Jedwabne i okolice
Ryszard Tyndorf
Ocaleni
Úydzi po masakrze w Jedwabnem1
Niedawno przedstawiciele Instytutu Yad Vashem z Izraela zwrócili si´ na piĘmie
do w"adz RP aby na tablicy upami´tniajÄ…cej masowy mord Úydów w Treblince
uwzgl´dniç równieÅ» Å»ydowskich mieszkaÅ‚
ców Jedwabnego, którzy zostali zagazowani w
tym obozie2. Potwierdza to badania historyków niezaleŻnych, którzy ustalili, Że wielu jed-
wabieł
skich Úydów przeÅ»y"o masakr´ z 10 lipca 1941 r. Wi´kszoĘç z uratowanych z
masakry zgin´"a póęniej.
Rivka Fogel (Rywka Fogiel) w ksi´dze pamiÄ…tkowej Jedwabnego podaje, Å»e 125
Úydów przeÅ»y"o masakr´ i mieszka"o w getcie przy Starym Rynku do wrzeĘnia 1941 r.3
Jednak Menachem Finkielsztejn twierdzi, Å»e 302 Úydów z Jedwabnego przeÅ»y"o masakr´.
Wed"ug niego pozostali w miasteczku  w trzech domach do 11 listopada 1942 r.4 Izrael
(Józef) GrÄ…dowski wspomina, Å»e ukrywa" si´ on wraz z oĘmioma innymi Úydami przez 26
miesi´cy aÅ» do powrotu Armii Czerwonej w styczniu 1945 r. Oznacza to, Å»e GrÄ…dowski
wraz z innymi uciekli podczas likwidacji getta w Jedwabnem (bÄ…dÄ™ w ¸omÅ»y) w
listopadzie 1942 r.5
Tymczasem w Wi´zi Jan Tomasz Gross napisa":
tego dnia [t.j. 10 lipca 1941 r.] zabito wszystkich niemal jedwabieł
skich Úydów.
A ilu ich by"o? [& ] dane, którymi dysponujemy, si´ zgadzajÄ… i  co wi´cej
 pochodzą z rozmaitych ęróde". I liczba 1 600 jest w"aĘnie takim przybliŻeniem
rz´du wielkoĘci, ugruntowanym dodatkowo w danych spisu powszechnego
z 1931 roku. [& ] stojąc na gruncie metodologii, nie ma Żadnych powodów, aby
optowaç na rzecz  kilku setek , skoro wszystkie dane z epoki, którymi
dysponujemy, wskazują na to, Że tych setek by"o  kilkanaĘcie . [& ] Kto zaĘ twierdzi,
Że w Jedwabnem zamordowano  300 do 400 osób, jak podaje ekspertyza
profesora Kuli po niefortunnej ekshumacji, ten musi równieÅ» wyjaĘniç, gdzie
si´ podziali wszyscy inni Úydzi z Jedwabnego6.
Czy metodologia Grossa faktycznie odpowiada wymaganiom naukowym? Czy
277
rzeczywiĘcie istnieją wiarygodne dane, Że w owym czasie w Jedwabnem mieszka"o 1 600
lub  kilkanaĘcie setek Úydów, i Å»e tegoÅ» dnia zabito  niemal wszystkich ?
Po pierwsze, powo"anie si´ na  szacunki Wasersztajna, ZBoWiD, ksi´gi
pamiÄ…tkowej Úydów jedwabieÅ‚
skich lub UB  jak to robi Gross  tyle samo jest warte co
powtarzanie przez dziesiątki lat mocno wyolbrzymionej liczby czterech milionów ofiar
OĘwi´cimia. Wiemy dzisiaj, Å»e zgin´"o tam o wiele mniej osób: oko"o 1,1 mln (najwyÅ»ej
1,5 mln). Wygórowana liczby ofiar by"a podawana w celach propagandowych, aby
Ocaleni
wywo"aç efekt. ZresztÄ… to samo dotyczy ksiÄ…Å»ki  SÄ…siedzi , która straci"aby wiele ze swej
kalkulowanej  sensacyjnoĘci , gdyby napisano wyraÄ™nie: nie potrafimy ustaliç liczby
ofiar, wed"ug niektórych niezweryfikowanych Ä™róde" mia"o ich byç oko"o pó"tora tysiÄ…ca&
Niestety chwyt si´ w pe"ni uda" i media Ęwiatowe nie piszÄ… inaczej niÅ» o 1 600 Úydów
zamordowanych przez Polaków.
