ELPIS . Rocznik XV (XXVI) . Zeszyt 27 (40) . 2013 . s. 107-116
historia chrzEścijańskiEj rachuby lat
christian rEckoning of timE
ks. tomasz stEmpa
prawosławnE sEminarium duchownE w warszawiE, [e-mail]
Słowa kluczowe: kalendarz, rachuba lat, prawosławny kalendarz liturgiczny, kalendarze: juliański, gregoriański, neo-
juliański, próba reformy kalendarza
Keywords: calendar, reckoning of years, liturgical orthodox calendar, calendar: julian, gregorian, neojulian, attempts
to reform calendar
Zatem w ciągu jednego roku księżycowego popełniamy
Wprowadzenie
Kalendarzem nazywamy system liczenia długich odstę- błąd o 0,3671 dnia, tzn. ok. 3,5 dnia w ciągu 10 lat. Ponadto
system ten nie zapewnia zgodności z rokiem słonecznym,
pów czasu, z ustaloną kolejnością dni w roku i momentem
ponieważ 12 miesięcy księżycowych zawiera tylko 354 dni,
początkowym, od którego prowadzi się rachubę lat1.
podczas gdy rok słoneczny ok. 365.25 dnia. Aby usunąć te
Kalendarz używany przez nas obecnie jest tylko jednym
z wielu. W różnych krajach istniało około dwustu kalenda- rozbieżności, wprowadzono do kalendarzy księżycowych
odpowiednie poprawki, np. w muzułmańskich kalendarzach
rzy, w których w ciągu roku stosowano odmienną rachubę
księżycowych lata mają kolejno po 354 i 355 dni.
czasu i przyjmowano inny moment początkowy.
Ludy pierwotne nie posiadały kalendarza. Fakt ten po- W 433 r. przed Chrystusem astronom grecki Meton ob-
liczył, że 19 lat słonecznych albo 6940 dni, prawie dokład-
twierdzają obserwacje pewnych współczesnych, dzikich
plemion. Na przykład, w buszu środkowej Australii, w tropi- nie zawiera 235 miesięcy księżycowych, tak, że co każde
19 lat wszystkie fazy księżyca przypadają w te same dni
kalnych lasach Indonezji i Południowej Ameryki do dziś żyją
miesiąca. Starożytni Grecy uznali to za wspaniałe odkry-
ludzie, którzy nie znają regularnego sposobu liczenia czasu2.
cie: cykl Metona zapisano złotymi literami na płytach mar-
Dopiero rozwój uprawy roli, hodowli, żeglugi sprzyjał
murowych i wystawiano na placach miejskich7.
powstawaniu bardziej lub mniej regularnej rachuby czasu.
Początkowo wymagania wobec odmierzania czasu i meto- W żydowskim kalendarzu księżycowo-słonecznym rok
zwykły składa się z 12 miesięcy i zawiera 353, 354 lub 355
dy jego pomiaru były dość prymitywne. Słowianie i inne
dni, a rok przestępny, posiada dodatkowo trzynasty miesiąc
narody rolnicze określali rok jako okres czasu między
i liczy 383, 384 lub 385 dni8. Dodatkowy miesiąc wprowa-
kolejnymi żniwami3, Indianie amerykańscy liczyli rok od
wystąpienia pierwszego śniegu, Australijczycy od rozpo- dzony jest zgodnie z cyklem Metona.
Żydowski kalendarz księżycowo-słoneczny, zgodny
częcia pory deszczowej itd.
w przybliżeniu z cyklem słonecznym, cechuje złożony
Powstanie państw, wzrost miast, wzmocnienie się więzi
handlowych i rozwój systemów nawadniających wymaga- system poprawek.
W starożytnym Egipcie już w V tysiącleciu p. n. e. zre-
ły ulepszenia i zwiększenia precyzji metod liczenia czasu.
W związku z tym u niektórych narodów powstają kalenda- zygnowano z kalendarza księżycowego. Na gospodarkę
Egiptu ogromny wpływ miały wylewy Nilu. Znajomość
rze księżycowe (lunarne)4.
momentu rozpoczynania się wylewu Nilu była bardzo waż-
W kalendarzu księżycowym pojawia się już rachuba
dni w miesiącu. Miesiąc określa się jako okres czasu mię- na, gdyż pozwala na czas przygotować się do robót rolnych.
W ciągu dwóch miesięcy gwiazda Syriusz (Sotis), wscho-
dzy kolejnymi pełniami księżyca. Rok zawiera 12 miesięcy
dząc jednocześnie ze Słońcem, pozostaje niewidoczna, po-
księżycowych. Ale ponieważ między kolejnymi pełniami
nieważ blask Słońca przyćmiewa jej światło. Na początku
księżyca upływa w przybliżeniu 29,5 dnia, to w kalendarzu
lipca Syriusz wschodzi nieco wcześniej niż Słońce i przez
księżycowym miesiące zawierają po 29 i 30 dni5.
kilka minut można obserwować go na wschodzie, dopóki
Jeżeli uwzględnimy, że długość miesiąca księżycowego
nie pojawi się Słońce. Okres ten zbiega się z początkiem
wynosi dokładnie 29,5306 dnia, to rok ma 354,3672 dnia.
107
ELPIS . Rocznik XV (XXVI) . Zeszyt 27 (40) . 2013
Elpis 2013 - srodek_ver6.indd 107 2013-10-09 21:55:20
ks. Tomasz Stempa
wylewu Nilu. Kalendarz egipski był zgodny z pozornym miesięcy, jeden trwał 355 dni, inny 377 dni. Zdarzało się,
ruchem Syriusza9. że data l stycznia przypadała 15 paz
dziernika; a lato zimą.
Rok składał się w nim z 12 miesięcy po 30 dni każdy. Na W końcu kalendarz stał się tak zagmatwany, że zaczął
koniec roku dodawano jeszcze 5 dni. Tak, więc rok zawierał przeszkadzać w życiu codziennym i Juliusz Cezar nakazał
365 dni. Przy tej metodzie liczenia czasu występowała niedo- go uporządkować14.
kładność ok. 0,25 dnia w ciągu roku, czyli l dzień, co 4 lata, Zgodnie z propozycją astronoma egipskiego Sozygene-
albo (4x365=1460) l rok, co każde 1460 lat. W ten sposób sa, w 46 r. przed Chrystusem przyjęty został nowy kalen-
wszystkie święta kalendarzowe ulegały stopniowo przesu- darz słoneczny. Nazwano go juliańskim, znamy go także
nięciu i powracały na to samo miejsce, co 1460 lat. Starożyt- pod nazwą  starego stylu 15.
ni Egipcjanie znali tę rozbieżność, ale kapłani zarządzający W kalendarzu słonecznym za podstawę służy rok
kalendarzem zachowywali taki  błądzący rok ze względów zwrotnikowy, będący odstępem czasu między dwoma ko-
kultowych i sprzeciwiali się reformom kalendarza10. lejnymi przejściami środka Słońca przez punkt równonocy
Mimo to, co najmniej dwukrotnie usiłowano w staro- wiosennej. Rok słoneczny (tropiczny) z dokładnością do
żytnym Egipcie zreformować kalendarz. W XVII w. przed 0,1 sekundy zawiera 365 dób 5 godz. 48 min. 46 sek., po-
Chrystusem Egipt został podbity przez plemię Hyksosów11. nieważ liczba miesięcy i dób w roku nie wyraża się żadną
Posługiwali się oni kalendarzem, w którym rok składał się liczbą całkowitą ani regularnym ułamkiem, to dla ułatwie-
z 12 miesięcy księżycowych i zawierał 354 albo 355 dni, nia przyjmuje się w poszczególnych kalendarzach taką lub
był zatem mniej dokładny od egipskiego. Jednakże pod inną wartość przybliżoną.
pewnym ważnym względem kalendarz Hyksosów okazał
się lepszy od kalendarza egipskiego: miał system poprawek, Systemy określania dat rocznych
pozwalający utrzymywać zgodność z cyklem słonecznym. Starożytność nie znała jednej, ogólnie przyjętej rachu-
Myślano o reformie obu kalendarzy, która połączyłaby by lat. Istniały różne systemy chronologiczne, stosowa-
zalety każdego z nich: 365-dniowy rok egipski z dodaniem ne w całym Imperium Rzymskim lub jedynie na danym
jednego dnia, co 4 lata. Reformę tę przeprowadził król terenie.
