169
Eugeniusz KAMEDUA
A
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa w Poznaniu
PRZEMOC W SZKOLE I PRÓBY JEJ OGRANICZENIA
Przemoc i agresja to zjawiska coraz powszechniej występujące w naszym co-
dziennym życiu. Obserwuje się je w rodzinie, różnorodnych grupach społecznych,
w środkach masowego przekazu, w miejscu pracy a także w różnego typu instytu-
cjach oświatowo-wychowawczych. Zjawiska te występowały wcześniej, ale w
mniejszej niż obecnie skali. Od wieków zdarzały się jakieś akty przestępczości,
chuligaństwa, czy znieczulenia na ludzkie krzywdy, godzące w osobistą godność
jednostki, ale wzrost tych zjawisk wskazuje na to, iż agresorami stają się coraz
młodsi ludzie i to właśnie jest niepokojące.
Na co dzień wiele aktów agresji i przemocy zostaje utajone z różnych przy-
czyn, ale sprawą bezsporną jest fakt, iż owe zjawiska istnieją. Chociaż zdarzają się
one w naszym kraju, na szczęście, nie przybierają tak drastycznych przejawów jak
na przykład w innych krajach i regionach świata, np. Stany Zjednoczone, niektóre
kraje afrykańskie i azjatyckie, ostatnio też kraje arabskie. Nasilająca się przemoc i
agresja w naszym kraju stanowi już poważny problem i budzi niepokój społeczeń-
stwa. Pewne jest, że należy zrobić wszystko, aby skutecznie przeciwdziałać tym
zjawiskom lub te przypadki minimalizować, bowiem wiadomo, że lepiej jest zapo-
biegać niż leczyć.
Pojęcie agresji i przemocy
W codziennym języku  agresja może być rozumiana wieloznacznie. Pod tym
pojęciem rozumie się napad, atak, inwazję, najazd itp. W psychologii używa się
takich wyrażeń jak wrogość, wojowniczość, destruktywność. Terminy te służą do
określenia tendencji, czy też skłonności do zachowania czynnego lub werbalnego
skierowanego przeciwko komuś lub czemuś.1
Definicje agresji prezentowane przez różnych autorów podkreślają aspekt jej
intencjonalności, umyślności czynienia szkody, czyli celowości. Według J.
Ranschburga agresja to zamierzone działanie mające na celu wyrządzenie komuś
lub czemuś szkody, straty lub bólu.2 E. Aronson definiuje akt agresji jako  (...) za-
chowanie mające na celu wyrządzenie szkody lub przykrości .3 Z. Skorny zaś
twierdzi, że  (...) agresja jest społecznym sposobem zachowania się, wynikającym
z wrogich tendencji i chęci szkodzenia innym lub otoczeniu .4
Wiele również innych definicji jest zgodnych z potocznym rozumieniem tego
pojęcia. Jeśli pojawiają się różnice to wynikają one z przyjętych różnych teorii,
bowiem nie ma pełnej zgodności w poglądach na temat z
ródeł tego zjawiska.
W literaturze można znalez
ć różne klasyfikacje zachowań agresywnych. Naj-
częściej wymienia się agresję fizyczną przejawiającą się w takich zachowaniach
jak: uderzenie, potrącenie, popychanie, kopanie, bicie, szarpanie, podstawianie
nogi, wyrywanie, niszczenie przedmiotów dewastacja przyrody, bicie i zabijanie
1
Por.: J. Grochulska: Reedukacja dzieci agresywnych. Warszawa 1982, s. 6
2
Por. J. Ranschburg: Lęk, gniew, agresja. Warszawa 1993, s. 93
3
E. Aronson: Człowiek  istota społeczna. Warszawa 1995, s. 303
4
Z. Skorny: Mechanizmy regulacyjne ludzkiego zachowania. Warszawa 1989, s. 186
170
zwierząt itp. Agresja fizyczna to także reakcje mimiczne, wykrzywianie się, prze-
drzez
nianie kogoś, rzucanie przedmiotami, kłucie itp. Tego typu zachowania to
tzw. agresja fizyczna bezpośrednia. Obok niej spotykamy się z agresją fizyczną
pośrednią, która ma na celu wyrządzenie określonemu przedmiotowi szkody, nie
przybiera formy bezpośredniego ataku na ten przedmiot. Przykładem tego typu
zachowań jest np. przeszkadzanie komuś w wykonywaniu jakichś czynności, do-
kuczanie, chowanie przedmiotów należących do określonej osoby, psucie ich lub
przywłaszczenie.
