V klasa jasności)
gwiazda ciągu głównego.
Keplera prawa  trzy prawa empiryczne rządzące ruchami planet wokół
Słońca:
1. Orbita planety jest elipsą. Słońce znajduje się w jednym z ognisk.
2. Promień wodzący planety zakreśla równe pola w równych odstępach
czasu.
3. Drugie potęgi okresów obiegu planet dookoła Słońca są proporcjonalne
do trzecich potęg średnich odległości planet od Słońca.
Kolaps grawitacyjny  nieograniczone kurczenie się ciała niebieskiego pod
wpływem własnej siły cią\
enia.
Kolur  wielkie koło na sferze niebieskiej przechodzące przez bieguny
niebieskie i punkty równonocy lub bieguny niebieskie i punkty stanowisk
Słońca.
Koło godzinne  okrąg na sferze niebieskiej przechodzący przez oba bieguny
niebieskie. Koło godzinne jest kołem wielkim.
Koniunkcja  takie poło\
enie dwóch ciał na sferze niebieskiej, kiedy ich
długość ekliptyczna jest jednakowa.
Kosiarze  nazwa trzech gwiazd tworzących tzw. pas w gwiazdozbiorze Oriona.
Kosmogonia  dział astronomii badający pochodzenie i ewolucję obiektów
astronomicznych i ich układów.
Kosmologia  dział astronomii, przedmiotem badań którego jest Wszechświat
jako całość, jego budowa i ewolucja.
Kwadratura  poło\
enie ciała niebieskiego względem Ziemi, w którym jego
długość ekliptyczna ró\
ni się od długości ekliptycznej Słońca o 90o lub 270o.
Kwazary  najprawdopodobniej najdalsze znane obiekty kosmiczne (ok. 12 13
mld lat światła) z wyglądu podobne do gwiazd a wysyłające promieniowanie o
natę\
eniu takim samym jak galaktyki.
Lacertydy  obiekty pozagalaktyczne, zbli\
one wyglądem do galaktyk typu N.
Charakteryzują je prawie punktowe rozmiary i zmienność blasku, od minut do
miesięcy. Są z
ródłem promieniowania radiowego.
6
Libracja  zjawisko niewielkich oscylacji osiowych Księ\
yca, które nakładając
się na jego obrót wokół osi powodują, \
e z Ziemi mo\
na zaobserwować 59%
powierzchni Księ\
yca.
Libracji punkty  punkty Lagrange'a  jest to pięć punktów le\
ących w
płaszczyz
nie ruchu dwóch ciał cię\
kich, a ciało o znikomej masie umieszczone
w jednym z nich tkwiłoby tam stale. W układzie Słońce  Jowisz w pobli\
u
dwóch punktów libracyjnych utrzymują się dwie grupy planetoid nazwanych
Grekami i Trojańczykami.
Linia apsyd  linia łącząca dwa punkty orbity eliptycznej ciała niebieskiego, w
którym jest ono odpowiednio najbli\
ej i najdalej od ciała obieganego.
Lunacja  odstęp czasu między dwoma kolejnymi nowiami Księ\
yca.
Magnetosfera  część przestrzeni wokół planety, gwiazdy lub galaktyki, w
której występuje działanie pola magnetycznego.
Makrokosmos  Wszechświat pojęty jako całość, przeciwstawny
mikrokosmosowi  światu cząstek elementarnych.
Maskony  niejednorodności w rozmieszczeniu masy w bryle Księ\
yca,
powodujące lokalne zakłócenia pola grawitacyjnego Księ\
yca.
Mechanika nieba  dział astronomii zajmujący się oddziaływaniami
grawitacyjnymi między ciałami niebieskimi oraz ruchami tych ciał pod
wpływem sił grawitacyjnych.
Meteoroid  drobne ciało niebieskie, poruszające się w przestrzeni
międzyplanetarnej.
Metona cykl  okres obejmujący 19 lat, wprowadzony do rachuby czasu w
Atenach w 433 r. p.n.e. przez astronoma greckiego Metona. Po upływie cyklu
Metona fazy Księ\
yca przypadają na te same dni roku.
Mgławice  nieregularne obłoki gazu i pyłu międzygwiazdowego.
Mira  znak wskazujący kierunek południkowy względem optycznego środka
teleskopu, umo\
liwiający jego orientację.
Miry  typ gwiazd zmiennych długookresowych o nieregularnie zmieniających
się okresach i amplitudach.