O spisie ludnoĘci z roku 1931 r. Gross pisze doĘç nieprecyzyjnie i w swym
artykule, i w ksiąŻce. Zagadnienia solidnie nie zbada". OtóŻ wiemy, Że wówczas w
Jedwabnem mieszka"o 2 167 osób (co by"o wynikiem przy"ączenia kilku okolicznych wsi),
w tym 60% Polaków i 40% Úydów. ÓwczesnÄ… liczb´ Úydów moÅ»na wi´c oszacowaç na
oko"o 870. Natomiast dokumenty sowieckie z 1940 roku informują, Że na 2 385 miesz-
kał
ców by"o 562 osób narodowoĘci Żydowskiej. Wed"ug historyka Marka Wierzbickiego,
duŻy (ok. 35 proc.) spadek liczby jedwabieł
skich Úydów w latach 1931 1941 móg" byç
spowodowany emigracjÄ… i wyjazdami w g"Ä…b ZSSR (np. w poszukiwaniu pracy, aresz-
towaniami) w latach 1939 1941. Zagadnienie liczebnoĘci jedwabieł
skich Úydów
pozostaje jednak wciąŻ niewyjaĘnione i wymaga dok"adniejszego zbadania7.
Czy ksi´ga pamiÄ…tkowa Úydów jedwabieÅ‚
skich potwierdza te przypuszczenia?
Raczej tak. Wymienia ona sporo Úydów, którzy wyjechali na sta"e z Jedwabnego juÅ» przed
wojnÄ…. Rabin Yona Rothchild wyjecha" do Palestyny w 1935 r. Do Urugwaju wyjechali:
brat Itzchaka (Janka) Neumarka (Nejmarka vel Biensteina) oraz jego szwagier, pozosta-
wiając w Jedwabnem swoje Żony i dzieci.8 Z innych ęróde" wiemy, Że do Urugwaju w
1937 r. wyjecha" teÅ» Ca"ka Migda".9 Dwu braci Herschela Piekarza Bakera wyjecha"o do
USA w 1932 i 1938, a on sam si´ przeniós" do GoniÄ…dza w 1933 wraz z Lazarem
Chaimem Peltinovichem (Peltynowiczem).10 Ponadto dwie siostry Józefa Grądowskiego
wyjecha"y do Kanady, a MojÅ»esz Wasersztejn wyemigrowa" na Kub´ w 1937 r.11
Wed"ug H. Piekarza, po wejĘciu Sowietów wi´kszoĘç m´Å»czyzn w wieku 20 do 38
powo"ano do wojska:  Most able-bodied men, ages 20 to 38, were taken to the Russian
Army 12. WĘród deportowanych w g"Ä…b Rosji znaleÄ™li si´: syn Kuropatwy13 (ponoç za
pomoc ukrywającemu polskiemu Żo"nierzowi), Eliasz Grądowski (za kradzieŻ)14, rodzina
Jakuba Cytrynowicza15 (ukarana za nielegalne transakcje czarnorynkowe), rodzina
Grajewskich16 (zdenuncjowano Grajewskiego za przedwojenne wypowiedzi na temat
komunistów), Meir Ronen z rodziną17. Oprócz tego po wrzeĘniu 1939 r. z Jedwabnego
wyjechali (bÄ…dÄ™ zostali deportowani): Dawid Mosi´Å»nik, Chaim Sroszko (Soroszko)18
(sp´dzi" wojn´ w Rosji), Zelik LewiÅ‚
ski, Gedali London, Izrael Lewin (z Wizny), Josel
Lewin, MojŻesz Keller19, oraz Chaya Piekarz i siostra Itzchaka Neumarka (które znalaz"y
si´ w Bia"ymstoku)20.