Inny rodzaj to agresja słowna przejawiająca się w takich zachowaniach jak:
straszenie, szantażowanie, grożenie, zabranianie uczestnictwa w jakichś przed-
sięwzięciach, podawanie fałszywych informacji w celu wprowadzenia w błąd, zło-
śliwe plotkowanie, wyśmiewanie, skarżenie, obmawianie, wypowiedzi poniżające
atakowaną osobę, kpiny, złośliwe uwagi, przezwiska, przeklinanie itp.
W literaturze można spotkać także jeszcze inne podziały agresji, np. frustra-
cyjna, naśladowcza, instrumentalna, patologiczna, społeczna, prospołeczna, afek-
tywna, atakująca, obronna.
Potocznie lub w węższym znaczeniu agresję fizyczną a także słowną utożsa-
mia się często z pojęciem przemocy. W literaturze naukowej trudno znalez
ć jedno-
litą definicję tego terminu. Przeważnie definicje przemocy biorą pod uwagę trzy
podstawowe kryteria: rodzaj zachowania, intencje oraz skutki przemocy.5 Przykła-
dem pierwszego podejścia może być definicja amerykańskiego Centrum Pomocy
Dzieciom Krzywdzonym i Zaniedbanym, uznająca przemoc jako  (...) fizyczne lub
umysłowe działanie na szkodę, wykorzystywanie seksualne, zaniedbywanie lub
maltretowanie dziecka poniżej osiemnastego roku życia przez osobę odpowie-
dzialną za pomyślny jego rozwój oraz działania, które stanowią zagrożenia dla jego
rozwoju .6
Dość trafną wydaje się być definicja I. Pospiszyl, która rozumie przemoc jako
działanie  (...) wszelkimi nieprzypadkowymi aktami godzącymi w osobistą wolność
jednostki lub przyczyniającymi się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby,
wykraczającymi poza społeczne zasady wzajemnych relacji .7 W zbliżony sposób,
ale trochę szerzej, przemoc określają A. Piekarska, J. Brągiel, H.J. Schneider.8
Według M. Dąbrowskiej-Bąk, pojęciem przemocy operuje się zbyt swobodnie, więc
nie znalazła ona takiej definicji, która by uwzględniła wszystkie wątki istotne i dla-
tego stworzyła własną definicję projektującą. Wyszła w niej od definicji słowniko-
wej, która oznacza  (...) przemoc  siła przeważająca, fizyczna przewaga, wyko-
rzystywana do czynów bezprawnych, dokonywanych na kimś, narzucona bez-
prawnie władza, panowanie, czyny bezprawne dokonane z użyciem fizycznego
przymusu, gwałt .9 Przemoc oznacza, więc użycie siły skierowanej przeciwko jed-
nostce, grupie społecznej, wolności  jako pozytywnej wartości. Widać więc, że
zjawisko przemocy, podobnie jak agresji, nie jest łatwe do zdefiniowania, głównie
5
Por.: K. Kmiecik-Baran: Młodzież i przemoc  mechanizmy socjologiczno-psychologiczne. Warszawa
2000, s. 20
6
Ibidem
7
I. Pospiszyl: Przemoc w rodzinie. Warszawa 1994, s. 14
8
Por. A. Piekarska: Uwarunkowania, rozmiary i skutki zjawiska przemocy wobec dziecka w rodzinie.
 Psychologia Wychowawcza 1984 nr 3; J. Brągiel: Zrozumieć dziecko skrzywdzone. Opole 1998;
H.J. Schneider: Przemoc w szkole.  Zdrowie Psychiczne 1992, nr 1-2
9
M. Dąbrowska-Bąk: Przemoc w szkole. Poznań 1995, s. 21
171
ze względu na złożoność zjawiska, jak również ze względu na różnorodność sto-
sowanych sposobów przemocy nad innymi.
Podobnie jak i przy zjawisku agresji, wiele jest klasyfikacji rodzajów przemocy.