Hyksosów, Salitis. W wyniku odpowiednich poprawek Najczęściej lata określano, wskazując imiona wyższych
365-dniowy rok starożytnych Egipcjan stał się bardziej urzędników, którzy w danym czasie sprawowali swą god-
zgodny z cyklem słonecznym. Jednakże reforma ta nie ność. Wymieniano więc imiona konsulów, namiestnika,
utrzymała się długo. Po zwycięstwie narodowego powsta- prokuratora lub prokonsula. W okresie świetności Impe-
nia egipskiego, które obaliło władzę Hyksosów, nowy ka- rium zazwyczaj podawano rok panowania cesarza.
lendarz został zniesiony12. Znane były też ery, czyli systematyczne, ciągłe rachu-
Drugiej próby reformy kalendarza w starożytnym Egip- by lat liczonych od ogólnie przyjętego punktu wyjścia,
cie dokonał po wielu wiekach faraon Euergetes. Zachował wyznaczonego zazwyczaj przez jakieś ważne wydarzenie.
się napis na płycie, znalezionej w jednej ze świątyń z datą Najbardziej znane ery ustalono od założenia Rzymu i od
7 marca 238 r. przed Chrystusem, który głosi: Ponieważ początku olimpiad. Nie pojawiały się one jednak w do-
gwiazda (Sotis), co każde 4 lata przesuwa się o jeden dzień kumentach publicznych, ani w powszechnym użyciu,
naprzód, to żeby święta obchodzone latem nie przypadły traktowano je jako rachuby  literackie czy  uczone .
w przyszłości w zimie, jak to bywa i jak będzie, jeśli rok na- Większe zastosowanie miały natomiast liczne ery lokal-
dal będzie się składał z 360 dni i pięciu dni dodatkowych, ne, używane w danych prowincjach lub miastach (często
zarządza się odtąd, co każde 4 lata obchodzić święto bogów związane z lokalnym kalendarzem). Zdarzało się rów-
Euergetes po pięciu dniach dodatkowych i przed nowym nież, że rachubę wg panowania cesarza czy innego wład-
rokiem, aby każdy wiedział, że poprzednie wady kalenda- cy, kontynuowano także po jego śmierci. W ten sposób
rza zostały naprawione przez faraona Euergetes13. powstała, na przykład era Dioklecjana, czy też dynastycz-
Po śmierci faraona Euergetesa również i ta reforma ka- na era Seleucydów. Specjalne znaczenie miały również
lendarza nie utrzymała się. ery od stworzenia świata, konstruowane przez erudytów
W starożytnym Rzymie używano pierwotnie kalenda- żydowskich i chrześcijan na podstawie danych zaczerp-
rza księżycowego. Ale kapłani rzymscy, na których spo- niętych ze Starego Testamentu16.
czywał obowiązek jego prowadzenia, częściowo na skutek Niezależnie od er, w rachubie czasu posługiwano się
niedbalstwa, a częściowo ze względu na korzyści mate- również okresami chronologicznymi. Chodziło o cyklicz-
rialne, (ponieważ z różnymi datami kalendarza związane nie powtarzaną, ustaloną liczbę lat. Do najbardziej znanych
były terminy płatności i rozliczeń), stopniowo skompliko- należą: okres piętnastoletni, zwany indykcją, a także cykle
wali rachubę dni tak bardzo, że rok posiadał 12, bądz
13 paschalne, które odegrały znaczącą rolę w obliczaniach
ELPIS . Rocznik XV (XXVI) . Zeszyt 27 (40) . 2013
108
Elpis 2013 - srodek_ver6.indd 108 2013-10-09 21:55:20
Historia chrześcijańskiej rachuby lat
daty Wielkanocy. Rachubę lat według olimpiad tworzyły Francji, w Rosji za panowania Piotra I. W XIX w. wszyst-
natomiast okresy czteroletnie, liczone kolejno od początku kie kraje chrześcijańskie prowadziły rachubę czasu od na-
greckich igrzysk17. rodzenia Chrystusa.
Mówiąc o systemach chronologicznych używanych Najnowszą erą była wprowadzona we Francji  era repu-
w Imperium Rzymskim, należy też uświadomić sobie, że bliki , w której za epokę przyjęto dzień jej proklamowania
były one oparte głównie na kalendarzu juliańskim. Rok  22 września 1792 r. Kalendarz ten, zniesiony przez Na-
zaczynał się w nim 1 stycznia i liczył 365 dni, co cztery poleona, ponownie przyjęto w czasie Komuny Paryskiej,
lata zaś 366 (rok przestępny). Kalendarz ten obowiązy- a przestał on istnieć z chwilą jej klęski21.
wał w całym Cesarstwie. Nie przeszkadzało to jednak, Kalendarz, którym posługujemy się obecnie, nie jest
że w niektórych regionach, szczególnie wschodnich, za- doskonały: wyboru epoki dokonano w sposób dowolny;
chowały się kalendarze lokalne, które wyznaczały inny podział na miesiące o niejednakowej długości nie zawsze
początek roku, niepokrywający się z rokiem juliańskim. jest dogodny. Zresztą przy obliczaniu odstępu czasu dzie-
W Egipcie rok zaczyna się w sierpniu, w Palestynie we lącego nas od poszczególnych wydarzeń historycznych,
wrześniu. Warto też dodać, że lata rzymskich konsulów, wybór momentu odniesienia jest sprawą drugorzędną. Dla
greckich olimpiad oraz indykcji miały swój początek prawidłowej rachuby lat istotne jest nie to, jakie zdarzenie
w trzech różnych miesiącach (styczeń, lipiec i wrze- (choćby nawet mityczne) przyjęto jako epokę, lecz to, że
sień). Te różnice muszą być brane pod uwagę zwłaszcza za moment odniesienia uważana jest przez wszystkich ta
przy przeliczaniu dat, ustalanych w różnych systemach sama, określona data.
chronologicznych18.
Obecnie używamy systemu chronologii powszechnie na- Kalendarz juliański
zywanego erą chrześcijańską, zwanej też naszą erą. Punktem Posiada swój rodowód w chronologii egipskiej, czy-
początkowym tej ery stało się narodzenie Jezusa Chrystusa. li tym systemie rachuby czasu, którego podstawą jest rok
Era chrześcijańska została wprowadzona na podstawie obli- słoneczny.
czeń rzymskiego mnicha Dionizego Małego w 241 roku ery Przed jej przyjęciem Rzymianie posługiwali się kalen-
Dioklecjana. Obliczone przez niego daty zmartwychwstania darzem naturalnym, regulowanym fazami księżyca  zna-
Chrystusa, i narodzenia Chrystusa miały oczywiście bardzo nymi jako rok Romulusa. Składał się on z 304 dni podzie-
dowolny charakter. Podstawa obliczeń była następująca: co lonych na 10 miesięcy. Miesiące liczyły po 30 i 31 dni.
