TECHNOLOGIA
Marek Skrzypczak
Miks Dolby Surround
w praktyce
Powszechne wykorzystanie
technologii dookólnej
w nagraniach dx
więkowych
jest już faktem. Na co dzień
bowiem spotykamy się
z nią w kinie, pojawiły się
systemy kina domowego,
płyty DVD z opcją surround,
a i telewizja emituje nie-
które programy w tej tech-
nice.
Na naszej płycie w katalogu Do- statnim bastionem broniącym się sumą kanału lewego i prawego, co wytwa-
datki zamieszczamy dodatkowe Oprzed systemem surround są nagrania rza silne wrażenie projekcji dx
więku z jedne-
materiały związane z artykułem. muzyczne, głównie z uwagi na brak jedno- go, centralnego punktu. Do tego dochodzi
PDF litego standardu (SACD vs DVD-Audio). In- zjawisko uwypuklenia częstotliwoS
ci odpo-
ną przeszkodą w ostatecznym zwycięstwie wiedzialnych za prezencję (3-4kHz) przy pro-
techniki surround nad stereo jest koniecz- mieniowaniu dx
więku z głoS
nika centralne-
noS
ć odtwarzania dx
więków z szeS
ciu gło- go znajdującego się bezpoS
rednio na wyso-
S
ników, które czasem trudno umieS
cić bez koS
ci twarzy. Realizatorzy pracujący z obra-
zakłócania harmonii wnętrza. Bez względu zem przyzwyczaili się już do tych zjawisk,
jednak na to, czy na zgrania surround jest jednak ci, którzy pracują tylko z muzyką, są
czy nie ma zapotrzebowania, realizator początkowo nieco zaskoczeni. Praktycznym
dx
więku powinien umieć sobie radzić z kre- rozwiązaniem problemu jest zgrywanie
owaniem takiej przestrzeni. Poniższe uwagi z nieco szerszą przestrzenią niż zwykle.
mają na celu pomoc w zrozumieniu poja- Najczęstszym błędem popełnianym w ta-
wiających się problemów. kiej sytuacji jest wyłączenie głoS
nika cen-
tralnego i odsłuchiwanie tylko z dwóch gło-
Postrzeganie stereo. Z powodu S
ników (lewego i prawego), tj. monitorując
s
korzystania z centralnego głoS
nika, obraz ten centralny w sposób pozorny. Być może
stereofoniczny odtwarzany przez zestaw lepiej czujemy wówczas nasze zgranie, ale
surround jest nieco zdeformowany w sto- z pewnoS
cią nie będzie ono dobrze postrze-
sunku do odsłuchu konwencjonalnego gane przez słuchaczy korzystających z peł-
(dwugłoS
nikowego). Najbardziej zauważal- nego, wielokanałowego systemu odsłucho-
ną różnicą jest wrażenie jego zawężenia. wego. Nawet jeS
li zgranie brzmi inaczej
Materiały x
ródłowe
Wynika to z faktu, że największa częS
ć zgry- (może gorzej) z centralnym głoS
nikiem, to
1. Dolby Surround Mixing Manual. Dolby Labo- wanej muzyki znajduje się najczęS
ciej na jednak zalecana jest właS
nie taka metoda
ratories: Jim Hilson, David Gray, Michael Di-
S
rodku, jako efekt odtwarzania dx
więków odsłuchu.
Cosimo
jednoczeS
nie z lewej i prawej strony, two-
2. http://www.dolby.com/tech/
rząc tam pozorne x
ródło dx
więku. Ponadto Efekty oraz tła dx
więkowe powinny być
3. http://www.dolby.com/pro/
głoS
nik centralny zawiera informacje będące zwyczajowo umieszczane pomiędzy lewym,
26
26
26
Estrada i Studio " maj 2003
i
S
"
m
2
prawym i surroundowym (tylnym) kanałem.
Powszechną praktyką jest wytwarzanie szer-
szego stereofonicznego tła w ten sposób, że
lewy kanał łączony jest w panoramie z sur-
roundowym, podobnie jak i prawy. W efek-
cie końcowym dx
więk tła zaczyna nas ota-
czać, pozostając jednak wciąż z przodu.
Efekty monofoniczne można umieszczać
w panoramie pomiędzy głoS
nikiem central-
nym a surroundowym; przy zachowaniu od-
powiedniej równowagi poziomów słuchacz
odniesie wrażenie, że dx
więk dochodzi ze
wszystkich czterech kierunków. Taka techni-
ka jest często używana dla elementów tła
przy zgraniach telewizyjnych i filmowych.