Nie ma wi´c podstaw do kwestionowania sowieckich danych z roku 1940 r., co
teÅ» potwierdza nekrologia Úydów jedwabieÅ‚
skich (o czym póęniej). W czerwcu 1941 r.
uby"o wi´cej Úydów. Rivka Fogel wymienia po nazwisku dwu Úydów, którzy uciekli wraz
278
z Sowietami: Avrahama Kubzanskiego (Kubrzał
skiego) i Saula Binshteina (Binsztejna),
a ich Żony (BaĘka i Chaja Kubrzał
skie) potopi"y siebie i dzieci, pomimo próby ratunku,
Glaukopis nr 1-2003
Jedwabne i okolice
podj´tej przez Polaków.21 Byli i inni, którzy wtedy pouciekali przed Niemcami.22 Wed"ug
R. Fogel, Niemcy tuŻ po wejĘciu (25 czerwca 1941 r.) zamordowali: Yakova Katza
(Jakuba Kaca), Eliego (Eliasza) Krawieckiego, Shmuela Weinsteina (Wasersztejna?),
Moshe Fishmana, i Choneha Goldberga wraz z synem.23
Wiemy, Że w lipcu 1941 r., kiedy dosz"o do pogromu w Jedwabnem, w tym
miasteczku przebywali Úydzi z innych miejscowoĘci, zw"aszcza z pobliskiej Wizny.24 Ale
wiadomo teÅ», Å»e sporo Úydów jedwabieÅ‚
skich równieÅ» znajdowa"o si´ w innych miejs-
cowoĘciach  sytuacja by"a doĘç p"ynna. Na przyk"ad, w ksi´dze pamiÄ…tkowej wydanej
w 1980 r., Avigdor Kochav (Wiktor Nie"awicki), pochodzący z Wizny, który wraz z rodzi-
cami czasowo zamieszka" u wuja w Jedwabnem, wyraęnie napisa", Że jego rodzina powró-
ci"a do Wizny do domu kilka dni przed pogromem25 i chyba z tej racji nie wymieniono ich
w nekrologii ofiar Jedwabnego26 (choç wymieniono innych z Wizny). Natomiast w
ĘwieÅ»ych relacjach Nie"awicki znienacka  przypomnia" sobie , Å»e jego rodziców i siostr´
spalono w"aĘnie w jedwabieł
skiej stodole27.
Relacje w ksi´dze pamiÄ…tkowej Jedwabnego28 wymieniajÄ… takÅ»e sporo Úydów,
którzy uratowali si´ w dniu pogromu ucieczkÄ…: Rivke Kaizer (primo voto Rurz) z Wizny
uciek"a z rynku jedwabieł
skiego i trafi"a do miasta Soko"y29; Nie"awicka z Wizny; Żona
Dovida Nishtzonskiego z Radzi"owa; Chaye Sore Piekarz pobieg"a do syna w GoniÄ…dzu;
Avigdor Kochav wraz z grupÄ… Úydów ukry" si´ w polu; Rivka Fogel oraz Hayim Yosel
Pravde wraz z Å»onÄ…, którzy ukryli si´ w miejscowym majÄ…tku; Jack Kubran (Jakub
Kubrzał
ski) uciek" wraz z grupÄ… Úydów i przedosta" si´ do ¸omÅ»y, gdzie spotka" innych,
którym takÅ»e uda"o si´ zbiec z Jedwabnego: swego ojca oraz Mojsze Olszewicza, jego Å»on´
Elk´ SosnowskÄ… (ze Szczuczyna) i brata Berka (po ucieczce z getta "omÅ»yÅ‚
skiego Mojsze
Olszewicz trafi" wraz z Å»onÄ… do Wyrzykowskich w Janczewsku30, ukrywali si´ tam równieÅ»:
Szmul Wasersztejn, Berek Olszewicz (brat Mojszego Olszewicza), Izrael (Józef)
Grądowski, Jakub Kubrzał
ski z przysz"ą Żoną (Leiką Amrofel ze Szczuczyna), oraz zmal-
tretowany Úyd, który tam zmar"  razem 8 Úydów, oprócz niemowl´cia, urodzonego juÅ»
w kryjówce, które zabito31, Itzchak (Janek) Neumark wraz z siostrą Esther-Leą i jej
pi´cioletniÄ… córeczkÄ… Reizale i Itzchakiem Aaronem, synem Mendla (który potem zginÄ…" w