19 lat wszystkie fazy księżyca przypadają w te same dni Początek każdego rozpoczynał nów Księżyca22.
miesiąca (cykl Metona), co 28 lat (cykl słoneczny) wszyst- Za czasów Numy Pompiliusza (VII w. przed Chrystu-
kie dni tygodnia przypadają w te same kolejne dni miesiąca; sem), nastąpiła reorganizacja kalendarza. Czas wewnątrz
w wyniku tego, co każde 532 lata (19 x 28 = 532) Wielkanoc roku został podzielony na 12 miesięcy. Miały one różną
przypada w te same dni miesiąca19. liczbę dni w miesiącu. Rok liczył 355, jednak w stosunku
Jeszcze na długo przed Dionizym, w Kościele przypi- do roku słonecznego był za krótki (365,2422 dnia)23.
sywano szczególne znaczenie dacie 25 marca. Niektórzy Aby przystosować rachubę kalendarzową do roku tro-
wiązali tę datę ze stworzeniem świata, inni z narodzeniem picznego24 i zmian pór roku, a co za tym idzie do termi-
Chrystusa, jeszcze inni z ukrzyżowaniem, wreszcie byli nów rozpoczęcia prac polowych i cykli wegetacyjnych,
i tacy, którzy łączyli ją ze zmartwychwstaniem. Do nich używano systemu epakt księżycowych25, mających zrów-
należał Dionizy. nać długości lat księżycowych ze słonecznymi. W prakty-
W wyniku obliczenia Dionizjusz otrzymał, że narodze- ce polegało to na tym, iż po roku zwykłym 355-dniowym
nie Chrystusa miało miejsce w 283 r. przed erą Dioklecja- następował przestępny 377-dniowy z trzynastoma miesią-
na. Tak więc od momentu narodzenia Chrystusa minęło cami. W ten sposób rok kalendarzowy stawał się rokiem
524 lata. Dlatego następny rok Dionizy nazwał 525 rokiem wędrownym. Aby temu przeciwdziałać od II w. przed
od narodzenia Chrystusa20. Chrystusem dokonano zmian w rachubie epakt. Całość
W Ewangelii opowieści o Chrystusie przeplatają się rachuby zamykała się w cyklu czteroletnim, liczącym ra-
z rzeczywistymi wydarzeniami i postaciami historycznymi, zem 1465 dni. W nim były dwa lata zwykłe po 355 dni
np.: spis Augusta, rządy Kwiryniusza w Syrii, Piłat, Herod i dwa lata przestępne z 378 i 377 dniami. W latach prze-
itd. Dla teologów usiłujących znalez
ć dokładną datę naro- stępnych dodawano miesiąc przestępny. Po zakończeniu
dzenia Chrystusa, stały się one trudnością nie do pokonania. miesiąca przestępnego wracano do przerwanej rachuby
W ślad za religią chrześcijańską zaczęła się rozpo- bieżącej dni lutego. Poprzez ten zabieg, średnia długość
wszechniać wprowadzona przez Dionizego era chrześci- roku wynosiła 366 dni26. Pomimo tych starań długość
jańska. W 532 r. przyjęto ją w Rzymie, w VIII wieku we roku odbiegała od długości astronomicznej i pory roku
109
ELPIS . Rocznik XV (XXVI) . Zeszyt 27 (40) . 2013
Elpis 2013 - srodek_ver6.indd 109 2013-10-09 21:55:21
ks. Tomasz Stempa
przypadały na różne terminy kalendarza. Było to zasadni- astronomicznym. Kolejne 50 lat od czasu reformy juliań-
czym powodem jego zmiany, natomiast sama zmiana jest skiej nazwano błędnymi latami juliańskimi31.
nazywana reformą juliańską. Aby wprowadzić rok 365-dniowy dodano dodatkowych
Nowe podstawy astronomiczne jego funkcjonowania dziesięć dni do starego systemu rachuby. Rachuba dni we-
zostały opracowane przez astronoma aleksandryjskiego wnątrz miesięcy oparta została na trzech stałych dniach
Sozygenesa, którego Juliusz Cezar prawdopodobnie poznał miesiąca, korespondujących z fazami Księżyca. W stosun-
podczas swojej wyprawy do Egiptu w 48 r. przed Chrystu- ku do nich oznaczano resztę dni miesiąca. Początkowo dni
sem. Nowy kalendarz wprowadził w życie ten sam Cezar te nie miały stałych terminów. Kalendy  wypadające na
w 46 r. przed Chrystusem (708 r. od założenia Rzymu). nów Księżyca, a w praktyce na 1-2 dni po nowiu, kiedy
Obowiązywał on w dokumentach publicznych do czasu staje się widoczny sierp Księżyca  były ogłaszane przez
wprowadzenia w całym cesarstwie kalendarza gregoriań- kapłana krzykiem z Kapitolu. W ten sposób zostało oznaj-
skiego (1582 r.) , a po jego upadku utrzymał się w całym miane nastanie  nowego Księżyca , a co za tym idzie po-
Zachodzie. Stał się jednocześnie bazą dla funkcjonowania czątku nowego miesiąca. Także wtedy podawano terminy
kalendarza kościelnego na Zachodzie do roku 1582, a w pierwszej kwadry (nony) i pełni (idy) Księżyca32.
chrześcijaństwie wschodnim do czasów współczesnych27. Rachuba dni była wiec określeniem czasu pozostałego
Podstawą rachuby czasu w kalendarzu juliańskim jest do kolejnego święta. A zatem nazajutrz po kalendach liczo-
rok słoneczny. W epoce Cezara jego długość nie była do- no kolejne dni pozostające do non, a po nonach przed ida-
kładnie znana. W reformie przyjęto założenie, iż długość mi. Po idach zaś liczono dni przed kalendami następnego
roku tropicznego wynosi 365,25 dnia, czyli był o 11 minut miesiąca .
i 14 sekund dłuższy w stosunku do roku tropicznego, który W czasie, kiedy Rzymianie zaczęli dokładniej dosto-
trwa 365 dni 5 godzin 48 minut 46 sekund. Można więc sowywać długość roku księżycowego do lat tropicznych,
powiedzieć, iż co czterysta lat kalendarz ten opóz
nia się kalendy, nony i idy otrzymały stałe miejsca. Kalendy stały
o trzy dni w stosunku do roku astronomicznego28. się pierwszym dniem miesiąca. Dzień pierwszej kwadry
Wzorem rachuby egipskiej, znanej w tamtejszym kalen- Księżyca  nony; wyprzedzają o 8 dni idy, czyli są dzie-
darzu od czasu króla Ptolemeusza III Evergetusa (246-241 wiątym dniem przed kolejnym stałym dniem  idami33. Idy
przed Chrystusem), w założeniach kalendarza juliańskiego uważane za serce każdego miesiąca  jego środek, dzielą
przyjęto 3 lata zwykłe po 365 dni, po których następuje l miesiąc na połowę i przypadają na pełnię Księżyca. Or-
rok przestępny z 366 dniami29. ganizacja czasu wewnątrz miesiąca oparta była na cyklu
W miejsce dotychczasowego początku roku (l mar- ośmiodniowym.
ca) przyjęto dzień l stycznia, w którym obejmowali urząd W I w. przed Chrystusem, w miejsce rzymskiego
konsulowie rzymscy. Tak więc rok 45 przed Chrystusem 8-dniowego tygodnia wprowadzono astrologiczny tydzień
rozpoczyna reformę juliańska. Równonoc wiosenną wy- 7-dniowy. Początkowo głównym dniem tygodnia był dies
znaczono w kalendarzu na 25 marca. Saturn (sobota), a od czasu Wespazjana (7-79 r.)  dies Soli
Aby zredukować różnicę między rokiem juliańskim (niedziela), który w czasach Konstantyna Wielkiego (285-
a astronomicznym, w roku 708 od założenia Rzymu, czyli 337) zaczął nabierać charakteru świątecznego z obowiąz-
46 r.przed Chrystusem, Cezar dodał 67 dni a następnie 23. kiem wstrzymania się od pracy. Tygodnie i ich dni miały
Zabieg ten miał zrównać terminy kalendarzowe z latami tro- odtąd następować po sobie w sposób ciągły, bez przerwy.
