Rozdział 3
Marek Krajewski
Style życia przedmiotów. Zarys koncepcji
I. Ustalenia wstępne  życie przedmiotów i jego sposoby
Zmiany społeczne, w których efekcie narodziło się społeczeństwo nowocze-
sne, a potem ponowoczesne, oznaczały również radykalną przebudowę kul-
tury materialnej. Nie polegała ona jednak tylko na zmianie sposobów pro-
dukcji, dystrybucji i konsumowania dóbr materialnych, ale przede wszystkim
na przekształceniu tego, co można nazwać życiem przedmiotów. To ostatnie
sformułowanie odnosi się głównie do aktywnego udziału obiektów material-
nych w konstytuowaniu zbiorowości, a więc tego, co Bruno Latour rozumie
jako  [...] powiązanie, zebranie razem rzeczy i ludzi, czynników ludzkich (hu-
mans) i pozaludzkich (nonhumans) (cyt. za: Abriszewski 2009: 213). Przed-
mioty żyją więc w tym samym sensie, w jakim społecznie żyją ludzie: gdy na
coś wpływają i są przez coś konstytuowane, o ile pomagają bądz
przeszka-
dzają w zrobieniu czegoś, gdy coś umożliwiają albo uniemożliwiają, kiedy są
czynnikami procesów konstytuujących relacje spajające zbiorowości, partne-
rami interakcji codziennych działań, punktami orientacyjnymi dającymi lu-
dziom poczucie bezpieczeństwa, obiektami pożądania i zazdrości, zawalidro-
gami, funkcjoznakami i pożytecznymi narzędziami. Żyją nawet wtedy, gdy
nie używamy ich aktualnie i nie doświadczamy ich zmysłowo, ale gdy stano-
wią części składowe złożonych systemów rzeczy, mechanizmów i maszyn, gdy
percypujemy tylko efekty ich oddziaływania w postaci emitowanego przez nie
światła, ciepła bądz
chłodu, woni i zanieczyszczeń, dz
więków i drgań. Przed-
mioty żyją, o ile wysuwają wobec nas skuteczne roszczenie do tego, by coś
z nimi zrobić, skuteczne, a więc takie, które wiąże się z odpowiedzią na nie
50 Marek Krajewski
(Gibson 1977; Mitchell 2005). To, co materialne, umiera, gdy staje się obo-
jętnym elementem relacji konstytuujących zbiorowości, a więc wówczas, gdy
nie wiążą go z nią jakiekolwiek relacje i stosunki. Śmierć przedmiotu nie jest
więc spowodowana jego fizycznym unicestwieniem czy zniknięciem, bo wiele
rzeczy żyje nawet wtedy, gdy nie istnieją one już w sensie materialnym, a je-
dynie jako obiekt wspomnień, nostalgii, poczucia straty. Przedmioty umie-
rają raczej wtedy, gdy zostają zerwane relacje łączące je z ludz
mi i innymi
przedmiotami, gdy ich istnienie nie ma jakiegokolwiek uzasadnienia, a one
sam funkcjonują poza sieciami stosunków łączących ludzkich i pozaludzkich
aktorów.
Życie przedmiotów, podobnie jak społeczne i biologiczne życie ludzi, może
przebiegać w różnorodny sposób, którego nie określają, jak zwykliśmy przyj-
mować, ani ich fizyczne własności (takie jak materiał, z którego zostały one
wykonane, waga, kształt, gęstość itd.), ani też właściwy bądz
niewłaściwy
sposób ich używania, ale raczej relacje, które wiążą je ze zbiorowością, a więc
z ludz
mi i innymi obiektami materialnymi. To właśnie te relacje wyznaczają
to, co można nazwać sposobem życia obiektów materialnych1. To on bowiem,
nie zaś kształt, funkcja, fizyczne cechy czy cena, określa społeczny status
rzeczy, ponieważ decyduje o tym, czym obiekt jest w obrębie określonej zbio-
rowości. Stosując tę kategorię w odniesieniu do przedmiotów, mam na myśli
przede wszystkim tryb, w jakim realizuje się udział rzeczy w kształtowaniu
relacji ustanawiających zbiorowości. Sposób życia przedmiotów uwidacznia
się w takich aspektach, jak: trwałość uczestnictwa obiektu w konstytuowaniu
relacji tworzących zbiorowość, stopień stabilności jego statusu w tych sto-
sunkach, jego mono- lub wielorelacyjność. Tym, co różnicuje te aspekty, jest
przede wszystkim ulokowanie i przemieszczanie się określonych obiektów
w przestrzeni życia przedmiotów. Przestrzeń tę konstytuują dwa podstawowe
wymiary.
Pierwszy z nich wymusza charakter relacji ustanawianych, podtrzymy-
wanych lub destruowanych dzięki przedmiotom i przez nie same. Generalnie
relacje te reprezentują typy rozciągające się od bieguna stosunków czysto
technicznych do bieguna, w którym znajdują się te o charakterze komunikacyj-
nym. Z jednej więc strony przedmioty mogą w relacjach łączących je z ludz
mi
występować jako narzędzia, których przeznaczeniem jest przekształcanie rze-
czywistości, uzyskiwanie dostępu do niej (mówimy wówczas o przyrządach)
czy też wpływanie na innych, z drugiej zaś  mogą być środkami, za pomocą
których komunikujemy się ze sobą oraz z innymi, przekazując znaczenia, sa-
mookreślając się, definiując innym swoje cele oraz statusy, prowadząc dialog
1
W tej części artykułu wykorzystuję elementy nieopublikowanego tekstu Sposoby ży-
cia przedmiotów. O trwałości dóbr materialnych, który ukaże się w kwartalniku  Kultura
i Społeczeństwo .
 Style życia przedmiotów. Zarys koncepcji 51
z samym sobą2. Do pierwszej kategorii należą więc sztućce, łopaty i piły, po-
jazdy, ale również telefony i telewizory, bo nie tyle one komunikują, ile raczej
są narzędziami komunikacji, pozwalają na uzyskanie dostępu do informacji.
Do drugiej kategorii należą ubrania, biżuteria, symbole religijne i narodowe,
pomniki itd., a więc obiekty, które określamy mianem semioforów (Pomian
2006), funkcjoznaków czy symboli przedmiotowych. Warto podkreślić, że re-
lacje techniczne i komunikacyjne to nie rozłączne klasy stosunków, ale ich
typy, pomiędzy którymi istnieje ogromna liczba związków pośrednich, ten
sam przedmiot zaś może być obecny jednocześnie w relacjach technicznych
i komunikacyjnych, jak i w różnych fazach swego życia przemieszczać się po-
między nimi.
Drugim wymiarem wyznaczającym interesującą nas tu przestrzeń życia
przedmiotu jest specyfika relacji zachodzącej pomiędzy obiektem material-
nym a ludzkim ciałem, a dokładniej to, w jaki sposób obiekt dany jest do-
świadczeniu zmysłowemu jednostki. Tego typu stosunki przedmiot  ludzkie
ciało można ułożyć na linii biegnącej od tych, w których przedmioty są do-
świadczane wszystkimi zmysłami i w których możemy nimi manipulować,
poprzez te, w których rzecz jest dostępna tylko naszemu wzrokowi, ale już
nie dostarcza doświadczeń taktylnych, aż do tych, w których obiekt uczest-
niczy w naszych działaniach, ale nie jest przez nas doświadczany zmysłowo,
a jedynie odczuwamy skutki jego obecności. Przedmioty różnią się więc po-
między sobą nie tylko tym, czemu służą, ale również tym, czy są dostępne
naszemu doświadczeniu zmysłowemu, czy też nie. Niektórych z obiektów ma-
terialnych umożliwiających nasze działania doświadczamy za pomocą zmy-
słów, dotykamy ich i widzimy je, inne są temu doświadczeniu niedostępne, ale
wpływają na podejmowane przez nas działania. Tę drugą kategorię tworzą
przede wszystkim mechanizmy we wnętrzach używanych przez nas narzędzi
i maszyn, elementy infrastruktury dostarczającej do naszych domów energii
elektrycznej, wody, gazu, powietrza, systemy ogrzewające nasze mieszkania.
Wpływają one na nasze działania i umożliwiają je, ale większość z nich nie
jest przez nas percypowana, są one dostępne jedynie doświadczeniu eksper-
tów projektujących je i wytwarzających, utrzymujących w stanie gotowości
oraz naprawiających je, gdy przestają działać. Do tej pierwszej grupy należą
głównie obiekty konstytuujące naszą codzienność, a więc te, którymi mani-
pulujemy, realizując swoje zamiary, ale też te, które znajdują się w polu na-
szego widzenia, które musimy wziąć pod uwagę, gdy planujemy działanie.
Oczywiście, podobnie jak w wypadku pierwszego z wymiarów wykreślają-
2
Mówiąc o komunikacji, mam na myśli przede wszystkim procesy przekazywania i od-
bierania znaczeń o charakterze symbolicznym, a więc takich, w których pomiędzy przed-
miotem a tym, do czego się on odnosi, istnieje konwencjonalny i ustanowiony przez człowie-
ka związek.
52 Marek Krajewski
cych przestrzeń życia przedmiotów, poszczególne rzeczy mogą przemieszczać
się pomiędzy biegunami wyznaczonymi przez dostępność i niedostępność do-
świadczeniu zmysłowemu. Dzieje się tak m.in. w wypadku przedmiotów, któ-
re początkowo były przez nas percypowane i poddawane namysłowi, a które
stają się  niewidzialne wraz z ich unawykowieniem, wcieleniem w nie na-
szych codziennych schematów postępowania (Kaufmann 2004; Edensor 2004
Schmidt, Skowrońska 2008). Swoje położenie w tym drugim wymiarze zmie-
niają również te obiekty, które nie są przez nas zmysłowo doświadczane i któ-
re są temu doświadczeniu niedostępne, ale które stają się widzialne za sprawą
awarii czy usterek albo wówczas, gdy, dla przykładu, zostają wyeksponowane
jako obiekty muzealne czy stają się przedmiotem pożądania kolekcjonerów
bądz
pasjonatów zajmujących się śledzeniem procesów ewoluowania kultury
materialnej.