Można też użyć odrobiny pogłosu sterofo-
nicznego nakładanego na podobnie pano-
ramowany efekt monofoniczny (pomiędzy
kanałem centralnym i surroundowym),
a wysyłany do kanałów lewego i prawego,
co spowoduje dalsze poszerzenie obrazu
przestrzennego.
Innym sposobem na wyprowadzenie efek-
tu stereofonicznego z sygnału monofonicz-
nego jest umieszczenie dx
więku oryginalne-
go na przykład w lewym kanale i jednocze- kanału surroundowego, a w rzeczywistoS
ci Konsoleta Soundtracs DPC-II, przeznaczo-
sne umieszczenie go również w prawym, ale sygnał tam pojawiający się jest niewielki, na między innymi do miksów dookólnych,
opóx
nionego o około 8ms. Należy jednak za- powinniS
my zawęzić panoramę sygnału dla zainstalowana w londyńskim studiu Moli-
strzec, że uzyskany efekt w znacznej mierze powrotu z efektu potencjometrami panora- nare. (fot. Soundtracs)
zależy od charakteru obrabianego dx
więku my, ustawiając je bliżej centralnego położe-
i kontekstu w jakim dokonano edycji. nia. Metodą doS
wiadczalną ustalamy wła-
Trzeba mieć S
wiadomoS
ć, że sygnał po S
ciwe położenia tak, aby otrzymać pożąda-
zdekodowaniu może brzmieć inaczej niż ne brzmienie.
przed zakodowaniem. Ponieważ jednak Nadmierna zawartoS
ć sygnału w kanale
przy zgraniu słuchamy sygnałów za deko- surround najczęS
ciej wynika z pewnego ro-
derem, mamy więc możliwoS
ć wybrania ta- dzaju nakładania się zmian fazy pochodzą-
kich parametrów i ustawień procesorów sy- cych od procesora efektowego oraz zmian
gnałowych, aby końcowy efekt zgrania był fazy występujących przy kodowaniu w sys-
zgodny z naszymi oczekiwaniami, nawet je- temie Dolby Surround.
S
li brzmi on x
le przed koderem. JeS
li zauwa- Wiele problemów może spowodować
żymy, że nasze ulubione ustawienie efektu przestrzeń stereo wytwarzana syntetycznie
pogłosu wytwarza zbyt wiele sygnału dla z sygnału mono. Pierwszą przeszkodą jest
TECHNOLOGIA Miks Dolby Surround
fakt, że Dolby Surround sam wytwarza przy odrobinie wprawy i wyobrax
ni prze-
sygnał stereofoniczny, który nie wymaga już strzennej można sobie z nim poradzić.
dodatkowych układów uprzestrzenniają- Odpowiednia iloS
ć sygnału w kanale sur-
cych (spatializerów). Ponadto, jeżeli zasto- roundowym zależy najczęS
ciej od gustu
sujemy za koderem uprzestrzenniacz z agre- producenta i realizatora dx
więku. Jako myS
l
sywnymi ustawieniami, wówczas może się przewodnią należy przyjąć założenie, że
zdarzyć, że dialogi lub elementy, które po- dx
więk powinien być umieszczony przed
winny znajdować się wyrax
nie z przodu, słuchaczem, oraz że powinien on usłyszeć
będą dochodziły jednoczeS
nie ze wszyst- zmianę w obrazie przestrzennym dx
więku
kich głoS
ników, a tym samym ich lokaliza- w przypadku usunięcia z miksu kanału sur-
cja zostanie utracona. Dlatego też używa- roundowego. Ważne też, aby powtórne je-
nie sterofonicznych procesorów uprze- go pojawienie się powodowało dopełnienie
strzenniających na ostatecznym miksie sy- dx
więku, a nie skokową (agresywną) zmia-
gnału nie jest zalecane. Procesory tego ty- nę przestrzeni dx
więkowej.