picznymi. Tak, więc rok 46 przed Chrystusem ( rok pomie- W rezultacie umowny tydzień stał się podstawową jednost-
szania) zamiast 355 dni liczył: 355 + 67 + 23  czyli 455 dni ką miary czasu w miesiącach i w roku. Reforma ta wytrąci-
i składał się aż z 15 miesięcy. Wkrótce (44 r. przed Chrystu- ła kalendarz z dotychczasowej stałości.
sem) Cezar został zamordowany, a nowy kalendarz, pozo- Najpierw tydzień (siedmiodniowy) nie mieścił się bez
stający w rękach kapłanów nie był regulowany właściwie30. reszty w ustalonej długości roku słonecznego. 365 i 366
Korekty kalendarza dokonano w czasie rządów Au- nie są liczbami współwymiernymi dla 7-miu; zawsze po-
gusta Oktawiana (43 r. przed Chr.  14 r. po Chrystusie). zostaje reszta jeden, lub dwu dni tygodnia, która odtąd
Rachubę lat według urzędujących konsulów zastąpiono trzeba przerzucać na następny rok. W takim układzie dni
erą od założenia Rzymu. Także wtedy (9 r. przed Chry- tygodnia nigdy nie będą się pokrywały z dniami tygodni
stusem) cesarz poprawił błędy rachuby lat przestępnych roku następnego.
wynikające z nieprawidłowego ich wstawiania przez pon- Następstwem siedmiodniowego tygodnia było też to,
tyfików  co 3 lata zamiast co cztery. Zdecydowano, że nie że miesiące nie mieściły w sobie pełnych tygodni. Ostat-
będzie lat przestępnych przez kolejne 12 lat. Dopiero od nie i pierwsze ich tygodnie są składane z rozbicia ostatnich
5 r. po Chrystusie kalendarz ten stał się zgodny z rokiem i pierwszych dni miesiąca.
ELPIS . Rocznik XV (XXVI) . Zeszyt 27 (40) . 2013
110
Elpis 2013 - srodek_ver6.indd 110 2013-10-09 21:55:21
Historia chrześcijańskiej rachuby lat
Rok przestępny spowodował, że do następnego roku a astronomicznymi stały się bardziej widoczne, czyli
przenosiły się dwa dni dodatkowe a nie jeden, tak jak w XIII w. Powstają wówczas propozycje naprawy kalen-
w roku 365-o dniowym. darza zaproponowane przez Konrada z Strasburga, Kam-
Mimo wspomnianych niezgodności, kalendarz juliań- pusa z Novary oraz Rogera Bacona (1214-1294)36. Papież
ski stał się tym, którym posługiwał się Kościół w swoim Klemens IV zapoznaje się nawet z pracami tego ostatnie-
życiu liturgicznym. Obecnie jest on również używany jako go. W roku 1252 pojawiają się słynne Tablice Alfonsyńskie
kalendarz liturgiczny. Wyznaczono w nich bardziej dokładnie ustalenia długości
Według zasad przyjętych na Soborze Nicejskim I w r. roku tropicznego na 365 dni, 5 godz. 49 min. 24 sek.
325, Pascha chrześcijańska upamiętniająca zmartwych- Prace nad reformą kalendarz trwały do wyboru papieża
wstanie Chrystusa, wzorem Paschy Żydów (Wyj. 12, 2) po- Grzegorza XIII37. W 1576 r. papież powołał międzynarodo-
winna być wyznaczana według kalendarza księżycowego. wą papieską komisję astronomiczną, mającą ustalić kształt
Przyjęto, iż należy ją świętować w pierwszy dzień przyszłego kalendarza. Jej zadaniem było opracowanie
żydowskiego tygodnia (szabatu)  czyli w niedzielę po takiego kalendarza, który przywróci równowagę między
pierwszej wiosennej pełni Księżyca. Jednocześnie ustalono rokiem słonecznym a kalendarzowym, a także opracowa-
termin równonocy wiosennej na 21 marca, a pełnię, wzo- nie sposobu na zniwelowanie w przyszłości różnic między
rem tradycji żydowskiej na 14 dzień miesiąca księżycowe- kalendarzem cywilnym a rokiem astronomicznym.
go. Jeśli pierwsza pełnia wiosenna wypada w niedzielę, to Po uwzględnieniu opinii różnych środowisk o techni-
Wielkanoc jest celebrowana w niedzielę następną. W ten ce zmian kalendarza zdecydowano, iż najskuteczniejszym
sposób ustaliły się granice Wielkanocy, która może przy- sposobem zrównania rachuby kalendarzowej z astrono-
padać w przedziale 35 dni między 22 marca a 25 kwietnia. miczną i przywrócenia równonocy astronomicznej na 21
W tym ostatnim terminie Wielkanoc wypada wtedy, kiedy marca, będzie opuszczenie dodatkowych 10 dni. Reforma
pełnia jest 18 kwietnia i dzień ten jest niedzielą34. została wprowadzona ostatecznie bullą Inter gramssimas
Data Wielkanocy obliczana jest na podstawie dwóch pastoralis officii nostri curas z dnia 24 II 1582 roku38.
kalendarzy: pełnia według kalendarza księżycowego, Papież nowy kalendarz polecił wprowadzić od 15 paz
-
a lata cywilne i podział roku według kalendarza juliań- dziernika 1582 r. Przeprowadzone zmiany dotyczyły kalenda-
skiego. Połączone ze sobą tworzą lunisolarny kalendarz rza lunisolarnego Kościoła. Chodzi tu o używany do tej pory
chrześcijan35. juliański kalendarz cywilny i kalendarz księżycowy, funkcjo-
Gregoriańska korekta w rachubie kalendarza będzie do- nujący wdług dziewiętnastoletniego starego cyklu Metona.
tyczyć zarówno kalendarza księżycowego jak i cywilnego Długość kalendarzowego roku gregoriańskiego ustalono
kalendarza juliańskiego, który po przyjęciu przez Kościół na 365,2425 dnia. Rok według kalendarza gregoriańskiego
był wykorzystywany przy ustalaniu terminów świąt stałych jest o 26 sekund dłuższy od tropicznego (365, 2422), co po
i ruchomych. 3719 latach utworzy różnicę l dnia. Należy też wspomnieć,
że data wiosennego zrównania dnia z nocą, chociaż wol-
Kalendarz gregoriański niej niż w kalendarzu juliańskim, odbiega od rzeczywiste-
Historia reformy kalendarza juliańskiego i wprowa- go astronomicznego momentu zrównania. Astronomiczne
dzenie nowego stylu rachuby, zwanego powszechnie ka- paschalne pełnie księżyca odchodzą od równonocy o jedną
lendarzem gregoriańskim ma długą i złożoną historię. Jej dobę, co każde 210 lat.
zasadniczym celem było stworzenie takiego kalendarza, Wprowadzając nową rachubę opuszczano 10 dni mię-
który byłby zgodny z rokiem astronomicznym na przecią- dzy 5 a 14 paz
dziernika, tak, że po czwartku 14 paz
dzierni-
gu dłuższego okresu czasu, czyli mógłby być stale używa- ka bezpośrednio następował piątek 15 paz
dziernika. Termin
ny bez konieczności korekt. W staraniach nad poprawą ka- paz
dziernikowej redukcji dni wybrano ze względów prak-
lendarza juliańskiego, praktycznie chodzi o zlikwidowanie tycznych, ponieważ w tym przedziale nie wypadało żadne
narastających rozbieżności w dniach między rokiem kalen- istotne święto kalendarza liturgicznego. W ten sposób rok
darzowym a astronomicznym (co 128 lat rok kalendarzo- 1582 liczył tylko 355 dni. Aby ustalić na przyszłość zgod-
wy o jeden dzień wyprzedzał rok astronomiczny). Na pod- ność kalendarza gregoriańskiego z tropicznym rokiem sło-
stawie pomiarów I. Dantiego ustalono, iż astronomiczna necznym, zmieniono zasadę wstawiania lat przestępnych.