Różni badacze tego zjawiska stosują swoje kryteria klasyfikacji. J. Melibruda wy-
mienia takie rodzaje jak:
- przemoc spontaniczna (gorąca), której towarzyszy agresja, silne napięcie
emocjonalne, często niekontrolowane, silne frustracje, stany gniewu, zło-
ści, furii, afekty, brak kontroli zachowania oraz bogate formy ekspresji:
krzyki, głośne wyzwiska, rękoczyny, gwałtowne zadawanie bólu, impul-
sywne zachowania;
- przemoc instrumentalna (chłodna)  przemyślana, często wyrafinowana,
działanie z premedytacją. Ktoś, kto stosuje ten rodzaj przemocy, realizuje
scenariusz przemocy  zapisany i utrwalony wzór postępowania, którego
wcześniej się nauczył.10
Inni autorzy wyróżniają jeszcze przemoc interpersonalną, czyli dokonującą się
w bezpośrednich relacjach międzyludzkich (przemoc bezpośrednia).11 J. Bińczyc-
ka, I. Obuchowska, Z. Kwieciński, M. Dąbrowska-Bąk zwracają uwagę na przemoc
strukturalną, która jest bezgłośna i wydaje się pochodzić od natury, znajduje się w
strukturach społecznych, w społecznej świadomości, w procesach socjalizacji
obowiązujących w danej kulturze, jest jak gdyby poza jednostką na tle jej prze-
strzeni życia.12 Np. w szkole nie ma miejsca na autonomię, zawsze trzeba się
przyporządkowywać pewnym zasadom, co może blokować przyszłą dojrzałość
oraz rozwój uczniów. W funkcjonowaniu szkoły da się także zaobserwować prze-
moc symboliczną opartą na legalnym prawie do narzucania i wpajania tego, co
służy interesom klas panujących, popartą autorytetem pedagogicznym. Działalność
pedagogiczna polega na nieustannym systematycznym wpajaniu zasad i przeko-
nań, dążeniu do zinterioryzowania określonych wzorców zachowań i myślenia.13
Ze względu na zajęcie się problematyką dotyczącą przemocy w szkole należy
ograniczyć się do niektórych rodzajów i form przemocy wobec dzieci i młodzieży.
Formy przemocy i jej cechy
Wielu autorów wymienia takie rodzaje przemocy wobec dziecka jak: przemoc
fizyczna, psychiczna lub emocjonalna, nadużycia seksualne lub przemoc seksual-
na oraz zaniedbywanie.
Przemoc fizyczna  najczęściej spotykana forma przemocy polegająca naj-
ogólniej na zadawaniu bólu fizycznego i/lub obrażeń fizycznych, bądz
grożenie
obrażeniami.14 Celem przemocy fizycznej jest wymuszenie na ofierze takiego za-
chowania, jakiego życzy sobie sprawca. Przykłady obejmują podobne czyny, jak
wcześniej przedstawiono przy agresji fizycznej. Objawy stosowania przemocy fi-
zycznej u dziecka mogą być zaobserwowane w szkole głównie na lekcjach wy-
chowania fizycznego, ponieważ na tych lekcjach uczeń rozbiera się. Najczęstszymi
obrażeniami mogą być: pręgi, rany cięte, guzy, oparzenia, sińce, odciski palców na
10
Por. J. Melibruda: Tajemnice etoh. Warszawa 1993
11
Por. J. Bińczycka: Między swobodą a przemocą w wychowaniu. Kraków 1997
12
Por. J. Bińczycka, op. cit.; I. Obuchowska: Przemoc w wychowaniu.  Kwartalnik Pedagogiczny 1989
nr 4; Z. Kwieciński: Socjopatologia edukacji. Warszawa 1992; M. Dąbrowska-Bąk: Szkoła w systemie
przemocy strukturalnej. Poznań 1999
13
Por. K. Kmiecik-Baran, op. cit., s. 30
14
Por. K. Browne, M. Herbert: Zapobieganie przemocy w rodzinie. Warszawa 1999
172
skórze w miejscu, w którym dziecko było silnie chwytane, obrażenia warg, które
mogą być wynikiem uspokajania dziecka, skaleczenia, oparzenia, rany, złamania i
zwichnięcia, urazy głowy, obrażenia wewnętrzne jamy brzusznej.