Nadolbrzymy  gwiazdy o największych rozmiarach i masach, posiadające
największe jasności absolutne.
7
Nutacja  okresowe zmiany nachylenia osi obrotu Ziemi względem
nieruchomej osi przechodzącej przez środek obrotu Ziemi, powstające w wyniku
zmian poło\
eń Słońca i Księ\
yca względem równika oraz ich odległości od
Ziemi.
Okno optyczne  promieniowanie elektromagnetyczne o długości fali 3200 do
9000 angstremów (bliski nadfiolet, światło i bliska podczerwień), dla którego
atmosfera ziemska jest przepuszczalna.
Okno radiowe  promieniowanie elektromagnetyczne o długości fali od 0,3 cm
do około 10 metrów (promieniowanie radiowe), dla którego atmosfera ziemska
jest przepuszczalna.
Olbrzymy  gwiazdy mające du\
o większe od Słońca rozmiary, masy i jasności
absolutne.
Opozycja  poło\
enie ciała na sferze niebieskiej, w którym jego długość
ekliptyczna ró\
ni się o 180o od długości ekliptycznej Słońca (podczas opozycji
dane ciało znajduje się po przeciwnej stronie Ziemi ni\
Słońce).
Orbita  droga ruchu jednego ciała niebieskiego dookoła drugiego.
Paralaksa  ró\
nica między kierunkami do danego ciała niebieskiego z dwu
ró\
nych punktów. Zasadniczo uwzględnia się tylko paralaksę roczną, tj. ró\
nicę
między kierunkiem ze środka Słońca a kierunkiem ze środka Ziemi.
Paraselene  Księ\
yc pozorny  odbicie Księ\
yca na niebie powstałe wskutek
załamania promieni świetlnych.
Parhelion  Słońce pozorne  odbicie tarczy słonecznej na niebie po obu
stronach Słońca, wskutek załamania promieni świetlnych w kryształkach lodu,
znajdujących się w górnych warstwach atmosfery.
Perturbacja  odchylenie ruchu ciała niebieskiego wywołane przez
przyciąganie ciała trzeciego.
Periastron  punkt orbity okołogwiazdowej ciała niebieskiego poło\
ony
najbli\
ej gwiazdy obieganej.
Perigeum  punkt orbity okołoziemskiej ciała niebieskiego poło\
ony najbli\
ej
środka Ziemi.
Perihelium  punkt orbity okołosłonecznej ciała niebieskiego poło\
ony
najbli\
ej środka Słońca.
8
Plamy słoneczne  obszary w fotosferze Słońca, posiadające o około 1000o
ni\
szą od niej temperaturę, skutkiem czego wydają się ciemne.
Południk niebieski  merydian  z łac. meridies = południe  koło
wierzchołkowe przechodzące przez bieguny niebieskie, a więc będące
równocześnie kołem godzinnym. Jest to miejsce kulminacji ciał niebieskich.
Pory roku  okresy klimatyczne, będące następstwem ruchu Ziemi dookoła
Słońca i odpowiednim nachyleniem osi rotacyjnej naszej planety względem
płaszczyzny jej orbity.
Precesja  długookresowa zmiana poło\
enia osi ziemskiej w przestrzeni
kosmicznej, polegająca na zataczaniu okręgu przez jej koniec (podobną sytuację
obserwujemy w ruchu wirującego bąka). Skutkiem precesji jest przesuwanie się
punktu Barana w stosunku do gwiazd na sferze niebieskiej. Okres obiegu punktu
Barana nazywamy rokiem Platona i trwa on ok. 26 000 lat. Precesja powoduje
przemieszczanie się punktu równonocy wiosennej w kierunku przeciwnym ni\

Słońce o ok. 50'',26 w ciągu roku. W wyniku precesji biegun świata zakreśla na
sferze małe koło o promieniu ok. 23o,5 wokół bieguna ekliptyki.
Protogwiazdy  gwiazdy w pierwotnym stadium rozwoju, przed rozpoczęciem
się w ich wnętrzu reakcji jądrowych.
Protuberancje  obłoki gazów wyrzucane ze Słońca na dziesiątki a nawet setki
tysięcy kilometrów ponad chromosferę, a następnie spływające ku dołowi.
Psia gwiazda  inna popularna nazwa gwiazdy Syriusz.
Pulsary  obiekty kosmiczne, będące z
ródłami radiowych pulsacji o bardzo
krótkim okresie (od 0,3 do 3 s).