Oba wymiary konstytuujące przestrzeń życia przedmiotu są ze sobą po-
wiązane i tworzą przestrzeń życia przedmiotu, określającą status obiektu
materialnego w procesach ustanawiania, podtrzymywania, przekształcania
i destrukcji relacji, dzięki którym możliwe jest istnienie zbiorowości wiążą-
cych ze sobą rzeczy i ludzi. Sposób życia przedmiotu określony jest przez jego
pierwotne ulokowanie w tej przestrzeni, ale również poprzez to, w jaki sposób
się on w niej przemieszcza. Innymi słowy, odmienności tego, jak przedmiot
żyje, wyznacza z jednej strony to, czy został on zaprojektowany jako środek
komunikacji czy też jako narzędzie realizacji celów czysto technicznych, oraz
to, czy jest on dostępny, czy też niedostępny ludzkiemu doświadczeniu zmy-
słowemu, z drugiej zaś strony  jego przesuwanie się pomiędzy omawianymi
tu wymiarami, przemieszczanie, które następuje na skutek zmian relacji łą-
czących go ze zbiorowością, w obrębie której został ulokowany.
Warto dodać, że każda ze zbiorowości, a więc zarówno społeczeństwa, jak
i gospodarstwa domowe, może konstytuować dla tych samych obiektów mate-
rialnych odmienne przestrzenie życia, a tym samym sprawiać, iż sposoby eg-
zystencji identycznych obiektów będą się od siebie zasadniczo różniły. Sposób
życia poszczególnych egzemplarzy tego samego modelu samochodu będzie
odmienny w zależności od tego, czy przestrzeń jego życia w obrębie okre-
ślonej zbiorowości będzie wyznaczać mu przede wszystkim funkcje komuni-
kacyjne czy techniczne, czy będzie on powiązany ze zbiorowością relacjami
jedno- czy wieloznacznymi, czy będzie współgrał z innymi elementami kon-
stytuującymi zbiorowość czy też nie itd. Na podobnej zasadzie ten sam model
lampy będzie w określonej zbiorowości żył w specyficzny sposób, wyznaczony
przede wszystkim przez to, czy służy ona jako oświetlenie czy też jako obiekt
kolekcjonerski, czy jest tylko z
ródłem światła czy też rodzinną pamiątką, czy
stanowi przezroczysty aspekt udomowionej codzienności czy też funkcjoznak
eksponowany pozadomowej publiczności. Pomimo tego, że przestrzeń życia
 Style życia przedmiotów. Zarys koncepcji 53
tych samych obiektów materialnych w obrębie poszczególnych zbiorowości
może być całkowicie odmienna, wyznaczając tym samym różnice w sposo-
bach życia identycznych przedmiotów, to warto dodać, że nasze relacje z rze-
czami podporządkowane są również społecznym i kulturowym regułom, mo-
dzie, obyczajowym sankcjom i moralności, które tę różnorodność znacznie
ograniczają. Nie może być inaczej, skoro poszczególne zbiorowości zazębiają
się ze sobą, współdziałają i rywalizują, a to wymaga minimalnego choćby
podobieństwa relacji ustanawianych z tymi samymi obiektami materialny-
mi. Mówiąc jeszcze inaczej, chociaż sposób życia talerza może być zupełnie
odmienny w zbiorowościach, w których jest on traktowany jako element od-
świętnej albo codziennej zastawy, jako prozaiczne naczynie albo obiekt kolek-
cjonerski, jako zbędna skorupa albo element dekoracyjny, to w każdym z tych
wypadków obecne są te same potencje tego obiektu, które w różnorodny spo-
sób uaktywniają się w określonej sieci relacji, potencje wyznaczone poprzez
społecznie określone reguły, obyczaje, przyzwyczajenia, tradycje. Tylko za-
kładając, że ustanawianie relacji z przedmiotami w określonych zbiorowo-
ściach mieści się w pewnych, społecznie wyznaczonych ramach, możemy
wyjaśniać istnienie społeczności szerszych niż te składające się z jednostki
i należących do niej przedmiotów, ale też  istnienie ludzkiego, sensownego
świata. Ten ostatni bowiem zasadza się na podobieństwie relacji łączących
jednostki z wytworzoną przez nie kulturą materialną. Oznacza to także, że
różnice pomiędzy poszczególnymi zbiorowościami będą polegać również na
odmiennościach w wyobrażeniach na temat możliwych do ustanowienia re-
lacji z obiektami materialnymi. To podobieństwo, sprawiające, że mamy po-
czucie życia we wspólnym świecie, ma swoje podstawowe z
ródło w tym, co
można nazwać stylami życia przedmiotów.
II. Style życia przedmiotów
Otaczające nas przedmioty, konstytuujące kulturę materialną, można pró-
bować klasyfikować, podobnie jak biolodzy uczynili to z elementami świata
przyrodniczego. Podstawami takiego uporządkowania mogą stać się fizyczne
własności rzeczy (obiekty małe i duże, lekkie i ciężkie, twarde i miękkie, ela-
styczne i łamliwe, gładkie i chropowate itd.), ich funkcja (narzędzia, przyrzą-
dy, dekoracje, funkcjoznaki, pamiątki, obiekty kolekcjonerskie, dzieła sztuki,
atrapy), sposób wykonania (wykreowane ręcznie i maszynowo, artystyczne
i fabryczne), sposób używania (codzienne i odświętne, instrumentalne i rytu-
alne, podlegające wymianie i z niej wyłączone, prywatne i podzielane z inny-
mi), własności estetyczne (piękne i brzydkie, wykonane zręcznie i nieudolnie,
54 Marek Krajewski
chromatyczne i achromatyczne itd.) czy też sposób ich życia (obiekty jedno-
i wielorazowe, trwałe i nietrwałe, używane okazjonalnie i codziennie). Podsta-
wy tego typu klasyfikacji można oczywiście mnożyć, ale znacznie bardziej in-
teresujące jest to, że jesteśmy w stanie takich linii podziału w obrębie kultury
materialnej poprowadzić bardzo dużo, ponieważ każda z nich stanowi przejaw
możliwych do ustanowienia i społecznie akceptowanych relacji z obiektami
materialnymi, a tych jest przecież nieskończenie wiele. Dzieje się tak przede
wszystkim dlatego, że przedmioty  choć nieme i często przeciwstawiane
temu, co ożywione  stanowią, jak by powiedział J.J Gibson (Gibson 1977,
1979; Klawiter b.d.), zbiory ofert, affordancji, które uaktywniamy, działając
wobec nich, i które uaktywniają się, gdy przedmioty działają na nas, a więc
wówczas, gdy pomiędzy nami a nimi zostają ustanowione relacje. Systemy
klasyfikacji, które tworzymy, by uporządkować otaczający nas świat mate-
rialny, nigdy więc nie odzwierciedlają cech przedmiotów, ale raczej reprezen-
tują stosunki, które nas z nimi łączą, oraz są próbami ich regulacji3. Z jednej
strony odzwierciedlają to, co z przedmiotami robimy i co one robią z nami,
z drugiej zaś  stanowią próby ograniczenia swobody jednostek w odkrywaniu
nowych ofert przedmiotów, a więc też w konstruowaniu nowych typów relacji
z nimi. Systemy porządkowania obiektów materialnych są oczywiście elemen-
tem bardziej rozbudowanych taksonomii, którymi posługują się poszczegól-
ne zbiorowości, by konstruować intersubiektywną rzeczywistość ich życia,
wspólny świat, w którym jesteśmy w stanie działać (Herzfeld 2004)4.
Jeżeli przyjmiemy, że styl to pewien zbiór percypowanych przez nas cech
jednostek, rzeczy, działań, obiektów pozwalający nam je od siebie odróż-
niać, ale też, że kategoria ta ma sens wyłącznie w odniesieniu do tego, co
jest dziełem człowieka (wobec jego wytworów, zachowań, form wypowiedzi
i artykułowania siebie), to możemy przyjąć, iż style życia przedmiotów to
tyle, co preferowane w określonej społeczności sposoby życia przedmiotów,
3
Oczywiście nie inaczej jest w wypadku każdego innego systemu klasyfikowania ota-
czającego nas świata, nie wyłączając ściśle naukowych taksonomii stworzonych przez nauki
przyrodnicze.
4
Społecznie tworzone systemy klasyfikowania jako fundament istnienia społeczeństw
są oczywiście uniwersalne, ale poszczególne zbiorowości różnicuje nie tylko sposób ich
skonstruowania, ale przede wszystkim stopień ich stabilności, przyzwolenia na ich mody-
fikowanie i kreowanie alternatywnych wersji tego rodzaju porządkowania. Warto zwrócić
uwagę na to, że podstawą ekonomicznej ekspansji systemu kapitalistycznego jest nie tylko
produkcja dla zysku, a nie dla zaspokojenia potrzeb, ale też nieustanne podważanie sys-
temów klasyfikowania rzeczywistości, w taki sposób, by zmieniając ulokowanie obiektów
materialnych w ich systemie, uzasadnić konieczność ich wymieniania na nowe (na ten temat
zob. Baudrillard 1996). Na podobnej zasadzie opiera się ekspansja i radykalizacja syste-
mu demokratycznego  zmierza on do tego, by nieustannie poszerzać zakres osób, które są
obywatelami, a więc też przebudowuje systemy, za pomocą których klasyfikujemy zarówno
ludzi, jak i  dziś  przyrodniczą i materialną rzeczywistość.