OĘwi´cimiu); Nechama Berenshtein, siostra Janka Neumarka (jej m´Å»a Chone zabili
Niemcy), która uda"a si´ najpierw do Pruziny (PruÅ»any?) a potem do Bia"egostoku;
Bluma, druga siostra Jana Neumarka, wraz z dwoma m"odymi (4 i 9-letnimi) synami,
którzy uciekli  wszyscy troje  do ¸omÅ»y (jej m´Å»a Davida takÅ»e zabili Niemcy), a potem
zostali wysiedleni do Zambrowa. Rivka Fogel, która w koł
cu trafi"a do getta utworzonego
279
po pogromie w Jedwabnem, twierdzi, Że latem 1941 r. mieszka"o tam 125 uratowanych
z pogromu Úydów i Å»e wy"apywa" ich przede wszystkim Israel Grondowski (Izrael
Grądowski)32, któremu podobne zarzuty stawiają teŻ Julius L. Baker, Herschel Piekarz
Baker, Hersh Cinowitz (Cynowicz), Itchak Neumark.33 PrzeŻyli takŻe Hersh Cinowitz,
jego brat Moishe oraz brataniec Avram.34 Kolejne Ä™ród"a wymieniajÄ… kolejnych Úydów
jedwabieł
skich, którzy unikn´li Ęmierci w lipcu 1941 r.: Fejg´ ZimnÄ…35, Mikhela
Ocaleni
Perelsteina36, Martin Zaidenstadt37. Dwie Úydówki mia"y si´ ukrywaç u ÂleszyÅ‚
skich:
przeŻy"y pogrom, potem trafi"y do "omŻył
skiego getta38.
Oprócz tego39 uratowali si´ dwaj synowie Izraela (Józef) GrÄ…dowskiego  Roman
i Julian, oraz Żona Izraela (Feliksa) (trafili do getta utworzonego w Jedwabnem). Ocaleli
z masakry 10 lipca teÅ»: Judes Ibram, córka Abrama (jedna z trzech Úydówek, które
Niemcy przyprowadzili na posterunek Żandarmerii); Goldbergówna (sprzątaczka na
posterunku Żandarmerii); Rywka Garbarz, córka Abrama Ibrama; Hersz i Chana Sztern
(ma"Żeł
stwo); ElŻbieta Kaminowicz; Motek Kilingros40; Hercek CieĘluk ze Stawisk41;
Jankiel Benc; HaĘka i Go"da ¸ojewskie (przechowywali je Teofila i Józef Chrzanowscy);
Mindla Rubin wraz z m´Å»em (przechowywali ich równieÅ» Teofila i Józef Chrzanowscy);
Mejer Gorfikel (przechowywali go Teofila i Józef Chrzanowscy); Hemi (Nechemia)
At"asowicz (przechowywali ją Teofila i Józef Chrzanowscy); Partyjer Serwetarz wraz z
bratem (przechowywali ich Roman i Zofia Górscy); Rozenowa wraz z dzieckiem (prze-
chowywali je Wiktoria i W"ady"aw Miciura), a starsza córka Rozenowej z rodziną przeby-
wa"a w getcie w Szczuczynie; Pejsach Zdrojewicz (syn Zelika); syn Zdrojewicza wraz z
Å»onÄ…; dwie Úydówki (karmi" je Józef Úyluk); Józef Cytrynowicz; Frumowski;
Byjomkowa; Úydówka z dzieçmi o nieznanym nazwisku (przechowywa" je Czes"aw
Sulewski); dwóch rzeÄ™ników pacujÄ…cych jako r´bacze drzewa na posterunku Å»andarmerii;
dwie Úydówki, matka z córkÄ… (przechowywa" je Jan Micha" Kie"czewski); Rubin Kosacki
z 15-letnim synem (przechowywa" ich Boles"aw Olszewski); Bajkowski z córką
nazwiskiem Holzmann; Kuropatwina z pi´ciorgiem dzieci42 (ukry"a je matka Czes"awa
Strzelczyka). A wi´c uratowaç si´ mog"o oko"o 200 Úydów, na co znajdujemy dodatkowe
potwierdzenie w nekrologii sporzÄ…dzonej przez Úydów jedwabieÅ‚
skich. Nie by"oby to
moŻliwe bez aktywnej lub biernej pomocy wielu polskich sąsiadów.
