Dr inż. arch. Bogna Lipińska1
ANALIZY KRAJOBRAZOWE  KWESTIA PRZYDATNOÅšCI
W PRAKTYCE ZARZ
DZANIA PRZESTRZENI

LANDSCAPE ANALYSES  THE ISSUE OF USEFULNESS
IN SPACE MANAGEMENT PRACTICE
n Gospodarowanie przestrzenią wywiera zasadniczy i nie- sobą współpracować by założony cel kreowania ładu w gospo-
przemijający wpływ na jakość środowiska. Jest  surowym we- darowaniu przestrzenią był osiągalny i zrealizowany? Należy
ryfikatorem kultury.2 Rezultaty gospodarowania w środowisku tak wykorzystać istniejące instrumenty zarządzania przestrze-
odbierane są przede wszystkim wizualnie, z bardzo nikłą jed- nią (strategie rozwoju, plany zagospodarowania przestrzenne-
nocześnie, możliwością praktycznej rezygnacji z oglądania wi- go, plany ochrony obszarów cennych przyrodniczo, programy
doku. Wpływa to na odczucia, wrażenia i komfort psychiczny ochrony i opieki nad zabytkami i inne), aby zapisy o celu, ja-
obserwatora. SpoglÄ…dajÄ…c na współczeÅ›nie otaczajÄ…cy nas kim ma być w planowaniu przestrzennym tworzenie Å‚adu przes­
krajobraz widzimy, że nadal trwa zjawisko szybko postępujące- trzennego w środowisku, nabrały rzeczywistej sprawności.
go zniekształcania krajobrazów Polski. Od dewastacji wprost, Wśród architektów i planistów (urbanistów) można spostrzec
fizycznego niszczenia elementów (obiektów, zieleni), do de- tendencję do zbyt daleko idącej samowystarczalności i prze-
strukcji kompozycji, układów przestrzennych, zacierania różnic konanie o wręcz nieomylności postępowania w procesie twór-
regionalnych, odrębności i różnorodności  obrazu kraju , ujed- czym przekształcania przestrzeni. Budzi to zresztą uzasadniony
nolicania polskiego pejzażu. Jednocześnie pojawiają się dzieła odruch niechęci wśród innych grup zawodowych, które również
architektury i urbanistyki wręcz świadomie epatujące swoją po- mają swój niemały udział w końcowych efektach gospodarowa-
suniÄ™tÄ… do granic kiczu indywidualnoÅ›ciÄ…, lub rażącÄ… nieprzys­ nia przestrzeniÄ….4 Architekci, urbaniÅ›ci, planiÅ›ci w procesie twór-
tawalnością do otoczenia.3 czym niedostatecznie korzystają z formuły tak zwanego projek-
W skład otoczenia człowieka wchodzą elementy przyrody towania zintegrowanego. Krajobraz w rozumieniu architekta jest
ożywionej i nieożywionej oraz wytwory jego kreacji. Jak zatem przede wszystkim środowiskiem  zbudowanym , poddawanym
definiować pole badań, działań, czy na koniec  kreacji w ar- stałemu procesowi kształtowania przez człowieka i składającym
chitekturze krajobrazu? Jakie grupy zawodowe winny ściśle ze się z mozaiki elementów i form zagospodarowania pochodzenia
kulturowego. Brakuje w takim ujęciu spojrzenia holistycznego,
a wiÄ™c obejmujÄ…cego caÅ‚oksztaÅ‚t (caÅ‚o­ksztaÅ‚t) zagadnieÅ„ kreujÄ…-
Il. 1. Studium architektoniczno­krajobrazowe (A) i wnioski do miejscowego
planu zagospodarowania przestrzennego (B), (opr. aut.).
cych ostatecznÄ…, odczytywanÄ… w krajobrazie formÄ™.