równonoc wiosenna w drugiej połowie XVI w. wypadała Po pierwsze w tych latach, które posiadają pełną liczbę
11 marca, czyli od czasu Soboru Nicejskiego przesunęła się setek  rok 1600, 1700, 1800 itd. będących w kalendarzu
wstecz o równe 10 dni. juliańskim latami przestępnymi, w kalendarzu gregoriań-
Nad reformą kalendarza zaczęto się zastanawiać skim są również przestępne tylko wtedy, gdy dadzą się
wtedy, kiedy różnice między latami kalendarzowymi bez reszty podzielić przez 400. Stąd różnica dni między
111
ELPIS . Rocznik XV (XXVI) . Zeszyt 27 (40) . 2013
Elpis 2013 - srodek_ver6.indd 111 2013-10-09 21:55:21
ks. Tomasz Stempa
kalendarzem juliańskim a gregoriańskim wynosiła: w roku przez patriarchę Melitona IV, pozytywną ocenę otrzymał
1600 (rok przestępny w obu kalendarzach)  10, 1700   poprawiony kalendarz juliański 43. Trzech patriarchów
11,1800  12,1900  13, 2000  13, a w 2100 będzie 14. wschodnich (rosyjski, gruziński i serbski) surowo osądzi-
Po drugie utrzymano zgodną z kalendarzem juliańskim ło ten ogólnoprawosławny kongres i odmówiło przyjęcia
zasadę roku przestępnego, co 4 lata w pozostałych latach, w nim udziału. Nie znalazł się tam ani jeden pełnomocny
które dzielą się bez reszty przez cztery39. przedstawiciel Kościoła rosyjskiego. Spotkanie to skutko-
Reforma gregoriańska nie dokonała bardzo dużych wało głębokim rozłamem w prawosławnej jedności, może
zmian w narzędziach rachuby lunarnej i terminach pas- zostać uznane za jedno z najbardziej przykrych wydarzeń
chalnych. Ograniczono się jedynie do korekt istniejących w życiu Kościoła XX wieku44.
systemów. Zostawiono używany od czasu Soboru Nicej- Autokefaliczne Kościoły prawosławne w Grecji (w
skiego (325 r.) dziewiętnastoletni cykl Metona i kalendarz 1924 r.), Aleksandrii (w 1928 r.), Antiochii (w 1929 r.), Ru-
juliański. Podobnie jak w kalendarzu cywilnym, wpro- munii (w 1924 r.), Bułgarii (w 1968 r.) i Polsce (w 1924
wadzono jedynie pewne korekty w technice rachuby. Ich r.) przyjęły  poprawiony juliański styl dla całego roku
celem było przystosowanie długości kalendarzowych lat liturgicznego, wyłączając tylko okres Triodionu Postne-
księżycowych do ich długości rzeczywistej. Najistotniej- go i Triodionu Paschalnego, które obchodzone są według
szą zmianą w systemie rachuby lunarnej była rezygnacja kalendarza juliańskiego. Kościół prawosławny w Rosji,
z używania złotej liczby40 jako bezpośredniej metody usta- Serbii i wszystkie klasztory na Św. Górze Atos zachowały
lania wieku Księżyca. Liczby złote kalendarza zostały za- stary kalendarz juliański45.
stąpione przez nowy szereg liczb, które nazwano epaktami W 1923 roku próbę wprowadzenia  poprawionego ka-
gregoriańskimi. Odbyło się to w ten sposób, że dla każdego lendarza w Kościele rosyjskim podjął Patriarcha Moskwy
dnia roku została przyporządkowana na stałe ta sama licz- i całej Rusi, Tichon (1865-1925). Wychodził on z przekona-
ba. Nie są to jednak epakty znane od czasów starożytności, nia, że ustalenie ogólnoprawosławnej Konferencji w Kon-
będące punktem wyjścia w oznaczaniu wieku Księżyca na stantynopolu ma charakter zobowiązujący dla wszystkich
poszczególne dni roku41. Kościołów prawosławnych. Jego inicjatywa spotkała się
Wprowadzenie cywilnego kalendarza gregoriańskiego jednak z ostrym sprzeciwem ze strony wiernych prawo-
nastąpiło najwcześniej w Italii, Hiszpanii, Portugalii, Pol- sławnych w Rosji. W tej sytuacji, z obawy przed nowymi
sce i Holandii, gdzie zaczął on obowiązywać zgodnie z bul- rozłamami w Kościele rosyjskim Patriarcha zrezygnował
lą papieską 15 X 1582 r.: w Francji  po niedzieli 9 grudnia ze zmiany kalendarza. Kościół prawosławny w Rosji pozo-
1582 r. następował poniedziałek 20, w katolickiej części stał, zatem nadal przy starym kalendarzu juliańskim46.
Niderlandów 14 grudnia był dniem Bożego Narodzenia, Zaletą kalendarza neobizantyjskiego jest to, że różnica
na Węgrzech  w 1587 r. pomijając daty 22-31 paz
dzier- między rokiem astronomicznym a kalendarzowym (1 dnia)
nika, w Czechach  w 1584 r. z pominięciem 7-16 stycz- nastąpi dopiero po 43 000 lat, natomiast w kalendarzu
nia, w katolickiej części Szwajcarii  w 1584 r. z pominię- gregoriańskim różnica jednego dnia powstanie po 3 300
ciem 11-21 stycznia, w protestanckich częściach Niemiec, latach47.
Szwajcarii i Holandii  w 1700 r. z pominięciem 19-28 lu- W wyniku powyższych reform w Kościołach prawo-
tego, w Anglii, Irlandii, Szkocji  w 1752 r. z pominięciem sławnych obowiązują aktualnie trzy różne systemy:
3-13 września, w Szwecji  w 1753 r., w Japonii  w 1873  Kalendarz juliański ( stary styl ) obowiązuje nadal
r., w Rosji Radzieckiej  w 1918 r. z pominięciem 1-13 lu- w Patriarchacie Jerozolimy, Rosyjskim Kościele Prawo-
tego, w Rumunii  w 1919 r. z pominięciem 1-13 kwietnia, sławnym, w Kościele Gruzji, Serbii, w monasterze na Górze
w Grecji  w 1924 r. z pominięciem 10-22 marca, w Turcji Synaj i we wszystkich monasterach na Św. Górze Atos.
 w 1926 r. z pominięciem 19-31 grudnia42.  Neobizantyjski  poprawiony kalendarz juliański,
przyjęty jest przez większość Kościołów prawosławnych.
Kalendarz neobizantyjski
 Gregoriański, którym posługują się wierni Kościoła
Problem rachuby czasu spowodowany reformą grego- prawosławnego w Finlandii (tak dla cyklu świąt ruchomych
riańską do dzisiaj pozostaje nierozwiązany. Już ponad cztery jak i stałych). W ten sposób obchodzą oni święto Wielka-
wieki w Kościele prawosławnym nie kończą się dyskusje na nocy razem z innymi obecnymi w tym kraju Kościołami
temat porządku życia liturgicznego. Przyjęcie przez niektóre zachodnimi.