Wed"ug nekrologii, którÄ… opublikowano w hebrajskiej cz´Ä˜ci ksi´gi pamiÄ…tkowej
Jedwabnego43, nast´pujÄ…cy Úydzi jedwabieÅ‚
scy zgin´li poza Jedwabnem: Moshe Adamsky
wraz z rodzinÄ… (w Szczuczynie); Reb Pesach Aviah (w GoniÄ…dzu); Moshe Bur wraz z
rodzinÄ… (w ¸omÅ»y); Yakov Danowsky wraz z rodzinÄ… (na Litwie); Yakov Ellenberg wraz
z rodzinÄ… (w Choroszczy); Tebia Granowitz (w Stawiskach); Kimche Gutstein wraz z
siostrÄ… ChayÄ…, jej m´Å»em i synami (w Augustowie); Yisocher Hamelevsky (Chmielewski)
wraz z rodzinÄ… (w Kownie); Yosef Velvel Harefke wraz z rodzinÄ… (w Wi´nie); Soreh Malke
Katz (w Radzi"owie); ma"Żeł
stwo Kawkewitz (Kawkiewicz) wraz z dzieçmi (w ¸omÅ»y);
Leibel Yagodnik Lev wraz z m´Å»em i 10 synami (w Zambrowie); Berel Panitz (w Rosji);
Yosef Pecynowitz (Pecynowicz) wraz z Å»onÄ… i rodzinÄ… (w ¸omÅ»y); Frumke Pecynowitz
wraz z m´Å»em i 9 dzieçmi (w Wolinie); Moshe Baer Peltinowitz (Peltynowicz) wraz z Å»onÄ…
i córkÄ… oraz jej m´Å»em i dzieckiem (w ¸omÅ»y); Eliezer Chayim Peltinowitz (w GoniÄ…dzu);
Freidke Peltinowitz (w GoniÄ…dzu); Chaya Soreh Piekarz (w GoniÄ…dzu); Libe Piekarz wraz
z 4 dzieçmi (w GoniÄ…dzu); Simeh Piekarz (w GoniÄ…dzu); Sheine Ette Rosen (w Rosji);
280
Itzhak Rzezka wraz z rodzinÄ… (w Radzi"owie); Leibel Shtern (Sztern) wraz z rodzinÄ… (w
Kolnie); Moshe Kalman Skotznedek (na Litwie); Meyer Tzinowitz (Cynowicz) wraz z
Glaukopis nr 1-2003
Jedwabne i okolice
rodzinÄ… (w Bia"ymstoku); Yakov Tzinowitz wraz z rodzinÄ… (w Kolnie).
Znamienne, Å»e w owej nekrologii sami Úydzi jedwabieÅ‚
scy nie potrafili wymieniç
wi´cej niÅ» oko"o 600 Úydów jedwabieÅ‚
skich, którzy zgin´li podczas wojny, ale cz´Ä˜ç z
wymienionych przez nich Úydów niewÄ…tpliwie zgin´"a poza Jedwabnem. JeĘli Gross
opiera si´ stanowczo, Å»e 10 lipca 1941 r. w Jedwabnem zgin´"o kilkanaĘcie setek Úydów,
to on, a nie inni uczeni i publicyĘci, musi wyjaĘniç,  gdzie si´ podziali wszyscy inni (oko"o
1000), rzekomi Żydowscy mieszkał
cy Jedwabnego.