Fig. 1. An architectural and landscape study (A) and motions/proposals sub-
Krajobraz w rozumieniu grup zawodowych przyrodników,
mitted to be included in the local physical plan (B), (pepared by the auth.).
geografów czy ekologów, to przyrodnicze środowisko, struk-
tura, system. W procesie planowania dostrzegajÄ… i zwracajÄ…
uwagÄ™ na zasadÄ™ zachowania kontinuum przyrodniczego, za-
sadę zrównoważonego rozwoju. Nieodłącznym atrybutem ładu
przestrzennego jest zachowany naturalny lub ukształtowany ład
przyrodniczy, a w nim swoboda kształtów świata przyrody prze-
ciwstawiana zgeometryzowaniu świata artefaktów tworzonych
przez człowieka.5 Mniejsze natomiast zainteresowanie wzbudza
aspekt czysto estetyczny, wizualny.6
Architektura, urbanistyka, planowanie i nauki przyrodnicze
są jednoznacznie zdefiniowane w świecie nauki. Architektura
krajobrazu jest postrzegana niejednoznacznie. Paradoksalnie
A
ów brak wyrazistoÅ›ci jest raczej atutem niż zarzutem w poszuf­
ladkowanym świecie nauki. Architektura krajobrazu czerpie
1
Wydział Architektury, Politechnika Gdańska.
2
Krajobraz kulturowy Polski, województwo Małopolskie, (red.) Bogdanowski J.,
Stowarzyszenie Nauka i Kultura, Kraków  Warszawa 2001.
3
Por. www.koszmaryarchitektury.pl
4
Przewoz
niak M., Ochrona przyrody w planowaniu przestrzennym czyli o tym, że
przyroda jest krzywa, a jej ochrona w planowaniu przestrzennym nie jest prosta,
Urbanista, nr 1 (49) 2007.
5
Ibid.
6
Wolski P., Ad vocem II: Krajobraz to nie widok, Urbanista,1 (49) 2007  wydaje
się jednak, że tytuł  pochodzi od redakcji ?; również w Ustawach prawo ochro-
ny środowiska oraz o ochronie przyrody nie ma jednoznacznych instrumentów
prawnych chroniÄ…cych wizualny aspekt krajobrazu (interpretacja Ministerstwa
B Åšrodowiska).
Lipińska Bogna 221
przykładowy rodzaj rodzaj i zawartość studium
przedmiot opracowania
opracowania planistycznego architektoniczno-krajobrazowego
park krajobrazowy; operat ochrony; makro­kompozycja;
obszar gminy; studium uwarunkowań i kierunków zago- ekspozycja krajobrazowa;
spodarowania przestrzennego; kulturowe wartości materialne, niematerial-
ne i przestrzenne;
układ urbanistyczny dużego miasta lub strategia rozwoju; kulturowe wartości materialne, niematerial-
zwiÄ…zku miast *); ne i przestrzenne;
ekspozycja krajobrazowa;
kompozycja;
układ urbanistyczny; studium uwarunkowań i kierunków zago-  archeologia krajobrazu;
układ ruralistyczny; spodarowania; przestrzennego kulturowe wartości materialne, niematerial-
dzielnica miasta; miejscowy plan zagospodarowania prze- ne i przestrzenne;
strzennego; ekspozycja krajobrazowa;
kompozycja;
zespół przestrzenny (np.): dworsko­parko- miejscowy plan zagospodarowania prze-  archeologia krajobrazu;
wy, folwarczny, militarny (koszary), szpital- strzennego; kulturowe wartości materialne, niematerial-
no­sanatoryjny a także osiedle mieszkanio- projekt rewaloryzacji (rewitalizacji); ne i przestrzenne;
wy**) kompozycja;
ekspozycja krajobrazowa;
działka siedliskowa: projekt rewaloryzacji (rewitalizacji);  archeologia krajobrazu;
 mieszczańska; projekt zagospodarowania terenu; kulturowe wartości materialne, niematerial-
 kmieca; ne i przestrzenne;
kompozycja;
obiekt: projekty rewaloryzacji (rewitalizacji);  archeologia krajobrazu;
 budynek; kulturowe wartości materialne, niematerial-
 zieleń; ne i przestrzenne;
 kompozycja artystyczna (np. cmentarz, ekspozycja krajobrazowa;
skwer, plac) kompozycja;
Il. 1. Wybrane przykÅ‚ady analizy architektoniczno­krajobrazowej w procedurach *) na przykÅ‚ad Trójmiasto
planistycznych (opr. aut.).