 Style życia przedmiotów. Zarys koncepcji 55
a więc oczekiwane i egzekwowane linie ich przemieszczania się w obrębie
przestrzeni życia przedmiotów5. Mówiąc inaczej, proponowana tu kategoria
style życia przedmiotów odnosi się do jednego z wielu możliwych sposobów
klasyfikowania obiektów materialnych, którego podstawą jest grupowanie
rzeczy w zależności od tego, w jaki sposób ulokowane są one i zmieniają swoje
położenie w sieciach relacji konstytuujących określoną zbiorowość, w obrę-
bie przestrzeni wyznaczonej przez dwa wskazane powyżej wymiary: specyfi-
ki relacji łączącej nas z przedmiotem i dostępności tego ostatniego naszemu
doświadczeniu zmysłowemu. Styl życia przedmiotu przedefiniowuje więc,
w jaki sposób przedmiot żyje, czyli  jakie typy relacji z nim są społecznie
oczekiwane i akceptowane, wyznacza więc ramy tego, w jaki sposób jest on
używany i percypowany w obrębie danej zbiorowości. Nie oznacza to jednak,
że styl determinuje sposoby życia przedmiotów, ponieważ nasze relacje z nimi
określane są też przez wiele innych czynników, których z
ródłem jest sposób
skonstruowania określonej zbiorowości (np. gospodarstwa domowego), kultu-
rowe kompetencje, gusta i upodobania jednostki, jej idiosynkratyczne nawyki
i przyzwyczajenia, ekonomiczne i społeczne uwarunkowania, którym ona pod-
lega, a także to, co w innym miejscu nazwałem motywem przewodnim (Kra-
jewski 2008a, 2008b), a więc dominujący, w wypadku konkretnej jednostki,
poznawczy filtr, za pośrednictwem którego doświadcza ona rzeczywistości.
Style życia przedmiotów stanowią raczej ramę, w obrębie której konstruowa-
ne są nasze relacje z obiektami materialnymi, czy też punkt odniesienia po-
zwalający nam ocenić, czy relacje te są właściwe, dopuszczalne, normalne.
Proponowana tu kategoria wyjaśnia więc przede wszystkim, dlaczego pomimo
skrajnej odrębności naszych stosunków z obiektami materialnymi w obrębie
określonych zbiorowości, możliwe jest współdziałanie i koordynacja, wspólny
świat, nie stanowi natomiast środka, za pomocą którego możemy wskazać na
jeden czynnik wyjaśniający, dlaczego jednostki zachowują się w taki, a nie
inny sposób wobec elementów otaczającej je kultury materialnej. Analiza sty-
lów życia przedmiotów jako środek badania naszych relacji z rzeczami musi
być więc zawsze odniesiona do konkretnej zbiorowości i sprzężona z rekon-
strukcją obecnych w niej sposobów życia przedmiotów. To, w jaki sposób żyje
określony przedmiot, a więc to, jakie są i jak ewoluują relacje łączące go ze
5
Style życia przedmiotów są pojęciem, które różni się znacząco od kategorii styl życia
(Chaney 1996), ponieważ ta ostatnia odnosi się do wzorów zachowań, które można nazwać
ekspresyjnymi (a więc przenoszącymi informacje o podejmujących je jednostkach) i które
stanowią efekt wyborów podejmowanych przez społecznych aktorów. Jak nietrudno zauwa-
żyć, chociaż obiekty materialne żyją i są niewątpliwie zdolne do działania, to mówienie w ich
wypadku o zachowaniach czy wyborach jest trudne do przyjęcia. W obu jednak wypadkach,
i ludzi, i przedmiotów, kategoria styl życia oznacza specyficzny wzór określający, jak prze-
biega egzystencja jednostki bądz
obiektu materialnego, stając się tym samym użytecznym
narzędziem analizowania życia społecznego.
56 Marek Krajewski
zbiorowością, której jest on elementem, wstępnie określają style życia kate-
gorii obiektów, do której on należy, ale są one modyfikowane przez konkretne
związki, w które rzecz ta wchodzi w trakcie swojej egzystencji.
Po tych wstępnych uwagach należy wskazać, co dokładnie składa się na
styl życia przedmiotu i w jaki sposób style te różnicują obiekty materialne.
Po pierwsze, konstytuują go społecznie preferowane tryby, poprzez które
obiekty materialne włączane są w relacje tworzące określone zbiorowości.
Otaczające nas obiekty materialne nabywamy w drodze wymiany towarowej,
otrzymujemy w prezencie bądz
spadku, znajdujemy je, zastajemy w miej-
scach, gdzie formuje się zbiorowość, zdobywamy w wyniku przestępstw i nie-
legalnych transakcji, wytwarzamy je sami bądz
są nam one dawane pod opie-
kę, wypożyczane, udostępniane. Każdy z tych możliwych trybów wchodzenia
przedmiotu w obręb zbiorowości ma oczywiście swoje indywidualne odmiany,
istotniejsze jest jednak to, że poszczególne kultury wyraz
nie określają wła-
ściwe i niewłaściwe sposoby realizacji tego procesu. Istnieją więc obiekty,
które są wyłączone z wymiany towarowej i w których posiadanie możemy
wejść tylko poprzez zawiązywanie pozaekonomicznych stosunków społecz-
nych (np. rodzinne pamiątki, relikwie, semiofory grupowych tożsamości, zob.
Kopytoff 2004), istnieją również takie, których możemy używać, ale już nie
brać w posiadanie (zob. Rifkin 2004; Workowski 2009), jeszcze inne są eks-
kluzywnymi obiektami, które otrzymujemy tylko po spełnieniu określonych
warunków (broń, talizmany, ordery) albo poprzez ich wykradanie lub zdoby-
wanie przemocą (sztandary wroga, łupy wojenne) itd. Każdy z tych trybów
włączania przedmiotu w relacje konstytuujące określoną zbiorowość nie tyl-
ko inicjuje jego życie w jej obrębie, ale również jest odpowiedzialny za jego
wstępne ulokowanie w przestrzeni życia przedmiotów. Innymi słowy, z przed-
miotami, które otrzymaliśmy w prezencie, rzadko łączą nas relacje czysto
techniczne, te zaś, które zostały zdobyte nielegalną drogą, często komuniku-
ją w sposób, którego ich posiadacz nie jest świadomy, najczęściej nie w jego
imieniu, ale przeciwko niemu. Samodzielnie wykonane narzędzie zazwyczaj
będzie powiązane z jego twórcą również relacjami komunikacyjnymi, meble
zaś, które zastajemy w wynajmowanym mieszkaniu, w przeciwieństwie do
tych samodzielnie wybranych i nabytych bądz
odziedziczonych, będą z nami
powiązane relacjami czysto technicznymi. Dodatkowo, i to wydaje się szcze-
gólnie istotne, życie obiektu materialnego w obrębie określonej zbiorowości,
a więc sposób jego ulokowania i przemieszczania w obrębie przestrzeni ży-
cia przedmiotów, jest w dużej mierze określone poprzez to, czy sposób jego
włączenia do niej był zgodny czy też niezgodny z tym, który jest społecz-
nie preferowany dla kategorii, którą rzecz ta reprezentuje. Nabyta w drodze
wymiany towarowej pamiątka rodzinna zaświadczająca o pochodzeniu staje
się środkiem technicznym, rekwizytem służącym odgrywaniu pożądanej ge-
 Style życia przedmiotów. Zarys koncepcji 57
nealogii; narzędzie odziedziczone po przodkach staje się relikwią chronioną
przed technicznymi zastosowaniami; a cenny semiofor zdobyty na wrogu jest
profanowany jako prozaiczny przyrząd ułatwiający zaspokojenie najbardziej
podstawowych potrzeb. W wypadku życia przedmiotów mamy więc do czy-
nienia ze specyficzną zależnością od szlaku. To, w jaki sposób obiekt zostaje
włączony do zbiorowości, i to, czy proces ten przebiega zgodnie ze społeczny-
mi oczekiwaniami przypisanymi do kategorii przedmiotów, które on repre-
zentuje, wpływają w ogromnym stopniu na to, w jakiej formie przebiega jego
dalsza egzystencja.
Po drugie, style życia przedmiotów wskazują również na społecznie ocze-
kiwane ulokowanie określonych obiektów w obrębie przestrzeni ich życia,
a więc w istocie z jednej strony na to, jakimi typami relacji jesteśmy z nimi
powiązani, z drugiej zaś  w jaki sposób są one dostępne naszemu doświadcze-
niu zmysłowemu. Styl życia danego obiektu określa więc, czy powinien on być
narzędziem realizacji czysto instrumentalnych celów (wbijania, zamykania,
nalewania, gotowania, leżenia, ogrzewania, mycia itd.) czy tych o charakte-
rze komunikacyjnym (informowania; demonstrowania; wywoływania emocji
i wspomnień, wskazywania, ostrzegania itd.), czy też, że będzie on uwikłany
w związki pierwszego i drugiego typu. Ten rodzaj wstępnego określenia sta-
tusu rzeczy jest o tyle istotny, że pozwala dostrzec, iż dużo bardziej podstawo-
wym od funkcjonalnego trybu kategoryzacji obiektów materialnych jest ten
tryb, który wynika z możliwych do nawiązania z nimi typów relacji. To on
wydaje się najbardziej prymarną formą kulturowego porządkowania świata
materialnego i to za nim dopiero podążają inne  funkcjonalne, ekonomiczne,
estetyczne itd. Na podobnej zasadzie style życia wstępnie określają również,
w jaki sposób obiekty są dostępne naszemu doświadczeniu  czy są one dla nas
widzialne czy też niewidzialne. Tego rodzaju regulacja relacji z przedmiota-
mi dokonuje się w dużej mierze poprzez nie same, poprzez sposób ich skontu-
rowania oraz zwyczajowego ulokowania w przestrzeni należącej do określo-
nej zbiorowości. Większość urządzeń ukrywa przed nami swoje mechanizmy,
domy w naszym kręgu kulturowym są tak skonstruowane, by uczynić niewi-
dzialnym to wszystko, co utrzymuje je przy życiu (systemy ogrzewania, insta-
lacje elektryczne, kanalizacyjne, wodociągowe, klimatyzacyjne, zsypy itd.).