Przypisy
1 Skrócona wersja tego tekstu ukaza"a si´ jako Ryszard Tyndorf,  Kto ma szukaĘ brakujÄ…cych Úydów?
Wi´Ä™, nr 8-9 2002, s. 194-197.
2 Notatka z rozmowy Marka Jana Chodakiewicza z Konsul Generalnym RP w Nowym Jorku, AgnieszkÄ…
Magdziak-MiszewskÄ…, 7 luty 2002. Zob. Marek Jan Chodakiewicz, The Massacre in Jedwabne, July 10,
1941. Before, During, After (praca przygotowywana do druku).
3 Zob. Yedwabne. History and Memorial Book, Julius L. Baker, Jacob L. Baker, red. (Jerusalem/New York:
Yedwabner Societies in Israel and the United States of America, 1980), s. 103-104 [dalej cyt. Yedwabne].
4 Zob. Menachem Finkielsztejn, Archiwum Úydowskiego Instytutu Historycznego (AÚIH), sygn. 301/1846;
Grayevo Memorial Book, Gerorge Gorin, red. (New York: United Grayever Relief Committee, 1950), s. 234.
5 Zob. Józef GrÄ…dowski, AÚIH, sygn. 301/5825; Wokó" Jedwabnego, Pawe" Machcewicz, Krzysztof Persak,
red. (Warszawa: Instytut Pami´ci Narodowej Komisja Âcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu,
2002), t. 2, s. 829 [dalej cyt. Wokó" Jedwabnego]. Zob. teŻ zeznania Feliksa Kowalskiego, 29 czerwca 1971,
Czes"awa Strzelczyka, 9 kwietnia 1974, Jana Micha"a Kie"czewskiego, 9 kwietnia 1974, i Julianny
Soko"owskiej, 10 kwietnia 1974, Bundesarchiv-Zentralle Stelle der Landesjustizverwaltungen zur
Untersuchung der NS-Verbrechen in Ludwigsburg,, sygn. V 205 AR-2 233/74, 42, 52, 57; Wokó"
Jedwabnego, t. 2, s. 837, 844, 854, 857, 858; Anna Bikont,  Ja, Szmul Wasersztajn, ostrzegam , Gazeta
Wyborcza, 13-14 lipca 2002; Zdzis"aw S´dziak,  Napi´towani znakiem Ęmierci , Ziemia ¸omÅ»yÅ‚
ska
[¸omÅ»a] nr 2/1986, s. 191, 194-195; Waldemar Monkiewicz,  Zag"ada skupisk Å»ydowskich w regionie
bia"ostockim w latach 1939, 1941-1944 , Studia Podlaskie [Bia"ystok], t. 2/1989, s. 241-246; Obozy
hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator Encyklopedyczny (Warszawa: PWN, 1979), s. 208.
6 Zob. Jan Tomasz Gross,  Antoniemu Su"kowi w odpowiedzi , Wi´Ä™, nr 4/2002, s. 86-87.
7 Marek Wierzbicki, Polacy i Úydzi w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-Úydowskie na Zachodniej
Bia"orusi (ziemie pó"nocno-wschodnie II Rzeczypospolitej) pod okupacją sowiecką 1939-1941 (Warszawa:
Fronda, 2001), s. 321. Zob. takÅ»e Wokó" Jedwabnego, t. 1, s. 64, 72, 83 104 (Marcin Urynowicz,  LudnoĘç
Úydowska w Jedwabnem. Zmiany demograficzne od koÅ‚
ca XIX wieku do 1941 roku na tle regionu
"omŻył
skiego ).