**) natomiast w pseudo­urbanistyce współczeÅ›nie wznoszonych osiedli tak zwa-
nych  deweloperskich , nigdy nie przeprowadza się studiów krajobrazowych
Fig. 1. Selected samples of the LA analysis within procedure of planning (prepar­
dla takiego osiedla, mogących przecież poprawić jego wizerunek w otoczeniu
ed by the auth.).
jak i stylistykę wewnętrzną;
***) w kolejności ważności zagadnienia dla danego przedmiotu opracowania.
wiedzę z wielu kierunków, jest również otwarta na doświad- Regulacje prawne w procesach zarządzania przestrzenią
czenia badawcze innych gałęzi nauki. Jednocześnie za pomo- (przepisy budowlane, prawne uregulowania związane z plano-
cą swoich instrumentów badawczych interpretuje właściwości waniem przestrzennym) oraz zmienione współczesne wymaga-
form postrzeganych w przestrzeni i budujących  obraz kraju . nia użytkownika, wymagają szczególnej interpretacji wniosków
Regulacje prawne wymagają, by w procesie kształtowania powstałych jako wynik studiów krajobrazowych. Jeśli takiej in-
przestrzeni rozważano problematykę ochrony przyrody. Braku- terpretacji brak, wyniki opracowań, traktowane są z dużą rezer-
je natomiast czytelnego zaakcentowania udziaÅ‚u podejÅ›cia kraj­ wÄ…, czÄ™sto jako nieżyciowe, co skutkuje chÄ™tnym ich pomija-
obrazowego czy architektoniczno­krajobrazowego. Niewystar- niem. Ważkim instrumentem wdrażania zaleceÅ„ chroniÄ…cych
czające jest uwzględnianie problematyki zwanej  środowisko ład przestrzenny i krajobraz jest konsultacja społeczna.9 W jej
kulturowe jako dopełnienia czy też  pary dla  środowiska przy- ramach konieczne jest popularyzowanie prawdy, iż przestrzeń
rodniczego . W rezultacie problematyka  środowiska kulturo- i krajobraz są  dobrem wspólnym .10
wego sprowadza się do ochrony zabytków. W opracowaniach Na wybranych przykładach omówiony zostanie interdyscy-
planistycznych nie ma (nie sÄ… wyraz
nie wymagane przepisami) plinarny proces tworzenia Studiów uwarunkowań i kierunków
zagadnień związanych z krajobrazem kulturowym, krajobrazem rozwoju wybranych gmin województwa pomorskiego, a także
historycznym, ekspozycją krajobrazową. Na tym tle warte od- Miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego wy-
notowania jest nowatorskie podejście do zagadnień wartości branych miejscowości. Podejście interdyscyplinarne wyrażo-
kulturowych oraz form kompozycyjno­ekspozycyjnych krajobra- ne w problematyce studium architektoniczno­krajobrazowego
zu  nie­architektów,7 szczególnie w opracowywaniu operatów miaÅ‚o miejsce na etapie analiz oraz konstruowania wniosków.
ochrony np. parków krajobrazowych (a wiÄ™c wedÅ‚ug ustawy Pra- Studia architektoniczno­krajobrazowe o których mowa, obej-
wo ochrony środowiska  formy ochrony przyrody. Stosowana mowały skalę od obszaru parku krajobrazowego, do zespołu
jest zasada trójochrony, polegajÄ…ca na zintegrowanej ochronie dworsko­parkowego i dziaÅ‚ki siedliskowej.