Dostępność obiektów materialnych naszemu doświadczeniu przedefiniowy-
wana jest też przez producentów dóbr, określających w instrukcjach obsłu-
gi i poprzez umowy gwarancyjne zasady korzystania z nich, eksponujących
w przekazach promocyjnych te ich elementy, na które powinniśmy zwracać
uwagę, i te, które możemy zignorować. Charakter zmysłowych relacji z obiek-
tem materialnym zostaje wstępnie nakreślony poprzez wskazanie, czy mają
być one wykorzystywane do realizacji celów technicznych czy komunikacyj-
nych  w tym pierwszym wypadku mamy bowiem do czynienia z dużo mniej-
58 Marek Krajewski
szą uwagą poświęcaną przedmiotom, traktowanym tu jako czysto prozaiczne,
zbyt zwyczajne, by mogły nas absorbować.
Po trzecie, style życia określonych kategorii przedmiotów wyznaczają
także to, w jaki sposób ich konkretne egzemplarze powinny, wraz z mijają-
cym czasem i zmianami relacji konstytuujących zbiorowość, przemieszczać
się w przestrzeni życia przedmiotów określonej zbiorowości. Mówiąc ina-
czej, wyznaczają one, jak w trakcie życia przedmiotu zmieniają się sposoby
jego wykorzystywania, nasz stosunek wobec niego i status. Zakładam więc,
że pomimo swojej materialnej niezmienności obiekty materialne ewoluują
w trakcie swojej egzystencji, wzory tych przekształceń zaś zostają kulturowo
przedefiniowane. Dla przykładu styl życia przedmiotu określa, pod jakimi
warunkami i w jakich okolicznościach prezent otrzymany od bliskiej osoby
może utracić swoją funkcję lepiszcza relacji społecznych i stać się zwykłym
narzędziem, a także na odwrót  kiedy przyrząd służący realizacji instrumen-
talnych celów może stać się z
ródłem więzi. Wzory te określają również, kiedy
określony przedmiot można uznać za zniszczony czy nieprzydatny i kiedy mo-
żemy się go pozbyć bez narażania się na zarzut marnotrawstwa. Style życia
przedmiotów przedefiniowują też przemieszczanie się obiektów w fizycznej
przestrzeni określonej zbiorowości, a więc warunki decydujące o tym, że
pewne rzeczy z centralnych i wyeksponowanych miejsc zostają przesunięte
za kulisy, uniewidzialnione zarówno dla ich dotychczasowych użytkowników,
jak i dla tych, którzy stanowią zewnętrzną wobec zbiorowości publiczność.
Nie mniej istotne wydaje się również dookreślanie przez omawiane tu reguły
przebiegu procesu prowadzącego do pozbywania się obiektu materialnego,
zrywania z nim relacji, a więc jego uśmiercania. Część z tego rodzaju praktyk
jest oczywiście regulowana w sposób prawny i egzekwowana przez państwo
oraz jego instytucje (które wskazują na właściwe i dozwolone miejsca skła-
dowania śmieci, zasady pozbywania się urządzeń AGD i recyklingu, płacą
nam za pozbywanie się zużytych pojazdów), część pozostaje pod wpływem
podmiotów ekonomicznych, kreujących i upowszechniających poprzez licz-
ne teksty promocyjne definicje przydatności, funkcjonalności, estetyczności
i komfortu. Są one również modyfikowane przez wzorce kulturowe i moralne,
przez etyki oszczędzania i rozrzutności, obowiązujące sposoby manifestowa-
nia statusu, przywiązania wobec innych, podtrzymywania więzi itd. Innymi
słowy, wpływ zewnętrznego kontekstu kulturowego nie kończy się na granicy
zbiorowości i na wskazaniu, jak przedmiot powinien zostać do niej włączony,
ale manifestuje się również poprzez bardzo prywatne i intymne relacje po-
między nami a obiektami materialnymi, które zachodzą w zaciszu przestrzeni
domowej.
Po określeniu, w jaki sposób rozumiem kategorię styl życia przedmiotów,
i wskazaniu, jakie aspekty się na nią składają, warto zastanowić się nad tym,
 Style życia przedmiotów. Zarys koncepcji 59
kto dziś kształtuje wzorce określające, jak obiekty materialne egzystują. Ge-
neralnie możemy powiedzieć, że im głębszej modernizacji ulega społeczeń-
stwo (Giddens 2001), w tym mniejszym stopniu reguły te konstruowane są
przez same zbiorowości i stanowią rezultat instytucjonalizacji oddolnie wy-
twarzanych w trakcie codziennych praktyk relacji łączących nas z obiekta-
mi materialnymi (Berger, Luckmann 1983), a w tym większym stopniu są
one efektem celowych działań państwa i jego instytucji (tworzących system
ekonomiczny, prawny, edukacyjny, ale też odpowiedzialnych za kulturowe
dziedzictwo, zdrowie i higienę), systemów eksperckich (designerzy i styliści,
specjaliści od marketingu, elektrycy i hydraulicy, sprzedawcy i serwisanci,
autorzy poradników i inni) i rynku. Procesy społecznego wytwarzania obiek-
tów materialnych, których przebieg opisałem w innym miejscu (Krajewski
2004), odpowiedzialne również za kreowaniu stylów życia przedmiotów, są
więc nadal dziełem wspólnoty, ale jednocześnie są realizowane przez jej wy-
specjalizowanych przedstawicieli i w imię realizacji celów instytucjonalnych
(przede wszystkim ekonomicznych, ale również politycznych, związanych
z próbami regulowania codzienności przez państwo i sprawowania przez nie
kontroli również nad życiem codziennym). Instytucjonalne i profesjonalne
kreowanie stylów życia przedmiotów, stanowiące integralny element proce-
sów cywilizowania (Elias 1980), wytwarzania ludzi kulturalnych (Frykman,
Lofgren 2007), biowładzy (Foucault 1998; Braidotti 2007; Corbin 1998), syste-
mowej kolonizacji świata życia (Habermas 2002; Adorno, Horkheimer 1994),
prowadzi do głębokiej kulturowej homogenizacji będącej warunkiem spraw-
nego funkcjonowania nowoczesnego państwa i rynku (Gellner 1991; Herzfeld
2004). Jednym z efektów tych zjawisk jest ujednolicenie kultury materialnej,
a wraz z nią również stylów życia przedmiotów. Współcześnie, wraz z róż-
nicowaniem i demokratyzacją społeczeństw, procesy te ulegają znacznemu
osłabieniu, a reguły określające, jak powinny egzystować obiekty materialne,
kształtowane są w sposób bardziej interakcyjny. Ogromną rolę w procesach
ich tworzenia odgrywają dziś ich użytkownicy, wpływający na nie poprzez
ruch konsumencki, rozmaite ruchy społeczne, ale też negocjujący je jako
przedstawiciele subkultur, społecznych mniejszości i w końcu jako jednost-
ki walczące o swoją indywidualność (na ten temat zob. Hebdige 1979; Fiske
2007; de Certeau 2008; Jenkins 2007; Jacyno 2007; Lasch 1979 i inni).
III. Style życia przedmiotów dzisiaj
W ramach tego krótkiego tekstu trudno zrekonstruować pełną listę współcze-
śnie dominujących stylów życia przedmiotów, a więc społecznie preferowa-
60 Marek Krajewski
nych sposobów ich egzystencji w obrębie istniejących zbiorowości. Powodem
jest nie tylko jednak brak miejsca, ale przede wszystkim ogromne zróżni-
cowanie tego rodzaju wzorów, zróżnicowanie, które dziś ulega dodatkowo
bardzo gwałtownym zmianom. Oba aspekty charakterystyczne dla współcze-
snych stylów życia przedmiotów, a więc ich różnorodność i zmienność, stano-
wią z kolei funkcję dwu powiązanych ze sobą i wzajemnie wzmacniających się
procesów. Pierwszym z nich są radykalne zmiany wytwarzania, dystrybucji,
promowania, sprzedaży i udostępniania dóbr materialnych, opisywane przez
takie kategorie, jak: postfordyzm, kultura dostępu, long tail, personalizacja;
sellsummers; crowd clout; pro-am; konwergencja, ruch rękodzielniczy i wie-
le innych6. Ich skutkiem jest nie tylko ilościowy rozrost kultury materialnej,
ale przede wszystkim jej ogromna różnorodność odzwierciedlająca to, co jest
efektem drugiego z procesów, a więc dekolonizacji (Nora 2001; Gandhi 2008).
Efektem tego ostatniego jest przede wszystkim skrajne poróżnienie i separa-
cyjna wielokulturowość współczesnych zbiorowości (Barker 2005; Appadu-
rai 2005; Szahaj 2004), których to zjawisk ekspresją jest też dyferencjacja
kultury materialnej poszczególnych kategorii społecznych. Pomimo tych dwu
cech, charakteryzujących współczesne style życia przedmiotów, a więc ich
różnorodności i zmienności, niewątpliwie można wskazać kilka reguł, które
bezdyskusyjnie organizują dziś nasze relacje z rzeczami.