pu mogą być jednak z powodzeniem uży- Zapowiedzi i dialogi tradycyjnie umiesz-
wane na indywidualnych S
ladach monofo- czane są w głoS
niku centralnym, tak aby do- Rekomendowana przez Dolby Laboratories
nicznych w trakcie zgrania, jeszcze przed brze związać dx
więk z obrazem. konfiguracja monitorów w studiu montażu
procesem kodowania do Dolby Surround, Częstą praktyką w przemyS
le filmowym dx
więku dookólnego, uwzględniająca dwa
dla wprowadzenia zamierzonych efektów jest zgranie wstępne różnych elementów ce- zestawy przetwarzające kanał surround,
dx
więkowych. lem uproszczenia ostatecznego zgrania. pozwalające na uzyskanie szerokiego roz-
Być może efekty dx
więkowe krążące wo- Osobno koduje się dialogi, muzykę i efekty. proszenia dx
więku w tym kanale.
kół słuchacza są bardzo atrakcyjne i pożą- Zakodowane czteroS
ladowe wstępne zgra-
dane przez producentów nagrań, ale wielo- nia LCRS (lewy, centralny, prawy, surround 
krotnie powtarzane najczęS
ciej męczą słu- tylny) są odpowiednio sumowane w trakcie
chacza. Kluczem do dobrego kreowania miksu finalnego do postaci dwukanałowej
przestrzeni w zgraniach surroundowych jest (Lt/Rt). Należy bezwzględnie łączyć odpo-
subtelnoS
ć efektu. Nie należy też przywiązy- wiednie kanały Lt ze sobą, a Rt ze sobą dla
wać zbytniej uwagi do używanych technik, stworzenia ostatecznego, właS
ciwie zakodo-
ale trzeba pamiętać o tym, że słuchacz nig- wanego sygnału.
dy nie będzie w komfortowej sytuacji, jeżeli
s
będzie musiał obserwować wydarzenia  Sztuczny surround. Bywają
z przodu, a efekty dx
więkowe docierać bę- przypadki, kiedy stereofoniczne nagranie
dą do niego np. z boku. Zbyt głoS
ne, przy- mikrofonowe lub dx
więki wytwarzane
kre, x
le umiejscowione efekty dx
więkowe przez elektroniczne instrumenty powodują
bardziej rozpraszają widza i słuchacza, niż powstawanie efektu nazywanego  sztucz-
mu pomagają w ostatecznym odbiorze. nym surroundem. Efekt taki objawia się
Bądx
my zatem rozważni przy ich stosowa- tym, że częS
ć sygnału stereofonicznego zo-
niu. Inną pułapką jest umieszczanie zbyt staje umieszczona przez dekoder w kanale
wielu informacji w kanale surroundowym. surroundowym (tylnym) na skutek występo-
Podstawowa zasada, to jego oszczędne wy- wania sygnałów o przeciwnych fazach
korzystywanie. JeS
li w trakcie zgrania wy- w podstawowym sygnale stereofonicznym.
rax
nie słyszymy sygnał w kanale surround, Można zaryzykować twierdzenie, że z uwa-
a nasza uwaga jest odciągana od wydarzeń gi na swoją naturę technika mikrofonowa
z przodu, możemy być pewni, że w kanale X-Y zawsze będzie przyczyną tego zjawiska. Ta sama konfiguracja, ale uwzględniająca
tym jest zbyt wiele informacji. I choć sam dx
więk stereofoniczny może dodatkowe dwa monitory przetwarzające
brzmieć dobrze, to jednak ciągła zmiana fa- sygnał surround dla klientów przesłuchują-
Panoramowanie dx
więku. zy sygnału może utrudniać jego właS
ciwe cych materiał w studiu.
d
Najwygodniejszą formą panoramowania
Pomyłki dekodera i efekty uboczne
dx
więku jest korzystanie z manipulatorów
(sprzętowych lub programowych), pozwa- odczas miksowania dx
więków szybko zauważymy, że w tym samym czasie można przemieszczać
Pdx
więki tylko w jednym kierunku. Dlatego bardzo ważne jest precyzyjne zaplanowanie całego tła
lających na przemieszczanie dx
więku za-
dx
więkowego. Kłopoty pojawią się natychmiast, kiedy będziemy chcieli wysłać w tej samej chwili dwa zu-
równo z przodu od lewej do prawej po-
pełne różne, nie związane ze sobą dx
więki do dwóch różnych kanałów, np. efekt cykad do surroundu,
przez centrum (i na odwrót), jak również
a kwakanie kaczek na przód (front). W rezultacie dx
więki będą  uciekać do innych kanałów, tworząc zmie-
pomiędzy przodem i tyłem, a także na nioną przestrzeń dx
więkową, co jest odbierane jako zjawisko wysoce przeszkadzające i niepożądane.