Pył kosmiczny  materia występująca między większymi ciałami niebieskimi w
takim rozproszeniu, \
e nie mo\
na jej obserwować jako oddzielnych ciał
niebieskich. Wielkość ziarn pyłu waha się w granicach 0,01 20 mikrometrów.
Radioastronomia  dział astronomii zajmujący się badaniem promieniowania
radiowego ciał niebieskich.
Radiant  punkt lub niewielki obszar na sferze niebieskiej, z którego zdają się
wybiegać meteory nale\
ące do tego samego roju.
Radioteleskop  przyrząd słu\
ący do odbioru promieniowania radiowego,
docierającego do Ziemi z przestrzeni kosmicznej.
Reflektor  typ teleskopu, w którym obiektywem jest zwierciadło wklęsłe.
9
Refrakcja  w astronomii jest to załamywanie się promieni świetlnych
biegnących z ciała niebieskiego przez ziemską atmosferę do obserwatora,
wskutek czego obserwator widzi ciało niebieskie w nieco innym kierunku ni\

ono się rzeczywiście znajdowało w momencie wysyłania tych promieni.
Normalna refrakcja przy wysokości 0o wynosi 35'. Mo\
na ją obliczyć wg wzoru
R = 60'',3 x tg x' gdzie x' oznacza widomą odległość zenitalną.
Refrakcja zale\
y od ciśnienia atmosferycznego, wilgotności i temperatury
powietrza i ich pionowego rozkładu, dlatego trudno ją wyznaczyć dokładnie.
Refraktor  typ teleskopu, w którym obiektywem jest soczewka lub układ
soczewek.
Rektascensja  jedna ze współrzędnych astronomicznych w układzie
równikowym (kąt dwuścienny między półkolem godzinnym przechodzącym
przez punkt równonocy wiosennej a półkolem godzinnym przechodzącym przez
dane ciało niebieskie).
Równik niebieski  koło wielkie na na sferze niebieskiej, znajdujące się w
płaszczyz
nie prostopadłej do osi niebieskiej. Dzieli ono kulę niebieską na
półkulę północną i półkulę południową.
Równonoc  ekwinokcjum  zrównanie dnia z nocą.
Saros  z arabskiego powtórzenie  okres od jednego zaćmienia Słońca lub
Księ\
yca do powtórnego zaćmienia zachodzącego w tych samych warunkach
poło\
enia Ziemi, Księ\
yca i Słońca, wynosi on 18 lat i 11 dni.
Satelita  ciało niebieskie obiegające wokół planety. Jedynym naturalnym
satelitą Ziemi jest Księ\
yc. Wokół Ziemi krą\
ą setki sztucznych satelitów.
Selenologia  dział astronomii zajmujący się badaniem Księ\
yca.
Scyntylacja  migotanie gwiazd wywołane ruchami atmosfery ziemskiej.
Sekstans  przyrząd słu\
ący do pomiarów wysokości Słońca lub gwiazd, celem
wyznaczenia współrzędnych geograficznych.
Selenografia  dział astronomii zajmujący się opisem powierzchni Księ\
yca.
Sfera niebieska  kula niebieska, firmament  istniejąca tylko w naszej
wyobraz
ni powierzchnia kuli o dowolnym promieniu, której środek znajduje się
na Ziemi. Mimo, \
e taka kula nie istnieje, jej pojęcie u\
yteczne jest przy
rozpatrywaniu poło\
enia ciał niebieskich względem Ziemi bez uwzględniania
ich odległości.
10
Spektrograf  przyrząd słu\
ący do otrzymywania zdjęć widma gwiazd lub
innych ciał niebieskich.
Supernowa  gwiazda zwiększająca nagle swój blask kilkadziesiąt milionów
razy.
Syzygia  łączna nazwa koniunkcji i opozycji, czyli poło\
enia ciała na sferze
niebieskiej, przy którym jego długość ekliptyczna ró\
ni się o 180o od długości
ekliptycznej Słońca.
Środowisko międzygwiezdne  gaz o gęstości około 10 24 g/cm3, cząstki pyłu
kosmicznego o rozmiarach ok. 10 5 cm o średniej gęstości ok. 10 26 g/cm3 i
promienie kosmiczne o średniej gęstości energii ok. 10 12 erg/cm3, tak\
e wodór,
prawie zjonizowany wodór i inne cząstki elementarne. W du\
ej mierze
wymienione elementy środowiska międzygwiezdnego koncentrują się w
płaszczyz
nie galaktyki o grubości ok. 100 200 parseków (w jej części
centralnej) w obłoki o masie dziesiątki, setki razy większej od masy Słońca.