Pierwszą z nich można określić jako prymat genealogii przedmiotu przed
jego wyglądem, funkcją czy użytkowością. Nasze relacje z obiektami mate-
rialnymi są dziś podporządkowane ich pochodzeniu, drugorzędną rolę odgry-
wają inne cechy obiektów. To ono określa przede wszystkim charakter relacji,
w jakie z nimi wchodzimy, i co istotne  najbardziej technicznym z nich przy-
daje aspekt komunikacyjny, przekształca je w media łączące nas z przeszło-
ścią, wartościami, społecznymi statusami i wizerunkami referowanymi przez
genealogię przedmiotu. Ten prymat pochodzenia jest oczywiście najbardziej
widoczny w rozkwicie brand culture (Schroeder, Salzer-Morling 2005), pry-
macie marki definiującej sposoby waloryzowania, używania i pozbywania się
obiektów materialnych oraz podporządkowującej życie konkretnych obiektów
materialnych temu, jak ewoluuje to, co materialne nie jest, a więc tożsamość
marki. Prymat genealogii obecny jest jednak również w innych zjawiskach.
Należą do nich na przykład: kult niefunkcjonalnych obiektów oznaczających
czas i społeczne pochodzenie (antyki, pamiątki rodzinne, spatynowane obiek-
6
Szeroki przegląd najważniejszych trendów można znalez
ć na stronie firmy TrendWat-
ching, publikującej coroczne raporty diagnozujące zmiany zachodzące w relacjach pomiędzy
producentami a konsumentami dóbr materialnych (http://trendwatching.com), ale również
w licznych opracowaniach diagnozujących współczesną kulturę konsumpcyjną i sam system
kapitalistyczny (Lury 1996, 2004; Baudrillard 1996; Lash, Lury 2007; Corrigan 1997; Bar-
ker 2005; Jenkins 2007 i wiele innych).
 Style życia przedmiotów. Zarys koncepcji 61
ty  zob. Baudrillard 1996), waga przykładana przez konsumentów do sposo-
bu i miejsca wyprodukowania przedmiotu (hand made, poszanowanie środo-
wiska naturalnego, praw ludzi i zwierząt, pojedynczość i unikatowość rzeczy),
sposobu i miejsca jego sprzedaży (od gospodarza, w ramach fair trade itd.).
Mówiąc inaczej, sposoby życia przedmiotów w określonej zbiorowości są
w dużej mierze określone poprzez to, skąd się w jej obrębie wziął obiekt, bo
kulturowe celebrowanie pochodzenia przedmiotów z każdej najbardziej proza-
icznej rzeczy czyni upolityczniony obiekt komunikujący nasze postawy wobec
innych i rzeczywistości. To z kolei powoduje, że coraz więcej obiektów mate-
rialnych nie jest po prostu narzędziami, ale staje się środkami komunikacji
inter- i intrapersonalnej. Procesy te zmieniają sposoby życia przedmiotów, bo
prowadzą do ich szybszego zużywania i czynią ich życie tak krótkotrwałym,
jak krótkotrwałe są dziś wartości i idee organizujące naszą tożsamość. Fety-
szyzowanie pochodzenia jest oczywiście funkcją upolitycznienia codzienno-
ści (Fuat Firat, Dholakia 2003), przekształcającego najbardziej prozaiczne
działania w ideologiczne manifestacje, ale też z pewnością stanowi rezultat
naszej identyfikacyjnej niepewności, przeobrażenia tożsamości w nieustan-
nie przemodelowywany projekt (Hall, Du Gay 1996; Barker 2005).
Drugą istotną regułą organizującą dziś style życia przedmiotów jest pry-
mat ekstremalnych punktów temporalności obiektów materialnych nad tymi
pośrednimi. Innymi słowy, przedkładamy tworzenie relacji z obiektami no-
wymi i tymi, które są na tyle spatynowane, że można widzieć w nich antyki,
zabytki czy choćby rzeczy typu vintage, nad zawiązywanie związków z tymi
przedmiotami, które można nazwać używanymi. Tego rodzaju preferencje 
przywiązanie do newbies i oldbies  których z
ródłem jest z jednej strony roz-
winięta kultura promocyjna (nowości), z drugiej  fetyszyzowanie unikatowo-
ści (nowości i starocie), są o tyle istotne, że przemodelowują nasze codzienne
relacje z obiektami materialnymi. Nie tylko, podobnie jak w wypadku pry-
matu genealogii, nasycają one znaczeniami i ideami najbardziej prozaiczne
działania i przekształcają rzeczy w media (a więc eksponują związki komuni-
kacyjne przed technicznymi, zob. Lash, Lury 2007), ale również wpływają na
sposób przemieszczania się przedmiotów w przestrzeni ich życia. Wpływ ten
objawia się przede wszystkim w tym, że obiekty materialne żyją dziś krótko
i bardzo intensywnie (a więc powiązane są z jednostkami bardzo wieloma
relacjami), ale też nie umierają nigdy ostatecznie, są jak materialne zombie:
po przejściu przez pawlacz, strych, sklep second hand, flomark czy śmietnik
ożywają i są ponownie wprowadzane do obiegu jako rzeczy oldschoolowe, vin-
tage, starocie albo przedmioty z duszą, unikatowe.
Trzecia zasada organizująca współczesne style życia przedmiotów to wie-
lorelacyjność. Oznacza ona, że nawet najbardziej prozaiczne narzędzie (mło-
tek, siekiera, igła, kubek czy szczotka do zębów) nie jest dzisiaj traktowane
62 Marek Krajewski
jako środek realizacji celów czysto technicznych (wbijania, rąbania, zszywa-
nia, zaspokajania pragnienia czy mycia), ale przeciwnie  zostaje również wy-
pełnione licznymi ofertami dającymi możliwość wykorzystywania go w ce-
lach komunikacyjnych. Dla przykładu, zwykła szczoteczka do zębów zostaje
zdefiniowana przez kulturę promocyjną jako obiekt estetyczny i funkcjoznak
opatrzony podpisem znanego designera. Ma ona służyć nie tylko utrzymy-
waniu czystości jamy ustnej, ale także pasować do użytkownika i jego stylu
życia, dawać poczucie uczestnictwa w rozwoju technologicznym i naukowym,
którego, zgodnie z tekstem reklamy, jest zwieńczeniem ( owoc wieloletnich
badań ,  wysiłki najlepszych naukowców zostały zwieńczone sukcesem ).
Oczywiście wielorelacyjność jest najczęściej tylko symulowana i służy jako
dystraktor ułatwiający dokonanie wyboru przedmiotu spośród setek doń po-
dobnych, ale jej symulowanie powoduje jednocześnie nasycanie świadomości
jednostek przekonaniem, że każdy przedmiot również komunikuje, że jego
używanie wymaga wysokich kompetencji kulturowych, że niewidoczne dla
oka detale budowy przedmiotu mogą decydować o tym, jak będzie klasyfi-
kowany jego użytkownik. Wielorelacyjność jako preferowany sposób życia
przedmiotów dotyczy również drugiego wymiaru przestrzeni ich życia, a więc
dostępności obiektów naszemu doświadczeniu zmysłowemu. Ponieważ rynek
żyje dziś pod presją konsumenckich recenzji, testów, porównań i rankingów,
użytkownicy zaś poprzez sieć internetową w prosty sposób dzielą się opiniami
na temat dóbr konsumpcyjnych, to w efekcie te ostatnie stają się całkowicie
przezroczyste, pozbawione tajemnic, przejrzane na wylot. Proces utranspa-
rentnienia dóbr materialnych wzmacniają szczegółowe ich opisy, prezentacje
wizualne i filmowe, rozbudowane instrukcje obsługi, przekroje, eksponowanie
procesu produkcji i składu dokonywane przez tych, którzy przedmioty te wy-
twarzają. W efekcie  nawet najbardziej niedostępne naszemu doświadczeniu
zmysłowemu elementy konstrukcyjne tworzące przedmioty zostają wyekspo-
nowane jako uzasadnienie konieczności zakupu i używania określonych kate-
gorii dóbr. Wielorelacyjność oznacza więc przede wszystkim urefleksyjnienie
i udyskursywienie przedmiotów, ale również powiększa liczbę powodów, dla
których obiekty żyjące w określonej zbiorowości powinny zostać wymienione
na nowe, zwiększa ryzyko destabilizacji sieci relacji wiążących nas z rzecza-
mi. O ile więc dawniej wyrzucaliśmy przedmioty dlatego, że uległy zniszcze-
niu, wyglądały nieestetycznie, przestawały być zdolne do wypełnienia swoich
instrumentalnych funkcji, to dziś przesądza o tym ich wnętrze  drugorzędne
podczas używania rzeczy, ale decydujące przy dokonywaniu wyborów konsu-
menckich.
Czwarta zasada, która przenika dziś style życia przedmiotów, a więc ocze-
kiwane sposoby ich egzystencji, to zasada komfortu, który można zdefiniować
nie tyle jako cielesną przyjemność odczuwaną w kontakcie z obiektami ma-
 Style życia przedmiotów. Zarys koncepcji 63
terialnymi, jako wygodę (ciała) czy brak nieprzyjemności i bólu, ile, przede
wszystkim, jako niezawodność i przewidywalność obiektów materialnych, da-
jące poczucie, że jest się u siebie (Edensor 2004; Schmidt, Skowrońska 2008).