walorów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych. W pracach przygotowawczych, poza podstawowymi anali-
Wydaje się zatem, że konieczne jest poszerzenie pola ba- zami środowiska przyrodniczego i kulturowego, wykonano od-
dawczego w architekturze krajobrazu o zagadnienia związane rębnie analizę cech krajobrazu jako formy przestrzennej inte-
z naukami przyrodniczymi i geograficznymi,8 a w tym zwrócenie grującej elementy przyrodnicze i kulturowe. Połączono tu
uwagi architektów krajobrazu na ochronę cech przyrodniczych informacje dotyczące środowiska przyrodniczego i dziedzictwa
środowiska, które tworzą ład przyrodniczy niezbędny dla istnie- kulturowego ze studiami z zakresu  archeologii krajobrazu (od-
nia Å‚adu przestrzennego. tworzenia historycznych form zagospodarowania przestrzenne-
222 DYDAKTYKA
go) oraz analizą cech wizualnych krajobrazu (ekspozycyjność Streszczenie: Konieczne jest poszerzenie pola badawczego
czynna i bierna, kompozycja wnętrz krajobrazowych). Połączo- w architekturze krajobrazu o zagadnienia związane z naukami
no także wnioski płynące z zaleceń i wskazań dotyczących przyrodniczymi i geograficznymi, a w tym zwrócenie uwagi ar-
ochrony i ksztaÅ‚towania Å›rodowiska przyrodniczego (a), kulturo- chitektów krajobrazu na ochronÄ™ cech przyrodniczych Å›rodowis­
wego (b) oraz kompozycji (makro­kompozycji) przestrzennej (c). ka, które tworzÄ… Å‚ad przyrodniczy niezbÄ™dny dla istnienia Å‚adu
W ramach studiów i analiz tak zwanego trzeciego wymiaru, przestrzennego.
przeprowadzano analizy kompozycji krajobrazowej tworzonej Słowa kluczowe: krajobraz, analiza krajobrazu, środowisko
przez istniejące i planowane zagospodarowanie, w odniesieniu przyrodnicze, środowisko kulturowe, formy ochrony przyrody.
do: panoramy, widoku i kadru (rozumianego jako wÄ…ski widok,
otwarcie widokowe, luneta widokowa). Wzięto także pod uwagę Abstract: It is necessary to extend the research field in landscape
cechy nie­wizualne czyli niematerialne. architecture by elements related to natural and geographical
Dla każdej skali przyjęto odrębny zestaw informacji, które- sciences, and to direct the landscape architects attention to the
go zawartość i kolejność znaczenia zmieniała się zgodnie z wio- preservation of natural features of the environment, which form
dącymi dla ujęcia wizualnego, cechami i właściwościami da- natural order, necessary for the existence of spatial order.
nej struktury przestrzennej. Inaczej postrzegane jest osiedle Key words: landscape, landscape analysis, natural environ-
miejskie (jako zbiór fragmentów przestrzeni w formie widoków ment, culture environment, forms of nature preservation.
i kadrów), zagroda samotnicza w krajobrazie (tu wystÄ™puje integ­
ralność ekspozycyjna z panoramą krajobrazu otwartego), czy
7
O zasadzie  trójochrony piszą: Przewożniak M., ibid., także Pankau F., Prze-
duże zaÅ‚ożenie paÅ‚acowo­parkowe. Sygnalizuje to duże zróż-
woz
niak M., Ochrona dziedzictwa przyrodniczo­kulturowego w planach ochro-
ny parków krajobrazowych, [w:] Ochrona dziedzictwa przyrodniczo­kulturowego
nicowanie znaczenia poszczególnych cech przedmiotu analizy
w Polsce, Warszawa 1998.
krajobrazowej dla kształtowania ładu przestrzennego. Niemal
8
Myga­PiÄ…tek U., Kryteria i metody oceny krajobrazu kulturowego w procesie pla-
w każdym przypadku występowały podobne składowe, zmie- nowania przestrzennego na tle obowiązujących procedur prawnych, [w]: Walory-
zacja środowiska przyrodniczego w planowaniu przestrzennym, Gdańsk  War-
niając jedynie miejsce w hierarchii ważności uwzględnienia ich
szawa 2007.