Przedstawione wyżej symptomy mogą być pomocne w rozpoznawaniu ofiar
przemocy, której uczniowie mogli doznać w środowisku rodzinnym, rówieśniczym
lub na terenie szkoły.
Przemoc psychiczna (emocjonalna)  to poważne, szkodliwe oddziaływanie
na emocjonalny lub behawioralny rozwój dziecka, to rozmyślne niszczenie lub zna-
czące obniżenie prawidłowego rozwoju, od wyzwisk poczynając poprzez emocjo-
nalne odrzucenie po nadmierne wymagania i nieliczenie się z możliwościami roz-
wojowymi. Jako przykłady takiego działania można wymienić: ciągłe krytykowanie,
poniżanie, obmawianie, obrażanie, upokarzanie w obecności innych osób, oskar-
żanie o wszystkie błędy, używanie wyzwisk i inne działania mające na celu znie-
kształcenie u ofiary obrazu własnej osoby i podważenie jej poczucia własnej war-
tości. Sprawca przemocy dąży w ten sposób do tego, aby ofiara była osamotniona
i zależna od niego. Często też onieśmiela i grozi ofierze, wmawia, że stanie się coś
złego, jeśli nie będzie posłuszna.
Nadużycia seksualne (przemoc seksualna)  to wciąganie dziecka w sferę
aktywności seksualnej, nieadekwatnej do jego etapu rozwojowego, w sferę działań,
których dziecko nie rozumie i nie jest w stanie zaakceptować i które jednocześnie
naruszają normy prawne i społeczne. Ta forma przemocy jest szczególnie trudnym
i problematycznym obszarem badań, bo nie jest ona łatwa do zidentyfikowania lub
wykrycia, ponieważ rzadko jej skutkiem są obrażenia fizyczne.
Zaniedbywanie  charakteryzuje się  (...) brakiem zaspokajania potrzeb psy-
chicznych i fizycznych dziecka niezbędnych do jego prawidłowego rozwoju .15 Do
fizycznych objawów zaniedbywania należy: widoczne niedożywienie, brak higieny
osobistej, noszenie podartych i brudnych ubrań, niedostosowanych do pór roku i
temperatury otoczenia, potrzeba leczenia. Behawioralne wskaz
niki obejmują: kra-
dzieże, żebranie i gromadzenie żywności, częste nieobecności w szkole i opóz
nie-
nia w nauce.
Z dość pobieżnego przedstawienia zagadnienia agresji i przemocy widać, że
różnice między rozumieniem tych terminów nie są duże. W języku potocznym nie-
kiedy traktuje się je zamiennie. Dość zbliżone są także podziały tych zjawisk.
Przemoc w szkole współczesnej w świetle badań
Zjawisko przemocy występuje w różnych środowiskach: w rodzinie, w grupie
rówieśniczej a także w instytucjach oświatowo-wychowawczych. Podjęta w 1999 r.
reforma systemu edukacji miała również na celu polepszenie jakości pracy dydak-
tycznej i wychowawczej  był to jeden z trzech filarów reformy. Władze oświatowe
podejmujące reformę zakładały, że zmiana struktury organizacyjnej szkolnictwa
przyczyni się także do ograniczenia zjawiska przemocy. Wprowadzenie gimnazjum
jako szkoły ponadpodstawowej miało zapewnić zmniejszenie przedziału wiekowe-
go między uczniami. W szkole podstawowej będą tylko uczniowie w wieku 7  13
lat, w gimnazjum - 13  16 lat a w szkolnictwie ponadgimnazjalnym 16  19 lat.
Zakładano przy tym, że każdy typ szkoły będzie się mieścił w oddzielnym budynku
i to ograniczy kontakty między młodszymi uczniami a starszymi ograniczając przez
15
J. Kielecka-Kuszyk: Medyczne aspekty krzywdzenia dzieci. W: E. Milewska, A. Szymanowska (red.):
Rodzice i dzieci. Psychologiczny obraz sytuacji problemowych. Warszawa 2000, s. 208
173
to możliwość występowania zjawiska przemocy w stosunku do młodszych i słab-
szych uczniów. Bardzo łatwo wydać rozporządzenie zmieniające ustrój szkolny, ale
bez odpowiedniego i systemowego przygotowania warunków efekty mogą być
niezadowalające. Tak też się stało i w tym przypadku, zdaniem nauczycieli i nadzo-
ru pedagogicznego zjawisko przemocy nie zmniejszyło się a wręcz zwiększyło.