Kościoły autokefaliczne  poprawionego kalendarza juliań- Ponadto w 1967 roku synod Rosyjskiego Kościoła Pra-
skiego zaostrzyło tylko nastroje wokół tego tematu. wosławnego (na prośbę prawosławnej wspólnoty w Zury-
W 1923 roku w Konstantynopolu na spotkaniu lo- chu) wyraził zgodę, aby wierni prawosławni w Szwajcarii
kalnych Kościołów prawosławnych, zorganizowanym podlegający Patriarchatowi Moskwy obchodzili święta
ELPIS . Rocznik XV (XXVI) . Zeszyt 27 (40) . 2013
112
Elpis 2013 - srodek_ver6.indd 112 2013-10-09 21:55:21
Historia chrześcijańskiej rachuby lat
cyklu stałego i cały cykl paschalny według kalendarza gre- W autokefalicznych Kościołach prawosławnych, które
goriańskiego. W swojej decyzji Synod brał pod uwagę do- przyjęły  poprawiony kalendarz juliański , Piotrowy post
świadczenie Kościoła prawosławnego w Finlandii i swoich często skraca się lub nawet znika całkowicie, szczególnie
prawosławnych wspólnot w Holandii48. jeśli wypada w tygodniu Pięćdziesiątnicy, kiedy jest za-
W niektórych Kościołach prawosławnych współistnieją broniony przez Typikon. Ostatnimi laty miało to miejsce
ze sobą różne kalendarze równocześnie. Polski Autokefalicz- w 2002 roku.
ny Kościół Prawosławny odwołuje się do dwóch pierwszych Kościół prawosławny jest świadomy trudności wyni-
systemów: niektóre wspólnoty świętują według  starego sty- kających ze stosowania różnych kalendarzy. Kalendarz
lu , inne według  poprawionego kalendarza juliańskiego. juliański wciąż powiększa różnicę w stosunku do roku sło-
Chociaż Grecki Kościół prawosławny w 1924 roku wpro- necznego, a posługiwanie się kalendarzem juliańskim  po-
wadził  nowy styl , to jednak część duchowieństwa i wier- prawionym narusza jedność i harmonię roku kościelnego,
nych tego Kościoła pozostała przy kalendarzu juliańskim49. oprócz tego zrywa z ukształtowaną na przestrzeni wieków
W Kościele prawosławnym na terenach Czech i Słowacji, tradycją51.
gdzie wspólnoty prawosławne związane są z różnymi trady-
cjami, możemy znalez
ć wszystkie trzy formy kalendarza. Próby reformowania kalendarza
Poprawiony kalendarz juliański nie jest zgodny z regu- Ustanowienie jednego, stałego, niezmiennego dla
łami  Typikonu , który zawiera zasady i dokładne wska- wszystkich, wspólnego kalendarza powinno zostac rze-
zówki liturgiczne odnośnie nabożeństw. telnie rozważone. Pierwszych zmian próbowano dokonać
A zatem Kirio-Pascha staje się niemożliwa, święto podczas rewolucji francuskiej (1793 r.), natomiast pierw-
Zwiastowania nie może być świętowane w Tygodniu Męki szy projekt ustabilizowania kalendarza gregoriańskiego
(scs. Strastnaja Siedmica), jego obchodzenie często nie od- przedstawił Marco Mastrofi w roku 183452. Problemem
powiada określonemu przez Typikon czasowi. kalendarza zajął się także Kamil Flamarion, w założonym
Pierwsze i drugie odnalezienie głowy św. Jana Chrzci- przez siebie Francuskim Stowarzyszeniu Astronomicznym
ciela nierzadko występuje w inne niż wskazane w Typiko- (1887 r.)53.
nie dni. Charakterystyczny jest także przykład obchodze- Reformy domagała się także Międzynarodowa Izba
nia uroczystości ku czci świętych 40 męczenników z Seba- Handlowa. W 1912 r. zwróciła się z prośbą do Stolicy Apo-
sty. Dzień, poświęcony ich pamięci, zgodnie z Typikonem stolskiej o sprecyzowanie postawy Watykanu w tej kwestii.
(rozdz. 48 z znaczonymi paragrafami) może wypadać od W odpowiedzi Kościół jasno oddzielił kalendarz cywilny
wtorku l tygodnia do poniedziałku 6 tygodnia Wielkiego od kalendarza kościelnego, podzielił również kompetencje
Postu. Mówią o tym słowa nabożeństwa do 40 męczen- i odpowiedzialność. Kalendarz cywilny należał do władz
ników:  Męczennicy Chrystusa, święty post jaśniejszym cywilnych; kalendarz religijny do Kościołów. Takie stano-
uczynicie przez pamięć o waszej sławnej męce; czterdzie- wiska Kościoła katolickiego obowiązuje do dziś54.
stu was było  czterdziesiątnicę oświecacie; Oblicze czter- Po pierwszej wojnie światowej, z chwilą powołania do
dziestu oświeconych, wojsko przez Boga zebrane, oświetla życia Ligi Narodów w 1923 r., Międzynarodowa Izba Han-
post przez mękę swoją, oświecając i oświetlając dusze na- dlowa umieściła ten problem na liście spraw, którymi Liga
sze (1 stichera na  Panie wzywam ). W kalendarzu nowo- Narodów miała się zająć. Ustanowiono Komisję i podjęto
juliańskim, kiedy pamięć 40 męczenników może (co jest prace nad reformą. W 1927 r. Liga Narodów zaprosiła rzą-
niezgodne z Typikonem), wypaść w Mięsopustną lub na- dy do wypowiadania się w tej kwestii55.
wet Seropustną Niedzielę, te słowa modlitwy tracą sens50. W paz
dzierniku 1931 r., w celu reformy kalendarza,
Również bardzo często przechodzący na nowy styl zmie- zorganizowano Międzynarodową Konferencje w Genewie.
niają datę dnia pamięci św. męczennika Jerzego. Rozpatrzono na niej 187 projektów kalendarzy. Wytypo-
Dużo gorzej przedstawia się sprawa Postu Apostolskie- wano dwa stałe kalendarze: Armelina  o 12-u miesiącach
go, czyli Piotrowego. O ustanowieniu tego postu w Koście- i trzynastomiesięczny kalendarz firmy Kodak. Budziły one
le mówią już Postanowienia Apostołów:  Po Pięćdziesiąt- wiele zastrzeżeń. Na konferencji nie doszło do wyboru
nicy świętujcie jeden tydzień, a potem pośćcie (Księga 5, konkretnego kalendarza.
rozdz. 19). Według najstarszych reguł post ten rozpoczyna Po drugiej wojnie światowej, pod naciskiem Stowarzy-
się w poniedziałek po Niedzieli Wszystkich Świętych, któ- szenia Światowego Ruchu Kalendarza temat ten została
ry obchodzony był tuż po Pięćdziesiątnicy. W zależności kilkakrotnie poruszona w ONZ. W 1953 r. Indie złożyły
od dnia świętowania Św. Paschy jego długość w różnych oficjalny projekt w ww. sprawie. Wyniki ankieta rozesła-
latach może się zmieniać: najdłuższy jest 6-tygodniowy nej do wszystkich państw przyniosły wiele krytycznych
post, natomiast najkrótszy trwa tydzień i jeden dzień. uwag. Negatywnie ustosunkowano się do projektu reformy
113
ELPIS . Rocznik XV (XXVI) . Zeszyt 27 (40) . 2013
Elpis 2013 - srodek_ver6.indd 113 2013-10-09 21:55:21
ks. Tomasz Stempa
Armelina. (Projekt ten rozrywał ciągłość 7-dniowego ty- ustalone na listopad i grudzień 1975 r. w Nairobi. Wobec
godnia, na co nie chciały się zgodzić państwa muzułmań- tego w maju 1975 roku Sekretarz Generalny ŚRK dr P.
skie, Izrael i Stany Zjednoczone. Ponadto projekt nie dawał Potter zwrócił się do wszystkich Kościołów członkowskich
całkowitego wyrównania miesięcy i tygodni w miesiącach, z następującymi pytaniami: 1) Czy Kościół Wasz zgadza
ponieważ wprowadzał tzw. białe dni bez daty i nazwy poza się, by V Zgromadzenie Ogólne wystąpiło z taką propo-
ciągiem normalnych tygodni, czyli wstawki między tygo- zycją? 2) O ile Wasz Kościół nie zgadza się lub nie może
dniami, rozrywające ich całość)56. jeszcze wypowiedzieć się w sprawie akceptacji propono-
Problem kalendarzowy został poruszony na II Sobo- wanej daty, czy przystajecie na to, by większość Kościołów
rze Watykańskim w 1962 r. zwołanym przez papieża Jana ją przyjęła? Kościół prawosławny stwierdził wówczas, że
XXIII pod hasłem: odnowić życie ludu chrześcijańskiego, decyzję w tej sprawie może podjąć przyszły Sobór panpra-
zaprosić oddzielonych Braci do szukania jedności. wosławny. Rzecz została, zatem odsunięta na póz
niej60.