Tellurium  mechaniczny model układu Słońce  Ziemia  Księ\
yc, słu\
ący do
demonstrowania zjawisk pór doby, roku, faz Księ\
yca, zaćmienia Słońca i
Księ\
yca.
Terminator  linia oddzielająca oświetloną półkulę ciała niebieskiego od jego
półkuli nieoświetlonej.
Trójkąt paralaktyczny  przyrząd astronomiczny słu\
ący do pomiaru
wysokości kątowej Księ\
yca i planet.
Wahadło Foucaulta  przyrząd skonstruowany przez J. Foucaulta w 1851 r. dla
udowodnienia wirowego ruchu Ziemi. Jest to forma du\
ego, cię\
kiego wahadła
na długim ramieniu zmieniającego swoje poło\
enie względem kierunków na
Ziemi, co udowadnia nam ruch wirowy Ziemi wokół swej osi.
Wariacja  jedna z okresowych nieregularności ruchu Księ\
yca, spowodowana
perturbacyjnym działaniem Słońca. Jej okres jest równy połowie średniego
miesiąca synodycznego i wynosi ok. 14,7 dni.
Werteks  kierunek, w którym dyspersja prędkości danej grupy gwiazd jest
największa.
Wertykał  półokrąg koła wielkiego łączący na kuli niebieskiej zenit z nadirem.
Węzły  punkty przecięcia orbity ciała niebieskiego z ekliptyką, rzadziej z
równikiem niebieskim.
11
Wiatr słoneczny  strumienie elektrycznie naładowanych cząstek, które
nieustannie wypływają ze Słońca.
Wielkość gwiazdowa  wielkość charakteryzująca jasność ciała niebieskiego,
zale\
nego od ilości wysyłanego światła i od odległości od Ziemi. Gwiazdy
pierwszej wielkości mają jasność ok. 2,5 raza mniejszą ni\
gwiazdy wielkości
zerowej, gwiazdy drugiej wielkości ok. 2,5 raza mniejszą ni\
gwiazdy pierwszej
wielkości itd.
Zaćmienie  zjawisko astronomiczne wynikające ze znalezienia się 3 ciał
niebieskich, dokładnie lub w przybli\
eniu, na jednej prostej. Zaćmienia dzieli
się na właściwe, przejścia i zakrycia. Występowanie zaćmień Słońca i Księ\
yca
związane jest z ruchem Księ\
yca dookoła Ziemi oraz zale\
y od okresu jego
obiegu względem Słońca (miesiąc synodyczny) i węzłów orbity (miesiąc
drakońsji). Między tymi miesiącami istnieje związek: 223 miesięcy
synodycznych to = 242 miesięcy drakońskich, to = 6585,5 dni (18 lat i 10�,
11� lub 12� dni zale\
nie od ilości lat przestępnych w tym okresie). Jest to
okres saros, po którym zaćmienia Słońca i Księ\
yca powtarzają się w tej samej
kolejności, chocia\
miejsca na Ziemi, z których są widoczne zmieniają się.
Podczas jednego sarosu jest średnio 43 zaćmienia Słońca (15 częściowych, 14
obrączkowych, 2 obrączkowo całkowite i 12 całkowitych) oraz 28 zaćmień
Księ\
yca (liczby te powoli zmieniają się). Maksymalna liczba zaćmień w roku 
siedem: 5 Słońca i 2 Księ\
yca lub 4 Słońca i 3 Księ\
yca; minimalna liczba
zaćmień  dwa, oba Słońca.
Zakrycia gwiazd  okultacje  zjawisko zasłaniania gwiazd przez ciała układu
planetarnego Słońca.
Zenit  najwy\
ej poło\
ony punkt na sferze niebieskiej dla danego obserwatora
(przeciwległym punktem jest nadir).
Zmierzch  trwa od momentu schowania się tarczy słonecznej za widnokręgiem
od 0o do  6o. Świt trwa tyle samo, tylko w odwrotnej kolejności od  6o do 0o, tj.
do momentu rozpoczęcia wychylania się tarczy słonecznej ponad widnokrąg.
Zodiak  pas na sferze niebieskiej le\
ący po obu stronach ekliptyki, w którego
obrębie przebiegają obserwowane z Ziemi drogi Słońca, Księ\
yca i planet.
12