Jednym z powodów było ulokowanie szkół podstawowych i gimnazjów w tych sa-
mych obiektach. Przedzielenie ściankami działowymi korytarzy niewiele dało, bo-
wiem uczniowie szkoły podstawowej i gimnazjum spotykają się na tym samym
boisku, często jadą do szkoły tym samym autobusem. Gimnazjaliści czują się waż-
niejsi, co demonstrują swym młodszym kolegom ze szkoły podstawowej a konflikty
między tymi kategoriami raczej nasiliły się. Dążenie do minimalizacji kosztów edu-
kacji poprzez likwidację mniejszych szkół i konieczność dowożenia uczniów,
zwiększenie liczebności klas szkolnych nie daje możliwości polepszenia ani pracy
dydaktycznej ani wychowawczej. Na dodatek pojawiły się trudności w zapewnieniu
uczniom godziwych warunków przy często dość długim oczekiwaniu na odjazd do
domu. Brak jest odpowiednich pomieszczeń przy przeładowanych dużą liczbą
uczniów szkół i obserwuje się stopniową likwidację stołówek szkolnych, bowiem na
ich utrzymanie nie ma lub są tylko bardzo skromne środki.
Zdaniem badanych nauczycieli największe problemy natury wychowawczej
występują w szkołach gimnazjalnych i stąd odnotowuje się zjawisko wzrostu agre-
sji i przemocy w środowisku szkolnym, pomimo wprowadzenia obowiązku przygo-
towania przez szkołę oddzielnego programu działalności wychowawczej.
Należy zastanowić się, jakie są inne przyczyny powstawania przemocy w
szkole. Jedną z nich może być przewaga funkcji dydaktycznej nad wychowawczą.
Wielu nauczycieli chcąc zrealizować program kształcenia zapomina o funkcji wy-
chowawczej szkoły. W placówkach szkolnych, zwłaszcza, jeśli jest dużo uczniów
występuje zjawisko większego zróżnicowania osobowości uczniów i ich poziomu
moralnego. Wśród uczniów znajdują się jednostki dobrze wychowane, kulturalne,
zgodne, koleżeńskie, ale także zdemoralizowane, agresywne, tyranizujące rówie-
śników. Zapewne jest to też efekt pauperyzacji społeczeństwa, bezrobocia, zjawisk
patologicznych w rodzinach i grupach społecznych.
W przeprowadzonych badaniach pilotażowych w 8 szkołach gimnazjalnych
okazało się, że zjawisko przemocy występuje dość często w środowisku szkolnym.
Badani uczniowie za pomocą kwestionariusza ankiety i wywiadu przyznawali, że
spotykają się z przejawami przemocy na terenie szkoły. Spośród form przemocy
fizycznej najczęściej było to popychanie, podkładanie nóg, bicie, kopanie, wykrę-
canie rąk, znęcanie się nad młodszymi i słabszymi. Sami sprawcy tak wyjaśniają
swoje zachowanie:  W szkole zawsze byli uczniowie, którzy pokazywali innym, kto
tu rządzi. Nie mogę pozwolić, aby inni robili sobie ze mnie jaja. Muszę się bronić.
 Czasem robimy sobie z kumplami takie żarty. Nie mogę być gorszy od nich.
 Trzeba jakoś przetrwać te nudy na lekcjach. Wyśmiewanie się z innych i robienie
kawałów traktuję jako dobrą zabawę, bo przecież w szkole zawsze się takie rzeczy
robiło. W tak dużym budynku z łatwością można znalez
ć jakąś ciamajdę.  Na
przerwach są nudy. Jak mnie ktoś podpuści to pomęczę któregoś kota. Interesu-
jącym jest, że tylko około od 7 do 15% w zależności od badanej szkoły wymieniało
wyłudzanie pieniędzy lub innych rzeczy. Badania prowadzone były w gimnazjach
znajdujących się w małych miejscowościach, gdzie zróżnicowanie w dochodach
rodziców nie było duże.