Sobór pchnął problem zdecydowanie na przód, roz- Sprawa wspólnego obchodzenia Wielkanocy była
różnił problematykę religijną (kwestia Wielkanocy) od przedmiotem dyskusji w czasie I Konferencji przygoto-
świeckiej (kwestia kalendarza ustalonego dla wszystkich), wawczej do Soboru panprawosławnego (1976 r.). Powoła-
dzieląc kompetencje, oraz określając ściśle warunki, jakie na do tego celu Komisja uznała się za niekompetentną, aby
musi spełniać stały kalendarz, aby móc odpowiadać wyma- zająć stanowisko w tej materii. Opowiedziała się jednak za
ganiom religijnym ludzkości. Deklaracja soborowa doma- tym, by wprowadzić to zagadnienie pod obrady przyszłego
gała się, aby struktura nowego kalendarza: Soboru panprawosławnego. Delegaci prawosławni obecni
- opierała się na strukturze juliańsko-gregoriańskiej, na V Zgromadzeniu Ogólnym światowej Rady Kościołów
- zachowała tydzień siedmiodniowy, w Nairobi zadeklarowali, że Kościoły ich przestudiują do-
- ciągłość tygodni taką, by między tygodniami nie kładnie problem wspólnej daty Wielkanocy61.
był wprowadzony żaden dzień, niewchodzący w skład Druga Konferencja przygotowawcza do Soboru pan-
tygodnia57. prawosławnego (1982 r.) uznała wprawdzie za uzasadnione
Patriarcha ekumeniczny Atenagoras I (1886-1972) już racje historyczne i astronomiczne przemawiające za zmia-
w czasie trwania Soboru Watykańskiego II wysunął propo- ną dotychczasowego sposobu obliczania daty świętowania
zycję wspólnej dla wszystkich chrześcijan daty świętowa- Wielkanocy (kalendarza juliańskiego), ale jednocześnie
nia Paschy, ustalając ją na drugą niedzielę kwietnia58. stwierdziła, że kwestia ewentualnej reformy kalendarza za-
W soborowej Konstytucji o Liturgii, Kościół rzymsko- leżeć będzie ostatecznie od akceptacji jej przez cały Kościół
katolicki pozytywnie ustosunkował się do tej propozycji. prawosławny. Natomiast Święty Synod Rosyjskiego Ko-
Chociaż Sobór nie ustalił nowej daty Wielkanocy, jego sta- ścioła Prawosławnego podczas posiedzenia 17 lutego 1997
nowisko jest bardzo ważne. Rozstrzyga mianowicie stary roku oświadczył, że w Kościele rosyjskim  nie bierze się
spór o czas świętowania Wielkanocy i naprawia decyzję pod uwagę kwestii zmiany kalendarza , ponieważ stanowi
Soboru Nicejskiego w tej sprawie przez proste oświadcze- on nieodłączną część  duchowego dziedzictwa narodu 62.
nie, że  Sobór święty nie sprzeciwia się temu, aby uroczy- Sprawa wspólnej daty świętowania Wielkanocy pozo-
stość Zmartwychwstania została wyznaczona na określoną staje nadal w centrum zainteresowania i wysiłków Świato-
niedzielę w kalendarzu gregoriańskim 59. Sobór odchodzi, wej Rady Kościołów. Z jej inicjatywy w dniach 5-10 mar-
zatem zdecydowanie od  dogmatu Wielkanocy, kierującej ca 1997 roku w Aleppo (Syria) odbyło się spotkanie eku-
się fazami księżyca, tym bardziej, że jednocześnie godzi się meniczne poświęcone temu zagadnieniu. W rozmowach
na kalendarz niezmienny. Ze względów tylko praktycznych uczestniczyły delegacje Kościołów prawosławnych, m.in.
i ekumenicznych Stolica Apostolska uzależnia konkretną de- Patriarchatu Ekumenicznego i Patriarchatu Moskiewskie-
cyzję w tej sprawie od zgody wszystkich zainteresowanych. go. Byli też obecni delegaci Papieskiej Rady ds. Jedności
Propozycja Patriarchy Atenagorasa spotkała się z ak- Chrześcijan. W czasie spotkania doceniono wysiłki zmie-
ceptacją wielu biskupów katolickich. Również niektóre rzające do ustalenia wspólnej daty Wielkanocy i zapropo-
Kościoły prawosławne, m.in. Kościół rosyjski i rumuński nowano trzy rozwiązania:
były w tym czasie skłonne przyjąć zasadę stałej niedzieli. 1) ustalenie stałej daty (np. najbliższa niedziela przed
Światowa Rada Kościołów podejmując ze swej strony 10 kwietnia);
tę inicjatywę rozpoczęła konsultację z Kościołami człon- 2) przybliżony powrót do daty kalendarza juliańskiego,
kowskimi. Większość członków ŚRK, ustosunkowało się używanego przez Kościoły prawosławne;
przychylnie do tej propozycji. Pojawiła się nadzieja, że uda 3) określenie daty Paschy przy użyciu południka Jero-
się zrealizować wspólne pragnienie. Decyzję taką mogło zolimy jako punktu odniesienia dla obliczania marcowej
podjąć tylko zbliżające się V Zgromadzenie Ogólne ŚRK, równonocy i następującej po niej pełni księżyca.
ELPIS . Rocznik XV (XXVI) . Zeszyt 27 (40) . 2013
114
Elpis 2013 - srodek_ver6.indd 114 2013-10-09 21:55:22
Historia chrześcijańskiej rachuby lat
Wydaje się, że to ostatnie rozwiązanie ma największe są  ani optymistami ani pesymistami , co do możliwości
szanse akceptacji ze strony Kościołów prawosławnych. Na szybkiej realizacji tego przedsięwzięcia63.
zakończenie spotkania uczestnicy realnie stwierdzili, że nie
33
Przypisy
D. W. Duncan, Historia kalendarza, s. 60.
34
J. Naumowicz, Geneza chrześcijańskiej& , s. 88.
1
35
F. Zawielski, Czas i jego pomiary, Warszawa, 1964, s. 9.
H. Wąsowicz, Kalendarz juliański i gregoriański, s. 90.
2
36
Tamże, s. 10.
D. W. Duncan, Historia kalendarza, s. 257.
3
37
Zob. A. Szyjewski, Religia Słowian, Kraków, 2003, s. 54.
Tamże, s. 257.
4
38
Zob. D. W. Duncan, Historia kalendarza, Warszawa, 2002, s. 33.
H. Wąsowicz, Kalendarz juliański i gregoriański, s. 94.
5
39
J. Paungger & T. Poppe, Kalendarz Księżycowy  Zastosowanie w co- Tamże, s. 96.
40
dziennym życiu, Warszawa, 1991, s. 24.
Zobacz H. Wąsowicz, Kalendarz juliański i gregoriański, s. 98.