Z innym problemem mamy do czynienia, kiedy nagranie muzyczne zawiera instrument prowadzący umiesz-
umieszczenie dx
więku w dowolnym miejscu
czony w którymS
ze skrajnych kanałów (lewym lub prawym), podczas gdy głos lektora dociera do nas z ka-
w przestrzeni (tzw. styl filmowy).
nału centralnego. W takim przypadku odnosimy wrażenie, że instrument solowy przemieszcza się w kierun-
JeS
li program miksujący lub mikser nie są
ku centrum, a następnie powraca na swoje miejsce kiedy lektor kończy zapowiedx
. Rozwiązaniem problemu
może być bądx
dokonanie zmian w panoramie instrumentów, tj. stałe przesunięcie instrumentu solowego
wyposażone w tego typu manipulatory,
w kierunku centrum, bądx
zredukowanie jego poziomu, aż do chwili zaniku tego niepożądanego efektu.
wówczas sygnały mające pojawić się na
Często realizator dx
więku wytwarzając efekty dx
więkowe dla obrazu filmowego chwilowo wycisza na krót-
froncie (z lewej do prawej) kierujemy do jed-
ko przed chwilą pojawienia się nowego dx
więku wszystkie elementy tworzące tło tak, aby spotęgować je-
nej grupy stereo, a sygnały które będą od- go pojawienie się. Na przykład w nocnej scenie z ruchem ulicznym w tle, jeS
li następnym elementem ma
być trzaS
nięcie drzwiami, to tło ulicy zostaje bardzo mocno wyciszone, czasem nawet do zera, a następnie
twarzane przez głoS
nik centralny i surroun-
powraca ono do stałej wartoS
ci, ale dopiero po efekcie. Takie działania zapewniają poprawnoS
ć kodowa-
dowy do drugiej. OczywiS
cie miksowanie
nia, ponieważ efekt drzwi występuje prawie solo.
w tym trybie nie jest rzeczą najprostszą, ale
28
Estrada i Studio " maj 2003
i
S
"
m
2
TECHNOLOGIA Miks Dolby Surround
kodowanie do postaci surround. Zwykłe do- łasami. Dla miksów muzycznych poziom
danie innego elementu dx
więkowego, jak głoS
noS
ci z punktu widzenia zgrania sur-
np. nałożenie kolejnego S
ladu, może łatwo roundowego powinien być jednakowy we
zmienić charakterystykę fazową nagrania wszystkich kanałach, tj. powinna być zacho-
tak, że dekoder będzie dekodował sygnał wana między nimi równowaga. Poziom od-
w zupełnie inny sposób. Najlepszą metodą słuchu ma jednak doS
ć istotny wpływ na za-
postępowania w takiej sytuacji jest dodanie wartoS
ć barwową miksu (dotyczy to zarów-
pewnej niewielkiej iloS
ci sygnału x
ródłowe- no zgrania stereo jak i surround) z powodu
go do kanału surroundowego w koderze. niekorzystnych zjawisk opisanych krzywymi
W ten sposób dekoder zawsze będzie znaj- izofonicznymi (Fletchera-Munsona). Obra-
dował rzeczywisty sygnał surroundowy, zują one zmiany w postrzeganiu barwowym
a nie przypadkowe informacje o zmianach odbieranego (odsłuchiwanego) materiału
fazy w x
ródłowym sygnale stereofonicznym. dx
więkowego właS
nie w funkcji poziomu
odsłuchu. Szczególnie wyrax
nie słyszalne
KompatybilnoS
ć sygnałów. jest to zjawisko w zakresie niskich częstotli- Przody monitorów lewego, prawego i cen-
s
Sposoby zgrywania sygnału dla produkcji woS
ci. Np. przy poziomie odsłuchu ok. tralnego powinny znajdować się w jedna-
Dolby Surround są analogiczne do tych, ja- 80dB częstotliwoS
ci w okolicach 100Hz bę- kowej odległoS
ci od realizatora i na tej sa-
kich używa się przy normalnej produkcji ste- dą subiektywnie cichsze od częstotliwoS
ci mej wysokoS
ci. Sytuacja, w której boczne
reo. Tak jak dla sygnału stereofonicznego w okolicach 1kHz mniej więcej o 3dB, a przy monitory są np. podwieszone pod sufitem,
sprawdza się kompatybilnoS
ć w układzie zmianie poziomu odsłuchu na 60dB (czyli a monitor centralny stoi na konsolecie, jest
mono, tak dla Dolby Surround trzeba znacznie ciszej) te różnice zaczynają docho- niedopuszczalna.