8 Zob. Yedwabne, s. 36, 112.
9 Zob. Wokó" Jedwabnego, t.2, 229.
10 Zob. Yedwabne, s. 92.
281
11 Zob. Wokó" Jedwabnego, t. 2, s. 397, 519.
12 Zob. Yedwabne, s. 92.
13 Zob. Yedwabne, s. 116.
14 Zob. Wokó" Jedwabnego, t. 2, s. 402, 423, 544, 546, 550, 581.
15 Zob. Wokó" Jedwabnego, t. 2, s. 381, przypis 30.
16 Wg wypowiedzi Jakuba Pecynowicza w filmie Agnieszki Arnold pt.  SÄ…siedzi (maj 2001).
17 Zob. Anna Bikont,  Ja, Szmul Wasersztajn, ostrzegam , Gazeta Wyborcza, 13-14 lipca 2002.
Ocaleni
18 W wykazie ludnoĘci Úydowskiej, która mog"a najprawdopodobniej mieszkaç w Jedwabnem przed 1939
r., zestawionym w maju 2001 r. na podstawie ęróde" archiwalnych przez Leszka Koconia, kierownika
Oddzia"u w ¸omÅ»y Archiwum PaÅ‚
stwowego w Bia"ymstoku, figuruje nazwisko SoroŻko. Zob. Internet:
.
19 Zob. Wokó" Jedwabnego, t. 2, s. 365, 380, 384, 385, 386, 390, 392, 403, 411.
20 Zob. Yedwabne, s. 112.
21 Zob. Yedwabne, s. 101. W ksi´dze pami´ci Jedwabnego podano dwie sprzeczne ze sobÄ… wersje
okolicznoĘci samobójczej Ęmierci Żony Avrahama Kubzanskiego i Żony Saula Binshteina, które by"y siostra-
mi. Itzchak (Janek) Neumark twierdzi, Å»e obie we wodzie przeci´"y sobie Å»y"y w strachu przed zabójcami.
Zob. Yedwabne, s. 116. Porównaj z relacją Szmula Wasersztejna w: Wokó" Jedwabnego, t. 2., s. 224.
22 Itzchak (Janek) Neumark twierdzi, Że kiedy Niemcy zaatakowali w 1941 r.,  many Jews ran to Russia
( wielu Úydów uciek"o do Rosji ). Zob. Yedwabne, s. 112.
23 Zob. Yedwabne, s. 101. Úe zamordowali ich Niemcy, a nie Polacy jak twierdzi Szmul Wasersztejn,
potwierdzają liczne zeznania i relacje w ksiąŻce Wokó" Jedwabnego, zob.: tom 1, s. 44-45; tom 2, s. 504,
516-517, 630-632, 689, 714, 724, 729, 742, 745, 780. Zgin´li wówczas równieÅ» Polacy-komuniĘci: bra-
cia Aleksandra i W"adys"awa WiĘniewscy ze wsi Bartki (b´dÄ…cy przestawicielem oraz sekretarzem selsowi-
eta) oraz Czes"aw Kupiecki (sowiecki milicjant).
24 Zob. Wokó" Jedwabnego, t. 1, s. 102. Úydów z Wizny przebywajÄ…cych w Jedwabnem 10 lipca 1941 r.
by"o prawdopodobnie kilkudziesi´ciu.
25 Zob. Yedwabne, s. 100.
26 Zob. Internet: . Zob. teÅ» Awigdor
Nie"awicki, AÚIH, sygn. 301/384; Wokó" Jedwabnego, t. 2, s. 362.
27 Zob. Kate Connolly,  A Holocaust tale is finally told , The Guardian, 14 marca 2001; Annette Groflbon-
gardt, Claus Christian Malzahn,  Die Täter waren Polen , Der Spiegel, nr 22/2001; Etgar Lefkovits,
 Jedwabne survivor gives testimony , The Jerusalem Post, 27 June 2001.
28 Zob. Yedwabne, s. 88 89, 94, 98, 101, 102 103, 105, 107 108, 113 114.
29 Julius E. Baker, przywo"ujÄ…c relacj´ Rivke Kaizer, zamieszczonÄ… w ksi´dze pamiÄ…tkowej miejscowoĘci
Soko"y z 1962 r., uŻywa s"owa  goje w kontekĘcie polskich mieszkał
ców Jewdwabnego, zaĘ R. Kaizer w
swej relacji uŻy"a s"ów:  Niemcy, z pomocą miejscowych ch"opów . Zob. Yedwabne, 88-89; Michal Majik,
 Khurbn Sokoli w: Sefer zikaron li-kedoshei Sokoli: Sokoler yisker-bukh, Mosheh Grosman red., (Tel Aviv:
Former Residents of Sokoly, 1962), s. 64.