7
41
J. Naumowicz, Geneza chrześcijańskiej rachuby lat, Kraków 2000, s.
Szerzej na temat: H. Wąsowicz, Epakty, [w:] Encyklopedia katolicka,
100.
Lublin, 19, t. 4, kol. 1017.
8
42
D. W. Duncan, Historia kalendarza, s. 33.
H. Wąsowicz, Kalendarz juliański i gregoriański, s. 97.
9
43
F. Zawielski, Czas i jego pomiary, s. 10.
K. Ware, Kościół prawosławny, przeł. W. Misijuk, Białystok, 2002.
10
44
Tamże, s. 11.
L. Pieriepiełkina, Juliański kalendarz prawosławny, przeł. M. Jurczuk,
11
B. Carey, Wojny starożytnego świata. Techniki walki, Warszawa, 2008,
Hajnówka, 1997, s. 21.
45
s. 29.
T. Kałużny, Rok liturgiczny w rycie bizantyjskim, [w:] Czas i kalendarz,
12
F. Zawielski, Czas i jego pomiary, s. 11.
pod redakcją J. Chmiela, J. Górskiego, A
. Kamykowskiego & Z. J. Ki-
13
Tamże, s. 12.
jasa, Kraków, 2001, s. 174.
14
46
Tamże, s. 11.
L. Patsavos, Kalendarz liturgiczny,[w:] Prawosławie światło wiary
15
H. Wąsowicz, Kalendarz juliański i gregoriański, [ w:] Czas i kalen- i zdrój doświadczeń, pod redakcją K. Leśniewskiego & J. Leśniewskiej,
darz, pod redakcją J. Chmiela, J. Górskiego, A
. Kamykowskiego & Z. J.
Lublin 1999.
47
Kijasa, Kraków, 2001, s. 100.
H. Ałfiejew, Czas cerkiewny, przeł. J. Charkiewicz, [w:]  Przegląd pra-
16
J. Naumowicz, Geneza chrześcijańskiej& , s. 20.
wosławny , Białystok, 1998, z. 9(159), s. 40.
17
48
Por. F. Zawielski, Czas i jego pomiary, Warszawa 1964, s. 14.
T. Kałużny, Rok liturgiczny& , s. 175.
18
49
Por. J. Naumowicz, Geneza chrześcijańskiej& , s. 21.
Tamże, s. 176.
19
50
F. Zawielski, Czas i jego pomiary, s. 15.
L. Pieriepiełkina Juliański kalendarz prawosławny, s. 23.
20
51
J. Naumowicz, Geneza chrześcijańskiej& , s. 104.
T. Kałużny, Rok liturgiczny& , s. 176.
21
52
F. Zawielski, Czas i jego pomiary, s. 16.
J. Piskorek, Reforma kalendarza  problem ekumeniczny, [w:]  Biuletyn
22
H. Wąsowicz, Kalendarz juliański i gregoriański, s. 78.
Ekumeniczny 1977, z. 2, s. 31.
23
53
Por. H. Wąsowicz, Kalendarz juliański i gregoriański, s. 79.
Tamże, s. 31.
24
54
J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa, 2002, s. 111.
Tamże, s. 31.
25
55
Zobacz: H. Wąsowicz, Epakty [w:] Encyklopedia katolicka, t. 4 kol.
Tamże, s. 32.
56
1017.
Tamże, s. 33.
26
57
D. W. Duncan Historia kalendarza, s. 57.
J. Piskorek, Reforma kalendarza  problem ekumeniczny, s. 33.
27
58
Tamże, s. 58.
T. Kałużny, Rok liturgiczny& , s. 176.
28
59
H. Wąsowicz, Kalendarz juliański i gregoriański, s. 81.
Tamże.
29
60
Tamże, s. 81.
Tamże, s. 177.
30
61
Tamże, s. 82.
Tamże, s. 178.
31
62
Tamże.
Tamże, s. 179.
32
63
Tamże, s. 83.
Tamże.
Bibliografia
Alfiejev H., Czas cerkiewny, przeł. J. Charkiewicz, [w:]  Przegląd prawosławny , nr 9 (159), Białystok 1998.
Carey B., Wojny Starożytnego Świata. Techniki Walki, Warszawa 2008.
Duncan D. W., Historia kalendarza, Warszawa 2002.
Kałużny T., Rok liturgiczny w rycie bizantyjskim, [w:] Czas i kalendarz, pod redakcją J. Chmiela, J. Górskiego, A
.
Kamykowskiego, Z. J. Kijasa, Kraków 2001.
A
awreszuk M., Nabożeństwo chrześcijańskie w IV wieku na podstawie  Konstytucji Apostolskich , [w:]  Elpis , Ze-
szyt: 25-26, Białystok 2012.
A
awreszuk M., Paschalia Kościoła prawosławnego: metody obliczania daty Paschy, [w:]  Elpis , Zeszyt: 25-26,
Białystok 2012.
115
ELPIS . Rocznik XV (XXVI) . Zeszyt 27 (40) . 2013
Elpis 2013 - srodek_ver6.indd 115 2013-10-09 21:55:22
ks. Tomasz Stempa
Numowicz J., Geneza chrześcijańskiej rachuby lat, Kraków 2000.
Patsavos L., Kalendarz liturgiczny, [w:] Prawosławie światło wiary i zdrój doświadczeń, pod redakcją K. Leśniew-
skiego, J. Leśniewskiej, Lublin 1999.
Paungger J., Poppe T., Kalendarz Księżycowy  Zastosowanie w codziennym życiu, Warszawa 1991.
Pieriepielkina L., Juliański kalendarz prawosławny, przeł. M. Jurczuk, Hajnówka 1997.
Piskorek J., Reforma kalendarza- problem ekumeniczny, [w:]  Biuletyn Ekumeniczny 1977, nr 2.
Szyjewski A., Religia Słowian, Kraków 2003.
Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2002.
Ware K., Kościół prawosławny, przeł. W. Misijuk, Białystok 2002.
Wąsowicz H., Epakty, [w:] Encyklopedia katolicka, Lublin 19, t.4, kol. 1017.
Wąsowicz H., Kalendarz juliański i gregoriański, [w:] Czas i kalendarz, pod redakcją J. Chmiela, J. Górskiego, A
.
Kamykowskiego, Z. J. Kijasa, Kraków 2001.
Wąsowicz H., Pakty, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 4, kol. 1017.
Zawielski F., Czas i jego pomiary, Warszawa 1964.
Ks. Tomasz Stempa
Christian reckoning of time
Summary
The issue of the liturgical calendar of the Orthodox Church is one of the topics currently being discussed. Using the
julian or neojulian liturgical calendar raises in faithful not only dilemmas or doubts, but also confusion, as shown by di-
scussions on some social networking sites.
The author of this text wants to bring closer reader to the problems of this issue and clarify the liturgical and calendar
duality. This paper also develops such topics as the history of the christian calendar, reckoning of years, creation of calen-
dars: julian, gregorian and neojulian, as well as problems arising from using two calendars within one local Church.
This work shows that the use of one kind or another calendar is not a violation of dogma, but may lead to a breach of
a rule, established at the time of the Ecumenical Councils. You should be aware that the julian calendar was not strictly
a calendar set up for the liturgical aims, but it was adapted for formulating the liturgical order.
Experience of the liturgical life shows that, even though type of calendar is not a dogma, entering neojulian calendar
permanently divided some local Orthodox communities. Introduction of neojulian calendar was not necessary, and the
events at the beginning of the twentieth century is warning to refrain from taking radical action to reform liturgical life.
Certainly this is a difficult issue that requires common action under the providence of Grace of the Holy Spirit.
Rozmiar artykułu: 1,3 arkusza wydawniczego
ELPIS . Rocznik XV (XXVI) . Zeszyt 27 (40) . 2013
116
Elpis 2013 - srodek_ver6.indd 116 2013-10-09 21:55:22