sprawdzać zgodnoS
ć w układzie stereo dzić nawet do 8dB i zwiększają się coraz
i mono. Bardzo często stereofoniczna kom- bardziej wraz ze zmniejszaniem częstotli-
patybilnoS
ć nie jest zachowana; składowa woS
ci oraz z dalszym obniżaniem poziomu
surround pojawia się poza głoS
nikami, zu- odsłuchu. W praktyce najbardziej wrażliwy
pełnie jakby sygnał był odwrócony w fazie, jest zakres subwoofera: np. przy 80dB czę-
a składowa centralna pogłębia wrażenie stotliwoS
ć 50Hz subiektywnie słychać
centralnego umieszczenia dx
więku. o 13dB ciszej niż 1kHz, a przy poziomie
Jeszcze większe problemy występują 60dB już ciszej o 20dB niż częstotliwoS
ć
w przypadku kompatybilnoS
ci mono, w któ- 1kHz. Podobnie, aczkolwiek w o wiele
rym to trybie składowa surround jest całko- mniejszym stopniu, dzieje się również w za-
wicie niesłyszalna. W pewnych przypadkach kresie wyższych częstotliwoS
ci
jest to wręcz pożądane (np. w relacjach (7-10kHz). Drugi istotny fakt
sportowych na żywo, podczas których szum wynikający z problemu opisa-
stadionu znajdujący się w kanale surroun- nego powyżej, to znacznie
dowym nie przeszkadza w odbiorze głosu większa wrażliwoS
ć ludzkiego
komentatora), ale w innych może być prze- ucha na zmiany poziomów
szkodą, szczególnie wtedy, gdy w kanale w zakresie niskich częstotli-
surroundowym znajdują się istotne treS
ci. woS
ci niż w zakresie S
rednich.
Dlatego właS
nie z powodu kompatybilnoS
ci Pomiarów natężenia dx
wię-
powinny być one zawsze umieszczane rów- ku wykonujemy stając przo-
nież we frontowym głoS
niku, co jest stałą dem w kierunku głoS
ników
praktyką przy zgraniach filmowych. frontowych, trzymając przy-
rząd pomiarowy SPL na wyso-
Poziom SPL (natężenia dx
więku). koS
ci klatki piersiowej (tj. na
S
Dla prac związanych z filmem (i dla teatru) poziomie uszu, kiedy jesteS
my
przyjęto jako standard dla kalibracji układu w pozycji siedzącej w trakcie
odsłuchu szum różowy o poziomie referen- zgrania), z dala od ciała, skie-
cyjnym 0dB (-20dB w stosunku do pełnej rowany w kierunku głoS
nika
skali cyfrowej), który powinien wytwarzać centralnego i w ten sposób,
w miejscu odsłuchu natężenie dx
więku aby możliwy był odczyt pozio-
(SPL) o poziomie 85dB (krzywa C-ważona, mu SPL, kiedy patrzymy na
odpowiedx
uS
redniona  slow ), co jest nie- niego z góry. Nie należy zmie-
stety sporym natężeniem. W bardzo małych niać pozycji w trakcie, gdy ró-
pomieszczeniach odsłuchowych kanały sur- żowy szum przemieszcza się
roundowe powinny wytwarzać natężenie pomiędzy głoS
nikami, nie na-
dx
więku mniejsze o 2dB (np. 85dB z przo- leży przekręcać twarzy w kie-
du, 83dB z tyłu). Pracując z materiałami runku aktualnie aktywnego
przeznaczonymi dla domowego wideo po- głoS
nika, ani też miernika SPL.
winno się przyjmować poziom odsłuchu Tylko kalibracja wykonywana
wynoszący 79dB. Niższy poziom odsłuchu w takich stabilnych warunkach może za- Moduł do panoramowania S
ladów w pro-
stosuje się, aby nie zagubić dialogów w do- pewnić prawidłowe odczyty, a tym samym gramie Sonic Foundry Acid 4.0 Pro. R
lady
mowym S
rodowisku, które może być często póx
niejsze poprawne funkcjonowanie sys- można panoramować stacjonarnie lub dy-
 zaszumione , czyli obciążone różnymi ha- temu. EiS namicznie, z programowaniem ruchu.
30
Estrada i Studio " maj 2003
i
S
"
m
2