Kultura poprzez preferowane w niej dziś style życia przedmiotów narzuca
nam przekonanie, że podstawową funkcją obiektów materialnych powinna być
nie tyle kontrola rzeczywistości, ile raczej uzyskiwanie prostego dostępu do jej
zasobów (Borgman, za: Burszta 2008), nie tyle jej przekształcanie, ile zasysa-
nie. Nie oczekujemy więc od przedmiotów, że będą poręcznymi narzędziami,
ale raczej  niezawodnymi przyrządami (ibidem), poprzez które będzie moż-
liwe zaspokojenie każdej potrzeby. W efekcie, między nami a obiektem ma-
terialnym znika intymna więz
, obecna wówczas, gdy wykorzystywaliśmy go
jako środek kontroli świata  w przyrząd, jako przezroczysty pośrednik, trud-
no jest wcielić nasze schematy postępowania i przyzwyczajenia. Dlatego też,
gdy realizacja potrzeb za jego pomocą przestaje być komfortowa, a więc, gdy
nie działa on zgodnie z naszymi przewidywaniami, bez sentymentów pozby-
wamy się go, zamieniając na nowy, nie próbujemy go samodzielnie naprawiać,
ale oddajemy w ręce fachowców, bez poczucia żalu zastępujemy go nowszymi
wersjami, gdy tylko takie pojawią się na rynku. Fetyszyzowanie komfortu,
a więc niezawodności i przewidywalności obiektów materialnych, oznacza
więc, że stają się one przepuszczalne, w tym sensie, że trudno je wypełnić
emocjami, uczuciami czy zakorzenić w nich tożsamość. Za tą zmianą podąża
ewolucja materialnej formy rzeczy nakierowana na ich maksymalną immate-
rializację, a więc na doprowadzenie do sytuacji, w której będziemy odczuwać
tylko skutki oddziaływania przedmiotów, ale nie doświadczać ich samych7.
Przedmioty, za sprawą ich znikania jako obiektów doświadczeń zmysłowych,
nie stają się oczywiście mniej istotne, ale zmienia się ich funkcja. Nie mają
one już zakotwiczać naszej tożsamości, zamrażać i ewokować istotnych dla
nas znaczeń czy momentów biograficznych, ale umożliwiają nam raczej uzy-
skiwanie dostępu do nich, stają się dla nich mediami.
Piąta i ostatnia reguła, na którą chciałem zwrócić uwagę, a składająca
się na dominujące dziś style życia rzeczy, to wymóg estetycznego, a nie tylko
funkcjonalnego dopasowania przedmiotów konstytuujących wraz z nami zbio-
rowość. Zasada ta jest widoczna nie tylko w popularności pism i poradników
wnętrzarskich, profesjonalizacji architektów wnętrz i stylistów czy obecno-
ści programów i kanałów8 telewizyjnych poświęconych wyłącznie aranżacji
mieszkań i domów. Przejawia się ona przede wszystkim w rozciągnięciu efek-
7
Proces ten jest doskonale widoczny na przykład w ewoluowaniu systemów oświetlenio-
wych czy grzewczych (gdzie bardzo często ukrywane jest z
ródło światła i ciepła), ale jest też
obecny w zmianach, jakim podlega domowy sprzęt audiowizualny (odchudzanie i spłaszcza-
nie telewizorów, miniaturyzacja, eliminacja ram ekranów itd.).
8
Mam tu na myśli kanał DOMO na platformie Canal+.
64 Marek Krajewski
tu Diderota, zdiagnozowanego przez McCrackena (McCracken 1990), z funk-
cjoznaków na całe zbiorowości złożone z ludzi i rzeczy. Oznacza to projekto-
wanie nie tylko przedmiotów, ale raczej całej materialnej kultury określonych
zbiorowości, a więc na przykład domu wraz ze wszystkimi jego najdrobniej-
szymi detalami w taki sposób, by stanowił on spójny, jednorodny obraz, nieko-
niecznie funkcjonalny, ale z pewnością fotogeniczny. Style życia przedmiotów
podporządkowane reżimowi estetycznego dopasowania sprawiają, że zbioro-
wości złożone z ludzi i rzeczy nie rodzą się w efekcie powolnego narastania,
którego z
ródłem są codzienne działania, ale jako obraz wykreowany na ekra-
nie komputera, we wnętrzarskim magazynie czy programie telewizyjnym.
Obraz, w który trzeba tylko wkomponować jednostki i ich działania i który
nie tyle przedstawia, co stwarza zbiorowości, relacje łączące ludzi i przed-
mioty. Myślenie, w którym rzeczywistość jest traktowana jak obraz, który
można dowolnie modelować, stanowi oczywiście jeden z najważniejszych ele-
mentów nowoczesności (Mitchell 2001), ale współcześnie organizuje ono nie
tylko politykę państwa czy naukowe praktyki, ale również codzienność, stając
się istotnym punktem odniesienia dla konstruowania jednostkowych strategii
dostosowawczych i kreowania relacji z przedmiotami materialnymi.
IV. Zakończenie: dlaczego style życia przedmiotów?
Wprowadzenie do słownika nauk społecznych proponowanej tu kategorii: sty-
le życia przedmiotów wymaga uzasadnienia i wskazania, dlaczego i w jaki
sposób może być ona pożyteczna. Jej przydatność wynika, po pierwsze, z tego,
że pozwala ona odkrywać podobieństwa pomiędzy obiektami na pierwszy rzut
oka zupełnie odmiennymi, bo ulokowanymi w odrębnych kategoriach funkcjo-
nalnych albo estetycznych, różniącymi się cechami fizycznymi i wyglądem.
Dzięki niej możemy dostrzec, że pomimo wszystkich tych różnic są one sobie
bliskie ze względu na ulokowanie w przestrzeni życia przedmiotów i sposób
przemieszczania się w jej obrębie, a więc ze względu na to, co jest kluczowe
dla specyfiki relacji łączących nas z nimi. Kategoria style życia przedmio-
tów umożliwia odkrycie, że tak różniące się od siebie wyglądem oraz funk-
cjami obiekty, jak telewizyjny fotel, spodnie, filiżanka, pluszowa maskotka
i zdjęcie bliskich, mogą być bardzo bliskie jako elementy relacji komunika-
cyjnych, poprzez które jednostka wyraża i buduje swoją tożsamość. Każdy
z tych obiektów, zgodnie z kulturowymi wzorcami obowiązującymi w bliskich
nam społecznościach, może bowiem stać się środkiem, który zakorzenia na-
sze codzienne przyzwyczajenia, przez który zostajemy powiązani z innymi
jednostkami i który wyraża, kim jesteśmy. Z identycznych powodów, podob-
ne stają się zeszłoroczne ubrania, używany przez dwa lata notebook, aparat
 Style życia przedmiotów. Zarys koncepcji 65
i sprzęt RTV, pięcioletni samochód i meble z poprzedniej dekady. Wszystkie
one, zgodnie z preferowanymi przez rynek cyklami życia przedmiotów, po-
winny zostać już dawno usunięte poza nawias wspólnoty, a więc uśmiercone
i zastąpione bardziej współczesnymi ich egzemplarzami. W opisywanym tu
sensie do tej samej kategorii obiektów zdają się należeć tak różne przedmioty,
jak kosiarka do trawy, męski garnitur, sztućce czy drzwi domu, o ile tylko
kulturowe reguły określające sposób ich życia uczynią najważniejszymi nie
ich funkcje techniczne, ale komunikacyjne, wiążąc, dla przykładu, obiekty
te z naszym społecznym statusem i klasową genealogią. To pierwsze uzasad-
nienie dla istotności proponowanej tu kategorii wydaje się o tyle istotne, że
 używając innych systemów klasyfikacji przedmiotów (funkcjonalnych, es-
tetycznych, ekonomicznych)  zacieramy często sposób ich włączenia w spo-
łeczne relacje. W rezultacie nie jesteśmy na przykład w stanie dostrzec podo-
bieństwa pomiędzy bezcennym portretem przodka czy rodową biżuterią a tak
prozaicznymi obiektami, jak puszka na herbatniki czy kiczowata makatka wi-
sząca w kuchni, i to pomimo tego, że niezależnie od klasowych różnic wszyst-
kie te przedmioty są obiektami ewokującymi (Kwint, Brevard, Aynslet (red.)
1999) społeczne relacje, które uległy zerwaniu i odeszły w przeszłość, a które
jednocześnie są istotne biograficznie. Proponowana tu kategoria pozwala po-
nadto na uniknięcie problemu nadmiernego rozrostu liczby wyodrębnianych
przez badaczy klas przedmiotów, ponieważ czynią podstawą tego rodzaju upo-
rządkowania trzy, wskazane wyżej podstawowe aspekty składające się na styl
życia przedmiotu, a więc sposób jego włączenia w życie zbiorowości, uloko-
wania w jej obrębie i przemieszczania się w jej przestrzeni.
Po drugie, proponowana tu kategoria wydaje się użyteczna, bo  stosując
ją  jesteśmy w stanie ominąć kłopoty, które napotykamy, gdy próbujemy ar-
tykułować kulturowy status obiektów materialnych za pomocą takich pojęć,
jak znaczenie czy reprezentacja, a więc wówczas, gdy traktujemy obiekty ma-
terialne jako społecznie skonstruowane twory, którym zbiorowość przypisała
pewne, ulegające zestaleniu i instytucjonalizacji, sensy. Sensy, na podstawie
których wspólnota ta działa i które określają, czym jest pewien przedmiot, jaki
jest jego kulturowy status, w jaki sposób należy go waloryzować, komu jest on
przypisany itd. Ten sposób myślenia o rzeczach9 pozwala zauważyć, jak spo-
łecznie wytwarzane są obiekty materialne i co jest podstawą działania wobec
nich, a także umożliwia dostrzeżenie, iż ich rola w życiu społecznym nie spro-
wadza się tylko do występowania w roli technicznego środka kontroli rzeczy-
wistości, ale polega również na stabilizowaniu znaczeń (Douglas, Isherwood
1996), na ich, jak powie Don Slater, zamrażaniu (Slater b.d), na powstrzymy-
waniu dryfu sensów, które sprawiają, że otaczająca nas rzeczywistość wydaje
9
Szerzej o tym sposobie myślenia o obiektach materialnych zob. np. Knappett (2005)
i Barański (2007), Dant (2005) czy Woodward (2007).