30 Ukrywali ich Franciszek Karwowski oraz jego córka Antonina z m´Å»em Aleksandrem Wyrzykowskim.
31 Zob. Wokó" Jedwabnego, t. 2, s. 230 237.
32 Zob. Yedwabne, s. 103.
33 Zob. Yedwabne, s. 88, 98, 105, 115.
34 Zob. Yedwabne, s. 104.
35 Fejga Zimna to staruszka z Jedwabnego, która znalaz"a si´ w getcie w Bia"ymstoku; tam zmar"a w 1942
r. Zob. Kazimierz Szyszkowski do SÄ…du Grodzkiego w ¸omÅ»y, bez daty [12 lipca 1949 r.], Archiwum
Pał
stwowe w Bia"ymstoku, Oddzia" w ¸omÅ»y, SÄ…d Grodzki w ¸omÅ»y, ZG 121/49. Szyszkowski zeznawa"
aby oddaç jej wnuczce dom Fejgi w Jedwabnem.
36 Zob. Ilya Ehrenburg, Vasily Grossman, The Black Book. The Ruthless Murder of Jews by German-Fascist
Invaders Throughout the Temporarily-Occupied Regions of the Soviet Union and in the Death Camps of
Poland During the Way of 1941-1945 (New York: Holocaust Library, 1980), s. 244.
37 Zob. Timothy W. Ryback, The Last Survivor: In Search of Martin Zaidenstadt (New York: Pantheon
Books, 1999).
38 Zob. Danuta i Aleksander Wroniszewscy,  ...aby Å»yç , Kontakty. ¸omÅ»yÅ‚
ski tygodnik spo"eczny, 10 lipca
282
1988 (nr 27). Wed"ug córki Bronis"awa ÂleszyÅ‚
skiego, kiedy w 1945 r. Rosjanie wrócili,  Nocą jacyĘ ludzie
rozebrali w"aĘnie odbudowanÄ… na poÅ»ydowskim polu stodo"´, a ojca tak pobili, Å»e z ran umar". Skazali go
Glaukopis nr 1-2003
Jedwabne i okolice
bez sądu, Ęwiadków, t"umaczenia.
39 Zob. Wokó" Jedwabnego, t. 2, s. 366, 386, 403, 405, 407, 409, 413, 463, 525, 546, 562, 571, 578, 581,
582, 583, 584, 585, 587, 595, 651, 652, 663, 667, 671, 672, 694 695, 797, 806, 810, 826, 827, 829, 833,
834-835, 837, 843, 854, 856, 858.
40 W wykazie Leszka Koconia figuruje nazwisko Gringras. Zob. Internet:
.
41 W nekrologii opublikowanej w ksi´dze pami´ci Jedwabnego figuruje nazwisko Tzeshlug.
42 Podczas przes"uchania w maju 1967 r. oraz przes"uchania w kwietniu 1968 r. Czes"aw Strzelczyk zez-
nawa", Úe (1)  uratowali si´ (Ö) Kuropatwina z pi´ciorgiem dzieci ; (2)  w naszym domu matka ukry"a
ÚydowskÄ… rodzin´ o nazwisku Kuropotwa . Natomiast podczas przes"uchania w czerwcu 1971 r. twierdzi",
Å»e w spalonej stodole  zgin´li wraz z rodzinami (& ) Kuropatwa . Zob. Wokó" Jedwabnego,s. 837, 843, 845.
W ksi´dze pami´ci Jedwabnego podano dwie spreczne ze sobÄ… wersje okolicznoĘci Ęmierci Kuropatwów w
dniu 10 lipca 1941, lecz obie potwierdzajÄ…, Å»e Polacy chcieli uratowaç t´ rodzin´. Zob. Yedwabne, s. 103, 116.
43 Zob. s. 75-84. Transliteracj´ na angielski dokona" Ty Rogers. Zob. Internet:
.
283