9
w procesie projektowym.
Pawłowska K., Swaryczewska M., Ochrona dziedzictwa kulturowego. Zarządza-
nie i partycypacja społeczna, Kraków 2002.
Dla zilustrowania końcowego efektu współpracy architekta
10
Böhm A., Planowanie przestrzenne dla architektów krajobrazu. O czynniku kom-
krajobrazu w tworzeniu miejscowego planu zagospodarowa-
pozycji, Kraków 2006.
11
nia przestrzennego, zamieszczono poniżej dwie plansze, któ- Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego miejscowości Subkowy, gmi-
na Subkowy, województwo pomorskie, wykonawca PrzedsiÄ™biorstwo Projektowo­
re zawierają studium krajobrazowe wykonane zgodnie z wyżej
UsÅ‚ugowe DOM, Starogard GdaÅ„ski, generalny projektant KieÅ‚b­StaÅ„czuk M., Sta-
przedstawioną metodą oraz jeden z rysunków planu.11 rogard 2003.
Dr inż. arch. Halina Lipińska1 , dr inż. arch. Agata Zachariasz 2
KOMPLEKS DYDAKTYCZNY   OGRODY
DIDACTIC COMPLEX  GARDENS
n W dziejach różnych kultur istniało wiele powodów zakłada- tury botanicznej i ogrodniczej, poprzez celowy dobór kolekcji
nia ogrodów. Ogród mógł być miejscem rozrywki (jak w Indiach roślinnych oraz specyficzne rozwiązania ogrodowe.
epoki Mogołów), wyrazem duchowości (jak japońskie ogro-
dy zen), miejscem kontemplacji (w kulturze islamu), czy oazÄ… Cel pracy
(np. dla nomadów). W okresie renesansu, niektóre ogrody były Projektowany kompleks dydaktyczny  Ogrody powstaje
swoistymi  muzeami botanicznymi . Ogród mógł być też wy- z myślą o kształceniu studentów przez Katedrę A
Ä…karstwa
razem poglądów ekologicznych, jak Lincoln Memorial Garden i Kształtowania Zieleni Akademii Rolniczej w Lublinie. Do celów
Jensa Jensena w Springfield w Illinois. W XX wieku często ogro- dydaktycznych wydaje się niezwykle zasadne zgrupowanie na
dy historyczne stanowią inspirację dla współczesnych projek- jednym obszarze, wybranych założeń ogrodowych oraz histo-
tantów.3 Obecnie zaś odtwarzanie ogrodów, obok inspiracji rycznych i współczesnych ogrodów tematycznych. Z uwagi na
może mieć także wymiar edukacyjny oraz dydaktyczny. Przed ograniczenia obszarowe (ok. 0,33 ha) w projektowanym kom-
nowoczesnymi ogrodami dydaktycznymi stoją bardzo szerokie pleksie  Ogrody uwzględniono tylko wybrane, charakterystycz-
zadania, gdzie obok prowadzenia bogatych i naukowo udoku- ne dla danej epoki, czy rodzaju ogrodu, zasady kompozycji
mentowanych kolekcji roślin, ważną rolę odgrywa szerzenie kul- i elementy ogrodowe.
Charakterystyka i położenie obiektu
1
Przeznaczony do zagospodarowania obiekt (o pow. 0,33 ha)
Katedra A
ąkarstwa i Kształtowania Zieleni, Akademia Rolinicza w Lublinie.
2
położony jest nad rzeką Piwonią, która stanowi jego zachodnią
Instytut Architektury Krajobrazu, Politechnika Krakowska.
Lipińska Halina, Zachariasz Agata 223