174
Z form przemocy psychicznej wymieniano na pierwszym miejscu przezywanie,
dalej wyśmiewanie, ośmieszanie i zastraszanie. W badaniach nie odnotowano w
zasadzie objawów przemocy seksualnej. Jedynie około 2,6% respondentów wy-
mieniało takie przejawy jak zmuszanie do rozmów o treści seksualnej oraz dotyka-
nie intymnych części ciała. Zdaniem aż 61,6% ankietowanych to uczniowie otrzy-
mujący słabe wyniki w nauce są najczęściej sprawcami przemocy. Przyznający się
w ankiecie do takich czynów nie potrafili lub nie chcieli wskazać przyczyn takiej
sytuacji. Ci sami uczniowie najczęściej pisali, że nie lubią lub bardzo nie lubią
szkoły. Być może, spora część winy za taką sytuację spoczywa na szkole jako
instytucji i nauczycielach, którzy nie zawsze są przychylni dla uczniów, zwłaszcza
słabych. Wielu badanych (około 33%) wypowiedziało się, że atmosfera w szkole
jest nieprzyjazna dla ucznia. Kształtują ją zarówno stosunki pomiędzy samymi
uczniami, uczniami a nauczycielami, a także między nauczycielami. Głównie na
tych ostatnich spoczywa odpowiedzialność za bezpieczeństwo młodzieży, jednak
nie zawsze wśród pedagogów istnieje przychylna atmosfera współpracy a to może
zachwiać prawidłowe relacje między nimi. W badaniach okazało się, że aż 37%
młodzieży zauważyło niepoprawne stosunki między swoimi nauczycielami, ich
wrogość w stosunku do siebie. W takiej atmosferze trudno zadbać o bezpieczeń-
stwo podopiecznych i dlatego aż 53,75% badanej młodzieży uważa swoją szkołę
za miejsce stwarzające dla nich zagrożenie, Tymczasem badani nauczyciele za-
przeczają, jakoby taki stan rzeczy miał miejsce. Uczniowie zaś podają, że przyczy-
ną tego zjawiska jest dostrzegalny chaos panujący w szkole, stosowanie przez
kolegów, jak i nauczycieli agresji i przemocy. W takiej szkole na pewno trudno o
przyjazną atmosferę i bezpieczeństwo.
O nasilającym się zjawisku przemocy w szkole mówi się od dawna, ukazuje
się tę problematykę w mediach. Czy placówki oświatowo-wychowawcze mogą i
powinni podjąć działania profilaktyczne, w jakiej formie, czy mogą liczyć na pomoc
innych środowisk spoza szkoły?
Sposoby przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole
Jak wcześniej wspomniano, każda placówka szkolna ma obowiązek posiada-
nia programu wychowawczego zawierającego całościowy opis zadań. Część z nich
wynika z ustaw i rozporządzeń oświatowych, pozostałe określane są przez dyrek-
cję, radę pedagogiczną w konsultacji z rodzicami, a byłoby dobrze, żeby także z
samorządami uczniowskimi. Wynika z tego, że prawo tworzy tylko ramy programu
a konkretny jego kształt zależy od tych czterech środowisk. Częścią szkolnego
programu wychowawczego powinny być działania profilaktyczne dla ograniczania
zachowań niekorzystnych społecznie, usuwanie lub ograniczanie zewnętrznych
zagrożeń zwiększających ryzyko powstawania takich zachowań oraz podnoszenie
poziomu zdolności do obrony przed różnymi zagrożeniami zewnętrznymi.16 Działa-
nia profilaktyczne mogą polegać na przeprowadzaniu pogadanek i różnego rodzaju
zajęć kształtujących umiejętności społeczne, budujące wiarę w siebie, poruszające
problematykę wartości, co może przyczyniać się do lepszego zrozumienia siebie i
otaczającego świata.17 W ostatnich latach powstało wiele różnorodnych projektów
16
Por. A. Nowak, E. Wysocka: Problemy i zagrożenia społeczne we współczesnym świecie. Elementy
patologii społecznej i kryminologii. Katowice 2001
17
Por. A. Hedo: Profilaktyka w szkole jako forma minimalizowania zagrożeń uzależnieniem.  Opieka,
Wychowanie, Terapia 2002, nr 1
175
profilaktycznych, które mogą być stosowane w działalności wychowawczej. Oto
niektóre z nich: Program  Nie! Dla przemocy i agresji w szkole . Autorski program
zaradczy  Gimnazjum bez przemocy . Program profilaktyczny  Nie! Dla przemocy
 Tak! Dla kultury . Krajowy program  Zapobieganie Niedostosowaniu Społeczne-
mu i Przestępczości Wśród Dzieci i Młodzieży . Rządowy program  Profilaktyczna
opieka zdrowotna nad dziećmi i młodzieżą w środowisku nauczania i wychowania .