66 Marek Krajewski
się obiektywna, zrozumiała i solidna. Omawiana tu perspektywa, charakte-
rystyczna przede wszystkim dla przedstawicieli różnych wersji społecznego
konstruktywizmu i koncepcji poststrukturalnych, jest oczywiście ogromnie
pożyteczna jako środek wyjaśniania funkcji i ról kultury materialnej, ale
jednocześnie redukuje ona znacznie pole refleksji nad nią. W jego centrum
ulokowane zostają procesy społecznego konstruowania przedmiotów poprzez
nadawanie, negocjowanie i odczytywanie ich znaczeń, poza nim znajdują się
zaś takie kwestie, jak: zmysłowe doświadczenie przedmiotów i ich percypo-
wanie; działania wobec nich przyjmujące za podstawę nawyki i cielesne sche-
maty (Kaufmann 2004); zmaterializowane interakcje (Dant 2005); pozazna-
czeniowe relacje łączące ludzi i rzeczy (Latour 2005); władza przedmiotów
i problem ich agencyjności (Gell 1998; Knappett, Malafouris 2008); emocje
i uczucia towarzyszące nam w interakcjach z nimi oraz wiele innych kwestii.
Paradygmat znaczeniowy w badaniach nad obiektami materialnymi wikła się
również w nierozwiązywalną kwestię tego, jak komunikują przedmioty, jak są
one przez nas czytane. Nie tylko usiłowano w jego obrębie zbyt mechanicznie
przenosić dorobek semiotyki do badań kultury materialnej (Barański 2007;
Knappett 2005), ale też koncentrowano się na próbie uchwycenia i odczyta-
nia znaczeń poszczególnych dóbr materialnych (Barthes 2008; Baudrillard
1996), zapominając o tym, że są one silnie kontekstualne i relacjonalne. Zna-
czenia przedmiotów traktowano więc w sposób statyczny, tak jakby były one
w nich ulokowane i oczekiwały na odczytanie. Proponowane tu pojęcie stylu
życia przedmiotów wydaje się o tyle użyteczne, że czyni procesy nadawania,
negocjowania i odczytywania znaczeń obiektów materialnych aspektem ich
egzystencji, ale jej do nich nie redukuje. Ponadto eksponuje ono relacjonalny,
a co za tym idzie  procesualny charakter kultury materialnej i składających
się na nią elementów, a tym samym pozwala dostrzec, że przedmioty nie róż-
nią się pomiędzy sobą tylko własnościami fizycznymi, estetycznymi, warto-
ściami i sensami, ale również tym, w jaki sposób żyją, czyli  jak uczestniczą
w relacjach konstytuujących zbiorowości. Kategoria style życia przedmiotów
zwraca więc uwagę na to, że nie tylko istnieją społecznie preferowane zna-
czenia określonych dóbr materialnych, ale również  społecznie preferowa-
ne zmiany, jakim znaczenia te ulegają w trakcie życia obiektu materialnego.
Pojęcie to pozwala również dostrzec, iż poszczególne zbiorowości starają się
regulować nie tylko sensy obiektów materialnych, ale przede wszystkim róż-
norodne relacje, które je z nimi łączą (te czysto fizyczne i percepcyjne, ale
też emocjonalne, cielesne, interakcyjne, władzy itd.), oraz to, w jaki sposób
powinny one ewoluować w czasie, gdzie powinny zostać ulokowane momenty
ich inicjowania i zrywania.
Po trzecie, proponowana tu kategoria wydaje się użyteczna, bo pozwala
na potraktowanie preferowanych i oczekiwanych w określonej zbiorowości
 Style życia przedmiotów. Zarys koncepcji 67
sposobów życia obiektów materialnych jako wskaz
ników tego, w jaki sposób
organizuje ona swoje życie społeczne, w jaki sposób nim zarządza. Mówiąc
inaczej, kategoria style życie przedmiotów ukierunkowuje naszą uwagę na
to, że rzeczy to nie tylko fizyczne obiekty, ale przede wszystkim krystaliza-
cje stosunków obecnych w określonej zbiorowości, stosunków, które można
rekonstruować poprzez analizę tego, w jaki sposób przedmioty te żyją, jakie
sposoby ich życia są w określonych zbiorowościach oczekiwane, w jaki sposób
uczestniczą one w sklejaniu ludzkich i nieludzkich elementów w społeczne
całości. Omawiana tu kategoria pozwala więc dostrzec, że obiekty materialne
to nie tylko wytwory naszej pracy i efekty zastosowania naszej wiedzy, narzę-
dzi, technologii czy proste  pojemniki na znaczenia , ale przede wszystkim
krystalizacje społecznych relacji, które relacje te budują, regulują i modyfi-
kują. Przedmioty są więc ludzkim wytworem, ale też pozwalają nam na bycie
ludz
mi i narzucają nam określoną formę realizacji człowieczeństwa (Anders
2001; Krajewski 2008c). Analiza kultury materialnej, u której podstaw leży
kategoria stylów życia przedmiotów, unika więc problemu fetyszyzmu, ale też
decentralizuje ludzi jako podstawowych aktorów życia zbiorowego, ponieważ
ujawnia symetryczność relacji pomiędzy ludz
mi a obiektami materialnymi
 dialektyczne procesy stwarzania i bycia stwarzanym, których podmiotami
i przedmiotami są ludzie i rzeczy.
Po czwarte w końcu, proponowana tu kategoria wydaje się cenna, ponie-
waż przyglądanie się z jej perspektywy życiu społecznemu pozwala na do-
starczanie odpowiedzi na wiele pytań szczegółowych dotyczących naszych re-
lacji z obiektami materialnymi i ich samych. Do takich szczegółowych pytań
należy z pewnością to dotyczące powodów, dla których jedne przedmioty są
trwałe, inne zaś nietrwałe, a więc kwestia tego, dlaczego jedne z nich są w na-
szych domach od pokoleń, innych zaś pozbywamy się zaraz po ich nabyciu.
Pytanie to jest o tyle istotne, że trwałość obiektów materialnych traktowa-
na jako ich podstawowa własność, centralna dla ich stabilizującej życie spo-
łeczne roli, dziś jest na każdym kroku kwestionowana i podważana, zarówno
poprzez agresywną kulturę promocyjną, jak i przez naszą pogoń za tym, co
nowe i jeszcze nieznane. Pytanie to jest istotne również dlatego, że odsyła do
szeregu innych  dlaczego kupujemy nowe rzeczy, kiedy i dlaczego wyrzuca-
my przedmioty przez nas posiadane, co sprawia, że uznajemy pewne domowe
sprzęty za zużyte, jakie są przyczyny tego, że do pewnych obiektów się przy-
wiązujemy, inne zaś są nam zupełnie obojętne. Jak się wydaje, na te pytania
jesteśmy w stanie odpowiedzieć, analizując właśnie style życia przedmiotów,
a więc gdy podstawowym narzędziem wyjaśniającym uczynimy społecznie
preferowane relacje, które powinny nas łączyć z określonymi typami przed-
miotów, oczekiwane kierunki ewoluowania w czasie tego typu związków, ak-
ceptowane formy ich inicjowania oraz zrywania. Innym szczegółowym pyta-
68 Marek Krajewski
niem, na które jesteśmy w stanie odpowiedzieć, posługując się proponowaną
tu kategorią jako środkiem interpretacyjnym i wskazówką metodologiczną,
jest kwestia tego, co sprawia, że nasze relacje z obiektami materialnymi są
tak zróżnicowane i to na bardzo podstawowym poziomie  ich doświadczania.
Niektóre z obiektów materialnych uczestniczą bowiem w relacjach konstytu-
ujących zbiorowości zupełnie niezauważane i ignorowane, inne zaś nieustan-
nie angażują naszą uwagę, wymagają skupienia, wiedzy, doświadczenia, by
zostać właściwie użyte. Kwestia tego, w jaki sposób doświadczamy rzeczy
wydaje się podstawowa, o ile chcemy odpowiedzieć na pytania, czym one
dla nas są, ale jest też ważna z perspektywy ich projektowania, promowa-
nia i dystrybuowania. Dlatego też rekonstruowanie oczekiwanych społecznie
relacji, w jakie z nimi wchodzimy, jest niezwykle istotne, ponieważ  odtwa-
rzając je  rekonstruujemy jednocześnie kulturowe deskrypcje regulujące
zmysłowe doświadczanie świata i procesy interpretacji danych będących jego
efektem. Proponowana tu kategoria wydaje się również użytecznym narzę-
dziem w analizach społecznych zróżnicowań, a zwłaszcza ich przejawiania
się w codziennych praktykach jednostek. Analiza homologii stylów i sposobów
życia, a więc oczekiwanych i realizowanych relacji łączących ludzi i rzeczy,
jest bowiem równoznaczna z rekonstrukcją tego, w jaki sposób poszczególne
kategorie społeczne praktykują społeczne wzorce, jak negocjują i przekształ-
cają ich zawartość, potwierdzają i podważają ich prawomocność. Ponieważ
trudno sobie wyobrazić jakiekolwiek ludzkie działania, w którym nie byłby
obecny wymiar materialny, to możemy uznać, że podstawowe procesy i zja-
wiska społeczne, takie jak interakcje, władza, rywalizacja, więzi i afiliacje,
nierówności, urzeczywistniają się poprzez relacje z obiektami materialnymi.
Relacje te zaś regulowane są poprzez style, którym podporządkowane jest
życie przedmiotów.
Literatura
Abriszewski Krzysztof, 2009, Poznanie, zbiorowość, polityka. Analiza teorii aktora-sieci
Bruno Latoura, Universitas, Kraków.