Trening Zastępowania Agresji (ART). Bezpieczny uczeń. Jak unikać zagrożeń.
Poza tymi programami istnieje wiele jeszcze programów opracowywanych przez
poszczególne placówki.
Na terenie szkoły należy podejmować działania interwencyjne zmierzające do
zmniejszenia lub wyeliminowania zjawiska przemocy w środowisku szkolnym i
pozaszkolnym. Warunkiem powodzenia takiej działalności jest uświadomienie wagi
problemu przez nauczycieli, uczniów i rodziców. Program interwencyjny powinien
obejmować takie obszary jak: działania ogólnoszkolne, wewnątrzklasowe, indywi-
dualne oraz okołoszkolne. Działania ogólnoszkolne to prowadzenie rozpoznania
skali i rozmiarów występowania przemocy, organizowanie szkolnych dni poświęco-
nych tej problematyce, organizacja sejmików, zwiększenie kontroli podczas przerw
międzylekcyjnych, monitorowanie osób wchodzących na teren szkoły, czasem
wprowadzanie identyfikatorów dla uczniów i nauczycieli, organizacja czasu wolne-
go dla młodzieży po zajęciach, co wiąże się niestety z koniecznością nakładów
finansowych na te cele a nie zawsze organy prowadzące mają na to środki. Można
także uruchomić telefon zaufania, z którego mogą korzystać ofiary przemocy oraz
ich rodzice. Niekiedy w szkołach zaprasza się na zajęcia gości np. policjantów,
przedstawicieli sądu, kuratorów dla nieletnich. W ramach działań wewnątrzklaso-
wych wyróżnić można godziny wychowawcze poświęcone problematyce przemocy,
stosowanie odpowiedniego systemu nagradzania i karania uczniów, udzielanie
pomocy uczniom szykanowanym przez kolegów. Działania indywidualne mogą
polegać na przeprowadzaniu rozmów z uczniami stosującymi przemoc oraz ich
ofiarami, rozmowy z rodzicami sprawców, pomoc psychoterapeutyczna dla rodzi-
ców i uczniów (grupy wsparcia, terapie grupowe, konsultacje indywidualne), zmia-
na klasy lub nawet szkoły dla ucznia. W ramach działań okołoszkolnych odnoszą-
cych się do walki z przemocą można wyróżnić: różnorodne formy współpracy z
mieszkańcami osiedla lub miejscowości, gdzie mieści się szkoła, współpraca z
policją, współpraca z lokalnymi mediami, współpraca z dyrektorami i szkołami w
danej miejscowości lub najbliższej okolicy.
Powyżej starano się tylko dość ogólnie zarysować ważną z punktu widzenia
społecznego problematykę przemocy i agresji. Niezbędnym staje się dalsze pro-
wadzenie badań naukowych nad tym zjawiskiem oraz doskonalenie praktyki peda-
gogicznej. Z dotychczasowego rozpoznania wynika, że do podjęcia działań profi-
laktycznych potrzebna jest gruntowniejsza wiedza nauczycieli, której nie wynoszą z
uczelni kształcących kadry pedagogiczne. Należałoby zwiększyć ofertę w zakresie
doskonalenia nauczycieli dla lepszego ich przygotowania do działalności profilak-
tycznej w zakresie umiejętności rozpoznawania zagrożeń oraz podejmowania sku-
tecznych działań dla wydatnego zmniejszenia zjawisk agresji i przemocy w środo-
wisku szkolnym.