Adorno Theodor, Max Horkheimer, 1994, Dialektyka Oświecenia. Fragmenty filozoficzne,
tłum. M. A
ukaszewicz, Wydawnictwo IFiS Pan, Warszawa.
Anders Gunter, 2001, Staroświeckość człowieka, w: Kultura techniki, red. E. Schutz, Wy-
dawnictwo Poznańskie, Poznań, s. 412 453.
Appadurai Arjun, (red.), 1986, The Social Life of Things: Commodities in Cultural Perspec-
tive, Cambridge University Press, Nowy Jork.
Appadurai Arjun, 2005, Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, tłum.
Z. Pucek, Universitas, Kraków.
Barański Janusz, 2007, Świat rzeczy. Zarys antropologiczny, WUJ, Kraków.
Barker Chris, 2005, Studia kulturowe. Teoria i praktyka, WUJ, Kraków.
 Style życia przedmiotów. Zarys koncepcji 69
Barthes Roland, 2008, Mitologie, tłum. A. Dziadek, Aletheia, Warszawa.
Baudrillard Jean, 1996, System of objects, Verso, Londyn.
Berger Peter L., Thomas Luckmann, 1983, Społeczne tworzenie rzeczywistości, tłum.
P. Niżnik, PIW, Warszawa.
Braidotti Rosi, 2007, Biowładza i nekropolityka. Refl
eksje na temat etyki trwałości, tłum.
E. Charkiewicz,springerin nr 2, http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0045braidotti.pdf.
Burszta Wojciech, 2008, Świat jako więzienie kultury. Pomyślenia, PIW, Warszawa.
Certeau de Michel, 2008, Wynalez
ć codzienność. Sztuki działania, tłum. K. Thiel-Jańczuk,
WUJ, Kraków.
Chaney David, 1996, Lifestyles, Routledge, Londyn.
Corbin Alain, 1998, We władzy wstrętu. Społeczna historia poznania przez węch: Od odrazy
do snu ekologicznego, tłum. A. Siemek, Volumen, Warszawa.
Corrigan Peter, 1997, The Sociology of Consumption, Sage, Londyn.
Dant Tim, 2005, Materiality and society, Open University Press, Nowy Jork.
Dant Tim, 2006, Material civilization: things and society,  British Journal of Sociology ,
57/2, s. 289 308
Douglas Mary, Baron Insherwood, 1996, The World of Goods : Towards an Anthropology of
Consumption, Routledge, Londyn.
Edensor Tim, 2004, Tożsamość narodowa, kultura popularna i życie codzienne, tłum.
A. Sadza, WUJ, Kraków.
Elias Norbert, 1980, Przemiany obyczaju w cywilizacji Zachodu, tłum. T. Zabłudowski PIW,
Warszawa.
Emirbayer Mustafa, 1997, Manifesto for a Relational Sociology,  The American Journal of
Sociology , t. 103, nr 2, s. 281 317
Fiske John, 2007, Understanding popular culture, Routledge, Londyn.
Foucault Michel, 1998, Trzeba bronić społeczeństwa. Wykłady z CollŁge de France, 1976,
tłum. M. Kowalska, Wydawnictwo KR, Warszawa.
Frykman Jonas, Orvar Lofgren, 2007, Narodziny człowieka kulturalnego. Kształtowanie się
klasy średniej w Szwecji XIX i XX wieku, Wydawnictwo: Marek Derewiecki, Kęty.
Fuat Firat A., Nikhilesh Dholakia, 2003, Consuming People From Political Economy to The-
atres of Consumption, Routledge, Londyn.
Gandhi Leela, 2008, Teoria postkolonialna, tłum. J. Serwański, Wydawnictwo: Poznańskie,
Poznań.
Gell Alfred, 1998, Art and Agency. An Anthropological Theory, Oxford University Press,
Nowy Jork.
Gellner Ernest, 1991, Narody i nacjonalizm, PIW, Warszawa.
Gibson James J., 1977, The Theory of Affordances., w: Perceiving, Acting, and Knowing, red.
R. Shaw, J. Bransford, John Wiley & Sons Inc, Hillsdale.
Gibson James J., 1979, The Ecological Approach to Visual Perception, Psychology Press,
Boston.
Giddens Anthony, 2001, Nowoczesność i tożsamość. Ja i społeczeństwo w epoce póz
nej no-
woczesności, tłum. A. Szulżyńska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Habermas Jurgen, 2002, Teoria działania komunikacyjnego. Przyczynek do krytyki rozumu
funkcjonalnego, tłum. A.M. Kaniowski, t. II, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Hall Stuart, Paul Du Gay, 1996, Questions of Cultural Identity, Sage, Londyn.
Hebdige Dick, 1979, Subculture: The Meaning of Style, Routledge, Londyn.
Herzfeld Michael, 2004, Antropologia. Praktykowanie teorii w kulturze i społeczeństwie,
tłum. M.M. Piechaczek, WUJ, Kraków.
Jacyno Małgorzata, 2007, Kultura indywidualizmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Jenkins Henry, 2007, Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów, Wydaw-
nictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa.
Kaufmann Jean-Claude, 2004, Ego. Socjologia jednostki, Oficyna Naukowa, Warszawa.
Klawiter Andrzej, b.d., Jak rozpoznajemy narzędzia, http://www.staff.amu.edu.pl/~klawi-
ter/ narzedzia.pdf.
70 Marek Krajewski
Knappett Carl, 2005, Thinking Through Material Culture. An Interdisciplinary Perspective,
University of Pennsylvania Press, Filadelfia.
Knappett Carl, Lambros Malafouris, 2008, Material agency. Towards a Non-Anthropocentric
Approach, Springer, Nowy Jork.
Kopytoff Igor, 2004, Kulturowa biografia rzeczy: utowarowienie jako proces, w: Badanie
kultury. Elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje, red. M. Kempny, E. Nowicka,
PWN, Warszawa, s. 249 274.
Krajewski Marek, 2004, W stronę socjologii przedmiotów, w: W cywilizacji konsumpcyjnej,
red. M. Golka, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, s. 43 64.
Krajewski Marek, 2008a, Motywy przewodnie, w: Wyobraz
nia społeczna. Horyzonty  z
ró-
dła  dynamika. Uwarunkowania strategii dostosowawczych współczesnego społe-
czeństwa polskiego  studium socjologiczne, red. R. Drozdowski, M. Krajewski, Wy-
dawnictwo Naukowe UAM, Poznań, s. 429 463.
Krajewski Marek, 2008b, Ludzie i przedmioty  relacje i motywy przewodnie, w: Rzeczy
i ludzie. Humanistyka wobec materialności, red. J. Kowalewski, W. Piasek, M. Śliwa,
Wydawnictwo: Instytut Filozofii UWM, Olsztyn, s. 131 152.
Krajewski Marek, 2008c, Przedmiot, który uczłowiecza,  Kultura Współczesna , nr 3,
s. 43 54.
Kwint Marius, Christhoper Brevard, Jeremy Aynslet (red.), 1999, Material memories. De-
sign and Evocation, Berg Publishers, New York.
Lasch Chris, 1979, The Culture of Narcissism: American Life in an Age of Diminishing
Expectations, W. W. Norton & Company, Nowy Jork.
Lash Scott, Celia Lury, 2007, Global Culture Industry, Polity Press, Cambridge.
Latour Bruno, 2005, Reassembling the Social, Oxford University Press , Oksford.
Lury Celia, 1996, Consumer Culture, Rutgers University Press, Cambridge.
Lury Celia, 2004, Brands. The logos of Global Economy, Routledge, Nowy Jork.
McCracken Grant, 1990, Culture and Consumption: New Approaches to the Symbolic Cha-
racter of Consumer Goods and Activities, Indiana University Press, Bloomington.
Miller Daniel, 2005, Materiality. An Introduction, w: Materiality, red. D. Miller, Duke Uni-
versity Press Books, Londyn.
Mitchell Timothy, 2001, Egipt na wystawie świata, tłum. E. Klekot, PIW, Warszawa.
Mitchell William J. Thomas, 2005, What do Picture want. The lives and loves of Images,
University Of Chicago Press, Chicago.
Nora Pierre, 2001, Czas pamięci, tłum. W. Dłuski,  Res Publica Nowa , nr 7, s. 37 43.
Pomian Krzysztof, 2006, Historia. Nauka wobec pamięci, Wydawncitwo Naukowe UMCS,
Lublin.
Rifkin Jeremy, 2004, Wiek dostępu, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Schiffer Micheal Brian, Andrea R. Miller, 1999, The Material Life of Human Beings. Arti-
facts, behavior, and Communications, Routledge, Londyn Nowy Jork.
Schmidt Filip, Marta Skowrońska, 2008, Człowiek w sieci przedmiotów. Socjologiczna ana-
liza roli i znaczenia przedmiotów w przestrzeni domowej, w: Rzeczy i ludzie. Huma-
nistyka wobec materialności, red. J. Kowalewski, W. Piasek, M. Śliwa, Wydawnictwo:
Instytut Filozofii UWM, Olsztyn, s. 197 222.
Schroeder Jonathan E., Miriam Salzer-Morling, 2005, Brand Culture, Sage, Londyn
Slater Don, 1997, Consumer Culture and Modernity, Polity, Cambridge.
Slater Don, b.d., Markets, materiality and the new economy, www.ges.bham.ac.uk/ NewE-
conomyIntranet/eminar1/Papers/DonSlater.pdf.
Szahaj Andrzej, 2004, E pluribus unum? Dylematy wielokulturowości i politycznej popraw-
ności, Univestitas, Kraków.
Woodward Ian, 2007, Understanding material culture, Sage, Londyn.
Workowski Adam, 2009, Ontologiczne podstawy posiadania, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław.