Grzegorz Pietruńko
- Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych we Wrocławiu
[e-mail]
Janusz Bańkowski
 Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Brzegu
[e-mail]
Mapy w gospodarce leśnej
Wstęp
W Polsce łączna powierzchnia lasów wszelkich form własności wynosi 9,1 mln ha.
Odpowiada to lesistości 28,6% kraju. W zarządzie Lasów Państwowych  organizacji powo-
łanej na mocy przepisów ustawy o lasach do sprawowania zarządu nad lasami własności
Skarbu Państwa, znajduje się około 7,6 mln ha powierzchni lasów w Polsce. To ogromna po-
wierzchnia i trudno byłoby sobie wyobrazić sprawne zarządzanie bez odpowiedniej i funkcjo-
nalnej struktury organizacyjnej oraz narzędzi, których wykorzystanie pozwala na gromadze-
nie, przetwarzanie odpowiedniego zakresu danych o zarządzanym obiekcie. Jednym z takich
narzędzi jest plan urządzenia lasu  nazwany w ustawie o lasach podstawowym dokumen-
tem gospodarki leśnej. Jest on opracowywany dla określonego obiektu (w praktyce  dla nad-
leśnictwa) i zawiera opis i ocenę stanu lasu oraz cele, zadania i sposoby prowadzenia gospo-
darki leśnej. Opracowywany jest na okres 10 letni, a jego sporządzeniem zajmują się wyspe-
cjalizowane firmy wykonawstwa urządzeniowego. W swej gotowej postaci plan urządzenia
składa się z 4 podstawowych części: części inwentaryzacyjnej  zawierającej dane opisowe
dotyczące inwentaryzacji lasu, analizy gospodarki leśnej w minionym okresie, programu
ochrony przyrody oraz części planistycznej  której zadaniem jest wskazanie podstaw i zakre-
su działania w przyszłym okresie. Do części inwentaryzacyjnej oprócz szeregu danych opi-
sowych i tabelarycznych zestawień zalicza się także zbiór map leśnych, których podstawo-
wym zadaniem jest zobrazowanie (wizualizacja) wyników inwentaryzacji lasu. W praktyce
gospodarki leśnej opracowywane do planów lasu mapy stanowią podstawowe narządzie pracy
służb terenowych.
Historia mapy leśnej w Polsce
W zbiorach archiwalnych znajdziemy przykłady map przedstawiających obszary leśne
w określonych posiadłościach. Historia mapy leśnej jest związana z rozwojem dziedziny nauk
1
leśnych jaką jest urządzania lasu. Można przyjąć, że pierwsze formalne podstawy urządzania
lasu na ziemiach polskich powstały już w XVI wieku, kiedy to Ustawie ekonomicznej Zyg-
munta Augusta z 1577 roku, wprowadzono zasadę podziału lasu na działki. Uniwersał Kró-
lewski z roku 1578 wprowadzał z kolei zasadę kolei wyrębu. W prowadzonej wtedy gospo-
darce leśnej wykonywano już pewne czynności, które póz
niej zaliczano do prac urządzenio-
wych  ustalanie granic własności, granic lasu, podział lasu na działki w celu orientacji w
terenie, uporządkowania wyrębów, ułatwienia zrywki i wywózki drewna oraz ochrony lasu
przed pożarami. W trakcie tych czynności wykreślano mapy, które posiadały charakter map
leśnych.
Okres rozbiorów charakteryzował się natomiast przyjęciem różnych form zagospoda-
rowania lasu. W zaborze rosyjskim rozgraniczenie własności leśnej państwowej i szlacheckiej
zapoczątkowane w 1776 roku, zakończono w 1782 roku. Istotną datą jest rok 1816, kiedy to
Rząd Królestwa Polskiego wydał postanowienia o rocznych wyrębach. Przyjmuje się, iż od
tego roku rozpoczęły się prace urządzeniowe. W 1820 roku wydano pierwszą tymczasową
instrukcję urządzania lasu dla lasów państwowych autorstwa J. Brinckena. Warto tu wspo-
mnieć, iż na terenie zaboru rosyjskiego, oprócz lasów zarządzanych przez Departament Leśny
znaczna część lasów własności państwowej zarządzana była przez przedsiębiorstwa, zakłady i
fabryki państwowe. I tak dla lasów zarządzanych przez Główną Dyrekcję Górniczą w roku
1827 wydano specjalną instrukcję urządzeniową, która wprowadzała między innymi podział
lasu na działki proporcjonalne do zasobności drzewostanów. Od roku 1839 stała się instrukcją
przyjętą dla wszystkich lasów rządowych. W roku 1861 roku, w oparciu o założenia przyjęte
w tej instrukcji, została wydana instrukcja urządzeniowa Towarzystwa Kredytowego Ziem-
skiego dla lasów prywatnych, opracowana przez E. Pohlensa.
W zaborze austriackim prace związane z rozgraniczeniem leśnej własności królew-
skiej i szlacheckiej rozpoczęto w 1806 roku wydaniem nakazu pomiaru lasów i wyznaczenia
zrębów. W latach 1856, 1878 i w 1902 roku wprowadzano kolejne instrukcje urządzeniowe.
Ostatnia z nich  instrukcja urządzania lasu z 1902 roku stała się wzorem do opracowania
instrukcji urządzeniowej Naczelnej Dyrekcji Lasów Państwowych w okresie międzywojen-
nym. W instrukcji 1902 roku wprowadzono obowiązek opracowania leśnej mapy pomiarowej
w skali 1:5 000 (rys. 1) oraz map przeglądowych, drzewostanowych i wyrębowych w skali
1:10 000 (rys. 2) lub 1:20 000.
2
rys. nr 1
rys. nr 2
3
W zaborze pruskim podobnie przeprowadzono rozgraniczenie i ustalenie własności la-
sów rządowych. Prace urządzeniowe wykonywano w oparciu o instrukcje wykorzystujące
opracowywane metody regulacji użytkowania  początkowo metodę dzielnicowo  po-
wierzchniową wyznaczającą zręby roczne geometrycznie równe lub proporcjonalne do zapa-
sów, następnie  metodę drzewostanową zwaną metodą Judeicha, która wydzielała drzewo-
stany rębne.
Mapy leśne w gospodarce leśnej
Poszczególne szczeble administracji Lasów Państwowych i działające w tej strukturze
poszczególne jednostki organizacyjne, w związku z realizacją określonych zadań oraz z za-
sięgu działania jednostki, generują zapotrzebowanie na różne tematycznie mapy.
Generalna Mapy specjalne  tematyczne o dużych skalach, brak
Dyrekcja Lasów instrukcyjnej konieczności wykonywania map dla
Państwowych całych LP
Regionalne Mapy specjalne  tematyczne o dużych skalach, brak
Dyrekcje Lasów instrukcyjnej konieczności wykonywania map dla
Państwowych całych LP
Generalna
Nadleśnictwa Mapy wykonywane przy pracach urządzeniowych:
mapy gospodarcze 1:5000, mapy przeglądowe 1:25000,
mapa sytuacyjna 1:50000
Leśnictwa Mapy wykonywane przy pracach urządzeniowych:
mapy gospodarczo - przeglądowe 1:10000
Dyrekcja Lasów Państwowych  sprawuje ogólny nadzór nad prowadzoną gospodarką leśną
w kraju, koordynuje działania regionalnych dyrekcji, kreuje i inicjuje działania w zakresie
gospodarki leśnej o zasięgu ogólnokrajowym. Taki charakter działania wskazuje na zapotrze-
bowanie na mapy o ogólnym  poglądowym charakterze. Są to z reguły mapy o małych ska-
lach (1:1 000 000 i mniejsze) sporządzane celem zobrazowania tematów w zakresie bardzo
różnych treści związanych z szeroko pojętą gospodarka leśną  np. mapa zasięgu nadleśnictw
i regionalnych dyrekcji LP na tle kompleksów leśnych z dodatkowymi informacjami o lokali-
zacji powierzchni monitoringowych (rys. 3), mapa zasięgu nadleśnictw skategoryzowanych
pod względem posiadanej mapy numerycznej (rys. 4) i inne.
4
rys. nr 3
rys. nr 4
5
Ogólnie mapy te można by nazwać mapami poglądowymi. Zakres tematyczny tych
map oraz konieczność ich sporządzania nie jest określona żadną instrukcją.
Regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych  jest ich w kraju 17; podobnie jak Dyrek-
cja Generalna, posiadają charakter jednostki pełniącej nadzór nad realizacją zadań gospodarki
leśnej w regionie. Z tego też tytułu zapotrzebowanie na mapy ogranicza się również do map
poglądowych o małych skalach (1:250 000, 1:300 000) przedstawiających określone tematy
np. mapa zasięgu nadleśnictw i obrębów leśnych, mapa zasięgu regionów nasiennych, mapa
zagrożenia pożarowego. Zakres i potrzeba sporządzania takich map również nie jest określona
żadną instrukcją.
Nadleśnictwa  jest ich w kraju 430. Zasięg terytorialnego działania nadleśnictw wy-
pełnia wraz z Parkami Narodowymi całą powierzchnię kraju. Nadleśnictwa są podstawowymi
jednostkami w systemie zarządzania lasami i prowadzenia działalności gospodarczej. W
swym działaniu opierają się na wytycznych zawartych w opracowywanych dla nich planach
urządzenia lasu. To właśnie dla nadleśnictwa opracowywany jest, zgodnie z wytycznymi in-
strukcji urządzania lasu, cały komplet map leśnych, stanowiących część operatu urządzenio-
wego (mapy gospodarcze, mapy przeglądowe, mapy sytuacyjne). Leśnictwa  nie stanowią
samodzielnych jednostek organizacyjnych w strukturze Lasów Państwowych. Są to jednostki
wydzielone w ramach nadleśnictwa. Dla nich opracowywane są specjalne mapy gospodarczo
 przeglądowe, stanowiące część pakietu map przygotowywanego dla nadleśnictwa.
" Mapy gospodarcze w skali 1:5000 (rys. 5). Wyjątkowo dla obszaru Bieszczad są to
mapy w skali 1:10 000. Jej podstawowym zadaniem jest ilustracja stanu posiadania nadleśnic-
twa  granic i powierzchni działek ewidencyjnych, użytków gruntowych, przebiegu wydzie-
leń taksacyjnych, szczegółów sytuacyjnych. Materiałem z
ródłowym do opracowania mapy
gospodarczej jest pierworys redakcyjny tej mapy lub najczęściej  zaktualizowana pod
względem stanu posiadania mapa gospodarcza z poprzedniego planu urządzenia lasu oraz
ustalone w trakcie prac taksacyjnych zmiany dotyczące wewnętrznej treści mapy.
Treść mapy gospodarczej stanowią: numery oddziałów leśnych, litery pododdziałów i ich
powierzchnie (w ha z zaokrągleniem do dwóch miejsc po przecinku).
Rodzaje użytków gruntowych oznaczone są symbolami obowiązującymi w ewidencji grun-
tów, a w przypadku gruntów rolnych  zaznaczane także są granice klas jakości gruntu, po-
wierzchnie i szerokości dróg, rowów, linii oddziałowych i innych elementów liniowych, kon-
tury i symbole powierzchni nie stanowiących wydzieleń taksacyjnych  luk, kęp, gniazd w
drzewostanach, poletek łowieckich, szkółek, warstwice  dla obszarów górskich i podgór-
skich.
6
rys. nr 5
rys. nr 6
7
Wzór opisu oddziału:
numer oddziału
150
powierzchnia
28,46
oddziału
Wzór opisu pododdziału:
litera podod-
działu
a
powierzchnia
1,78
pododdziału
Specyficzną odmianą mapy gospodarczej jest mapa siedliskowa (rys. 6)  stanowiąca
element specjalistycznych opracowań. Treścią mapy siedliskowej, jest oprócz elementów ma-
py gospodarczej (których kopie stanowią pierworys mapy siedliskowej) dodatkowo: siatka
powierzchni siedliskowych z numeracją, opis elementów glebowych, kontury wyłączeń sie-
dliskowych z ich opisem.
" Mapy gospodarczo  przeglądowe obszaru leśnictwa w skali 1:10 000.
Materiałem z
ródłowym do opracowania matrycy mapy gospodarczo  przeglądowej (rys. 7)
jest mapa gospodarcza 1:5000 oraz mapa topograficzna 1:10 000. W trakcie sporządzania
mapy dążono do przedstawienia rzeczywistej sytuacji kompleksów leśnych leśnictwa. W
przypadku, kiedy taka sytuacyjność powodowałaby nieracjonalne rozmiary arkusza mapy,
kompleksy leśne zbliżano do siebie, zachowując jednak zasadnicze kierunki ich wzajemnego
położenia. Treść matrycy mapy gospodarczo  przeglądowej stanowią: napis tytułowy (z
podaniem powierzchni ogólnej leśnictwa), strzałka wskazująca kierunek północny, opis grun-
tów przyległych, nazwy sąsiednich leśnictw, numeracja znaków granicznych na charaktery-
stycznych załamaniach granic, nazwy przyjęte dla poszczególnych kompleksów, granice wy-
łączeń i pododdziałów oraz pozostałych szczegółów sytuacji wewnętrznej  przeniesione z
mapy gospodarczej, ważniejsze szczegóły sytuacji zewnętrznej, bezpośrednio przylegające do
lasów  drogi, linie kolejowe, rzeki, potoki, rowy melioracji podstawowej, wsie, osiedla, po-
dział powierzchniowy lasów leśnictwa i przylegających lasów sąsiednich nadleśnictw, granice
przyległych i leżących w zasięgu terytorialnego działania nadleśnictwa, lasów innych własno-
ści, w każdym oddziale  jego numer, a w każdym wyłączeniu i pododdziale  literę i opis:
gatunek główny i jego udział oraz wiek, wskaz
nik zadrzewienia i powierzchnia pododdziału.
8
rys. nr 7
rys. nr 8
9
gatunek panujący w drze-
wskaz
nik
wostanie jego udział
zadrzewienia
(50% ) i wiek (75 lat)
5So75 - 0.7
a ------------
4,60
litera pod- powierzchnia
oddziału pododdziału
Warstwice  dla obszarów górskich i podgórskich, wykaz znaków i kolorów, podpisy wyko-
nawców mapy.
Na podstawie sporządzonej matrycy wykonywano następujące mapy tematyczne ob-
szaru leśnictwa:
o mapa gospodarczo  przeglądowa siedliskowa  na którą wnoszono granice wyłączeń
siedliskowych wraz z opisem siedliska i gleby.
o mapa gospodarczo  przeglądowa drzewostanów  powstaje przez zakolorowanie tre-
ści wewnętrznej mapy ustalonymi kolorami przyjętymi dla poszczególnych gatunków
drzew, w odcieniu uzależnionym od wieku drzewostanu (w zależności od wieku,
wszystkie drzewostany dzielone są na trzy grupy i dla każdej z grup wiekowych
przyjmuje się inny odcień koloru, właściwy dla danego gatunku panującego). Dla ce-
lów praktycznych (wykorzystanie mapy w warunkach terenowych) wykonana mapa
była dzielona na arkusze formatu A4, naklejana na płótno i foliowana.
o mapa gospodarczo  przeglądowa projektowanych cięć rębnych i gruntów nie zalesio-
nych  powstaje przez wniesienie na mapę zgodnie z przyjętą symboliką oznaczeń i
kolorów takich elementów jak: ostępów, granic projektowanych powierzchni cięć ręb-
nych, rodzajów i form rębni, dróg wywozowych, powierzchnie projektowane do od-
nowienia i zalesienia, oznaczenia lasów rezerwatowych, lasów ochronnych, drzewo-
stanów nasiennych wyłączonych i gospodarczych, glebowych powierzchni wzorco-
wych, ostoi zwierząt wymagających ochrony. Wykonana mapa była dzielona na arku-
sze formatu A4 i naklejana na płótno.
" Mapy przeglądowe obszaru obrębu leśnego w skali 1:20 000 lub 1:25 000 (rys. 8).
Matrycę mapy przeglądowej sporządza się przez pomniejszenie mapy gospodarczej w skali
1:5000, z wykorzystaniem map topograficznych. Przy sporządzaniu matrycy przestrzegano
następujących zasad: matrycę wykonywano oddzielnie dla każdego obrębu leśnego, dążono
do możliwie najmniejszego formatu mapy (w zasadzie nie większego niż format A0), z utrzy-
maniem układu poszczególnych kompleksów leśnych. Jeśli jednak sytuacyjność mapy powo-
dowałaby jej zbyt duże rozmiary  zbliżano kompleksy, zachowując rzeczywiste kierunki ich
10
wzajemnego położenia, rezygnując przy tym z mniej ważnych szczegółów sytuacji zewnętrz-
nej, nie dzielono kompleksów leśnych na części, z wyjątkiem kompleksów bardzo wydłużo-
nych, starano się nie dzielić mapy przeglądowej na arkusze  chyba że zmuszał do tego zbyt
rozległy zasięg terytorialny obrębu leśnego, kompleksy wrysowane oddzielnie muszą posia-
dać jednakową orientację względem kierunku północ  południe, który to kierunek winien
być zgodny z przebiegiem pionowej ramki matrycy. Matryca mapy przeglądowej zawiera
następujące dane: napis tytułowy (z podaniem powierzchni ogólnej obrębu leśnego) i strzałką
wskazującą kierunek północny, opisy gruntów przylegających do danego kompleksu (usytu-
owane równolegle do poziomej ramki matrycy), numerację znaków granicznych na charakte-
rystycznych załamaniach granic, nazwy przyjęte dla poszczególnych kompleksów, wszystkie
szczegóły sytuacji wewnętrznej zawarte na mapie gospodarczej, a także ważniejsze szczegóły
sytuacji zewnętrznej, bezpośrednio przylegające do lasów: drogi, linie kolejowe, cieki pod-
stawowe, osiedla oraz podział powierzchniowy lasów sąsiedniego nadleśnictwa, na dole mapy
 tabela leśnictw wchodzących w skład obrębu (z podaniem ich nr, nazwy, powierzchni ogó-
łem, siedziby, nr oddziałów wchodzących w skład leśnictwa), w każdym oddziale  jego nu-
mer, a w każdym pododdziale  literę i skrócony opis (np. a  5So75); w sytuacjach kiedy
pełny opis pododdziały powodowałby zaciemnienie treści mapy  pododdział opisywano je-
dynie jego literą. Mapka sytuacyjna w skali 1:100 000 umieszczona w dolnej, lewej części
arkusza mapy przeglądowej, wykaz znaków i kolorów, podpisy wykonawców oraz klauzula
,,Przedruk i reprodukcja zastrzeżone . Wykonana matryca mapy przeglądowej służyła do
opracowania kompletu map tematycznych:
o mapa przeglądowa drzewostanów  wykonana poprzez zakolorowanie treści we-
wnętrznej mapy ustalonymi kolorami symbolizującymi gatunki drzew oraz klasy wie-
ku (zasada podobna jak w przypadku mapy drzewostanowej 1:10 000). Dodatkowo
mapa przeglądowa drzewostanów posiadała zakolorowanie granice własności, granice
lasów ochronnych, rezerwatów, glebowych powierzchni wzorcowych, drzewostanów
nasiennych oraz ostoi zwierząt wymagających ochrony. Dla celów praktycznych (wy-
korzystanie mapy w warunkach terenowych) wykonana mapa była dzielona na arku-
sze formatu A4, naklejana na płótno i foliowana.
o mapa przeglądowa projektowanych cięć rębnych i gruntów leśnych nie zalesionych 
podobnie jak przy mapie 1:10 000 powstaje przez wniesienie na mapę zgodnie z przy-
jętą symboliką oznaczeń i kolorów takich elementów jak: ostępów, granic projekto-
wanych powierzchni cięć rębnych, rodzajów i form rębni, dróg wywozowych, po-
wierzchnie projektowane do odnowienia i zalesienia, oznaczenia lasów rezerwato-
11
wych, lasów ochronnych, drzewostanów nasiennych wyłączonych i gospodarczych,
glebowych powierzchni wzorcowych, ostoi zwierząt wymagających ochrony. Wyko-
nana mapa była dzielona na arkusze formatu A4 i naklejana na płótno.
o mapa przeglądowa siedlisk  powstaje przez wniesienie na kopię mapy przeglądowej
granic siedliskowych typów lasu, cieków i zbiorników wodnych poprzez ich odpo-
wiednie zakolorowanie (zgodne z przyjętym wzorem).
Wymienione wyżej mapy tematyczne stanowiły podstawową grupę map przeglądowych.
Oprócz nich, jako załącznik do planu urządzenia lasu opracowywane były inne mapy tema-
tyczne (mapa zagrożenia środowiska leśnego i ochrony lasu, mapa ochrony przeciwpożaro-
wej, mapa funkcji lasów, mapa zagospodarowania rekreacyjnego, mapa nasiennictwa i selek-
cji).
" Mapa obszaru terytorialnego zasięgu działania nadleśnictwa 1:50 000 lub 1:100 000.
Matrycę mapy obszaru terytorialnego zasięgu działania nadleśnictwa sporządza się przez po-
mniejszenie matryc map przeglądowych wszystkich obrębów leśnych wchodzących w skład
nadleśnictwa. Matryca mapy obszaru terytorialnego zasięgu działania nadleśnictwa zawiera
rzeczywisty układ przestrzenny kompleksów leśnych wszystkich rodzajów i innych elemen-
tów sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej, w tym ciągłości elementów liniowych. Matryca ma-
py obszaru terytorialnego zasięgu działania nadleśnictwa zawiera następujące elementy: napis
tytułowy (z podaniem powierzchni ogólnej nadleśnictwa) i strzałkę wskazującą kierunek pół-
nocny, granice wszystkich gruntów leśnych i nieleśnych Lasów Państwowych, Parków Naro-
dowych oraz lasów nie stanowiących własności Skarbu Państwa, podział powierzchniowy i
numerację oddziałów, lokalizację siedzib RDLP, nadleśnictw, leśnictw i innych osad leśnych,
dostrzegalnie przeciwpożarowe, granice nadleśnictw, obrębów leśnych i ich nazwy, granice
zasięgu terytorialnego działania nadleśnictwa, kontury miast, wsi i ich nazwy, granice pań-
stwa, województw, gmin i obrębów ewidencyjnych, koleje, kolejki gospodarcze, linie energe-
tyczne, rurociągi, cieki podstawowe, zbiorniki wodne, sieć dróg o nawierzchni twardej, grun-
towej ulepszonej i gruntowej, składnice drewna, szkółki leśne, stałe obiekty hodowli zwierzy-
ny, stacje kolejowe, przystanki PKS, bindugi, lokalizację ważniejszych zakładów przemysłu
drzewnego, granice podziału przyrodniczo  leśnego, wykaz znaków i kolorów, podpis wy-
konawcy, mapkę sytuacyjną w skali 1:500 000 obejmującą cały zasięg RDLP lub wojewódz-
twa z usytuowaniem lasów nadleśnictwa.
Wszelkie odstępstwa od przyjętych w instrukcji zasad, wynikające niekiedy z sytuacji
szczególnych, jak też zakres opracowań mapowych nieobligatoryjnych, ustalane są na posie-
dzeniach I i II Komisji Techniczno  Gospodarczych (KTG). Komisje takie są zwoływane
12
przez dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w trakcie trwania prac urządze-
niowych w danym nadleśnictwie w celu uzgodnienia podstawowych wytycznych do przepro-
wadzenia prac nad sporządzeniem planu urządzenia lasu.
Przedstawiony powyżej wykaz map leśnych wykonywanych w ramach prac urządze-
niowych prowadzonych zgodnie z instrukcją urządzania lasu z 1994 roku, został w 1996 roku
uzupełniony o mapy przeglądowe sporządzane do opracowywanego programu ochrony przy-
rody dla nadleśnictwa. Obowiązek sporządzania takiego programu  jako integralnego ele-
mentu każdego planu urządzenia lasu wprowadziła nowelizacja ustawy o lasach z 1997 roku.
Sam program jest opracowaniem szczegółowo obrazującym istniejący w nadleśnictwie sys-
tem ochrony przyrody  inwentaryzuje walory przyrodnicze nadleśnictwa, wskazuje zagroże-
nia i formułuje wytyczne dla organizacji gospodarstwa leśnego. Jego ilustracją są cztery mapy
przeglądowe sporządzane na podstawie matrycy map przeglądowych:
" mapa przeglądowa walorów przyrodniczych nadleśnictwa  której treść stanowi loka-
lizacja wszelkich form ochrony przyrody występujących w zasięgu terytorialnego
działania nadleśnictwa, granice lasów ochronnych, parki zabytkowe, cenne przyrodni-
czo drzewostany i zadrzewienia, cenne obiekty kultury materialnej oraz niektóre
obiektu i urządzenia zagospodarowania turystycznego.
" mapa rozmieszczenia chronionych i rzadkich gatunków roślin i zwierząt na terenie
nadleśnictwa  na której to uwidoczniono lokalizację stanowisk roślin i zwierząt wy-
magających ochrony.
" mapa zagrożeń przyrody na terenie nadleśnictwa  obrazująca powierzchnie zagrożo-
ne różnymi czynnikami negatywnie oddziałującymi na środowisko , powierzchnie
drzewostanów wymagających przebudowy, z
ródła największych zagrożeń, punkty
monitoringu zagrożeń, klasy czystości cieków i zbiorników wodnych.
" mapa działań w zakresie ochrony przyrody i poprawy stanu lasu na terenie nadleśnic-
twa  ilustrująca zakres takich działań jak: zalesienia, przebudowa drzewostanów,
kształtowania granicy polno  leśnej, kształtowania stref ekotopowych.
Leśna mapa numeryczna
Wykorzystywane obecnie w gospodarce leśnej mapy zostały opracowane na etapie
sporządzonych i obowiązujących w nadleśnictwach planów urządzenia lasu. Są to mapy opra-
cowane w technice analogowej, jak też mapy wykonane w technice numerycznej  parame-
trami odpowiadającymi przyjętym w tym zakresie standardom (określonym w tzw. standar-
13
dzie leśnej mapy numerycznej  SLMN i przyjętym w Zarządzeniu Nr 74 Dyrektora Gene-
ralnego Lasów Państwowych z dnia 23 sierpnia 2001 roku w sprawie zdefiniowania standar-
du leśnej mapy numerycznej dla poziomu nadleśnictwa oraz wdrażania systemu informacji
przestrzennej w nadleśnictwach). Wprowadzona w 2004 roku nowa instrukcja urządzania
lasu, w znacznym stopniu ograniczyła obligatoryjny wykaz map wykonywanych przy pra-
cach urządzeniowych, pozostawiając jednocześnie możliwość wykonywania dodatkowych
opracowań mapowych, w zależności od występujących potrzeb. Decyzję w tym zakresie po-
dejmuje KTG. Jednoznacznie natomiast określiła konieczność sporządzania map na bazie
leśnej mapy numerycznej, zgodnie z obowiązującym standardem. Praktyka pokazuje jednak,
że tworzone systemy informacji przestrzennej jeszcze przez pewien czas nie zastąpią pracy z
estetycznie przygotowanym wydrukiem mapy, stąd z jednej strony oczekiwania pracowników
Lasów Państwowych na znacznie szerszy zakres map tematycznych niż obligatoryjnie prze-
widziany nową instrukcją i z drugiej strony dbałość wykonawców planów urządzenia lasu o
przygotowywane kompozycje, nawiązujące wyglądem do map analogowych.
W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych, w Biurze Urządzania Lasu i Geodezji
Leśnej, rozpoczęto prace zmierzające do zbudowania systemu informacji przestrzennej;
głównym celem w pierwszym etapie tych prac było opracowanie narzędzi do tworzenia le-
śnych map numerycznych. Potrzeba zbudowania geometrycznej bazy danych wyłączeń le-
śnych oraz obniżenia pracochłonności rozliczeń powierzchniowych były głównymi argumen-
tami do podjęcia prac nad zastosowaniem map cyfrowych w tworzeniu planu urządzenia lasu.
W wyniku prac zmierzających do opracowania narzędzi do budowy leśnych map nu-
merycznych powstała aplikacja LEMAN (LEśna MApa Numeryczna) opracowana przy
współpracy BULiGL, Sp. z o.o Neokart Gis oraz Katedry Urządzania lasu i Geodezji Leśnej
SGGW. Jako środowisko do budowy tej aplikacji wybrano pakiet ArcView wyposażony w
wewnętrzny język programowania  Avenue. Obecnie, aplikacja LEMAN jest w BULiGL
podstawowym narzędziem nie tylko do tworzenia bazy geometrycznej nadleśnictwa, ale rów-
nież do wykonywania wydruków map leśnych oraz obliczeń i zestawień o charakterze opiso-
wym. Wyposażona jest ona w bogatą paletę narzędzi usprawniających proces tworzenia map
numerycznych, począwszy od narzędzi do wektoryzacji, funkcji automatycznego rozliczania
powierzchni oraz kontroli geometrycznej opracowanych warstw, aż po narzędzia do tworze-
nia wydruków leśnych map numerycznych. Omawiana aplikacja podlega ciągłym modyfika-
cjom i rozbudowie, co potwierdza charakter systemów informacji przestrzennej, które ciągle
ewoluują - stosownie do aktualnych potrzeb.
14
Podczas tworzenia geometrycznych baz danych dla poszczególnych obiektów leśnych
nieodzowna jest współpraca z innymi programami, w szczególności w zakresie wzajemnej
wymiany danych oraz korzystania z baz przechowujących informacje powstałe w wyniku
działania innych programów. W praktyce, komunikacja może zostać nawiązana z określoną
bazą danych poprzez relacyjne połączenie tabel za pomocą pól kluczowych. W ten sposób w
programie LEMAN odbywa się  w obydwu kierunkach - komunikacja z innymi programami
działającymi w BULiGL, np.: z programem TAKSACJA (podstawowym programem prze-
twarzającym dane urządzeniowe III rewizji planów urządzenia lasu), programem TAKSA-
TOR (będącym własnością Lasów Państwowych i umożliwiającym dwukierunkowe połącze-
nie z Systemem Informatycznym Lasów Państwowych) i GEOTAKS (programem integrują-
cym opisowe bazy z zakresu ewidencji gruntów w nadleśnictwie z bazami urządzeniowymi).
Dzięki temu unika się konieczności wprowadzania tych samych danych w kilku różnych pro-
gramach, uzyskując jednocześnie dostęp do określonych baz danych uzyskanych w ramach
działania innego programu. Dzięki takiemu połączeniu można również przeprowadzić szereg
kontroli podnoszących jakość danych w każdym z programów uczestniczących w wymianie
danych.
Tworzenie leśnej mapy numerycznej, podobnie jak map numerycznych w ogóle, jest
procesem interdyscyplinarnym i wielostronnie uwarunkowanym. Wśród ważnych elementów
tego procesu, na pierwszy plan wysuwają się następujące:
a) dostępne geodezyjne opracowania pierworysu mapy gospodarczej
b) złożoność samego procesu,
c) powiązania z różnego rodzaju inwentaryzacjami,
d) przyjęty stopień aktualności i kompletności danych oraz wymagania co do dokładności,
e) współpraca nadleśnictwa z wykonawcą,
f) model inwentaryzacyjny w urządzaniu lasu i nadleśnictwie.
Złożoność procesu tworzenia map numerycznych przejawia się w potrzebie uwzględ-
niania wiedzy z różnych dziedzin, dużej różnorodności przetwarzanych danych, uwzględnia-
nia możliwości technicznych sprzętu, tworzenia oraz stosowania odpowiednich programów
komputerowych.
Budowanie mapy numerycznej odbywa się najczęściej w warunkach równolegle pro-
wadzonych inwentaryzacji: urządzeniowej, geodezyjnej, siedliskowej, a także i innych (np.
inwentaryzacji prowadzonych w nadleśnictwach). Aby osiągnąć pożądane atrybuty mapy
numerycznej  jakimi są w szczególności aktualność i kompletność danych  wszystkie pro-
15
cesy powinny być ze sobą skorelowane. Jednocześnie odwzorowanie na mapie wyników po-
szczególnych inwentaryzacji powinno spełniać określone kryteria co do dokładności.
Zakończenie
Ważna, ustawowo umocowana rola, jaką w gospodarce leśnej pełni plan urządzenia
lasu, wskazuje na konieczność opracowywania go w takiej formie, aby mógł sprostać stawia-
nym mu zadaniom. Jako dokument planistyczny musi on łączyć w sobie zarówno elementy
długookresowej strategii determinowanej kierunkiem określonym w polityce leśnej państwa,
jak też elementy średniookresowego programu działania. W wymiarze praktycznym, plan
urządzenia lasu musi z kolei zawierać elementy szczegółowego planu realizacyjnego, wskazu-
jącego potrzebę i zakres realizacji określonych zadań gospodarczych. Sporządzane w ramach
planu i stanowiące jego element mapy leśne, muszą więc swym charakterem i treścią stano-
wić narzędzie realizacji zadań planu.
Wykonywane w technice analogowej mapy leśne, posiadały ograniczony aspekt prak-
tyczny. Obrazowały bowiem stan na określony dzień  1 stycznia pierwszego roku obowią-
zywania planu urządzenia lasu, przy którym zostały wykonane. Ich podstawowym zadaniem
było zatem zilustrowanie wyników inwentaryzacji lasu w różnych blokach tematycznych, jak
też na różnych poziomach dokładności. Innego wymiaru praktycznego nabierają mapy spo-
rządzane w technice numerycznej  tworzone jako system informacji przestrzennej o obiek-
cie. Możliwości jakie niesie ze sobą leśna mapa numeryczna, podnosi je do rangi ważnego,
funkcjonalnego i efektywnego narzędzia zarządzania. Struktura organizacyjna Lasów Pań-
stwowych determinuje zapotrzebowanie na takie właśnie narzędzia, które łatwo będzie dosto-
sować do różnych poziomów zarządzania.
Do największych zalet leśnych map numerycznych należą (K. Okła, 1997):
" bieżąca aktualizacja mapy  możliwość wizualizacji aktualnego stanu,
" podawanie szerszego zakresu i pełniejszej treści posiadanych informacji,
" trwałe i wierne zachowanie zawartych informacji (bez deformacji materiałów analo-
gowych),
" możliwość łatwej (dowolnej) zmiany skali i symboliki mapy,
" możliwość drukowania map w dowolnej liczbie egzemplarzy, dowolnej skali, a także
dla wskazanego obszaru,
" szybkie i łatwe uzyskiwanie określonej informacji oraz zachowanie zgodności danych
z różnych z
ródeł i kontroli ich spójności,
16
" możliwość łatwego wykonywanie analiz przestrzenno  czasowych niezbędnych do
racjonalnego prowadzenia gospodarki leśnej,
" zwiększenie trwałości mapy oraz jej pełniejsza integracja z istniejącymi danymi z in-
nych z
ródeł (SILP, systemy lokalne, regionalne, krajowe, branżowe),
" możliwość wykorzystywania danych cyfrowych w kolejnych rewizjach urządzenia
lasu, co w efekcie obniża koszty tworzenia geometrycznych baz danych w toku prac
urządzeniowych,
" możliwość wykonywania analiz sieciowych, obliczeń długości odcinków i powierzch-
ni wieloboków.
Zalety mapy numerycznej, stwarzające możliwości ich wielokierunkowego wykorzy-
stania, zadecydowały o tym, iż mapa numeryczna zastąpiła dotychczas wykonywane mapy
analogowe. Instrukcyjny obowiązek opracowywania map leśnych w technice numerycznej,
wprowadzony został dla Lasów Państwowych w 2003 roku. Do tego czasu jednak dla wielu
nadleśnictw opracowano takie mapy w trakcie rewizji planów urządzeniowych. Przewiduje
się, że wszystkie nadleśnictwa Lasów Państwowych, będą dysponować mapami numerycz-
nymi około roku 2010  czyli z zakończeniem trwającego aktualnie IV cyklu rewizji urządza-
nia lasu.
Analizując proces zmian i przekształceń map leśnych tworzonych w ramach prac
urządzeniowych, nie trudno zauważyć że ich kształt oraz treść ściśle związane były z rolą i
funkcją jaką w gospodarce leśnej pełnił plan urządzenia lasu. Mapy leśne w swej historii ule-
gały zatem takim przekształceniom, w jaki sposób zmieniała się funkcja i charakter panu
urządzenia lasu. Dość trwałym elementem w toku tych zmian pozostawała rola mapy leśnej
jako ilustratora danych inwentaryzacji lasu  stanu posiadania, struktury gatunkowej i wie-
kowej drzewostanów, struktury siedlisk. Ewolucji natomiast ulegały mapy tematyczne  ob-
razujące zakres projektowanych działań gospodarczych, funkcje lasu, zagospodarowanie re-
kreacyjne, łowieckie, działania z zakresu ochrony lasu, ochrony przyrody. Zauważalna ten-
dencja tych zmian  w kierunku coraz szerszego wizualizowania aspektów ekologiczno 
społecznych gospodarki leśnej, wynika ze zmieniającego się w tym czasie modelu gospodar-
ki leśnej  od modelu gospodarki przede wszystkim produkcyjnej, do realizowanego obecnie
modelu trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, opartej na idei lasu wielofunkcyjnego.
17
Literatura
" Instrukcja Urządzania Lasu  Część 1 Instrukcja sporządzania planu urządzenia lasu
dla nadleśnictwa  Załącznik do Zarządzenia Nr 43 Dyrektora Generalnego Lasów
Państwowych z dnia 18.04.2003r.  Centrum Informacyjne Lasów Państwowych,
Warszawa 2003.
" Instrukcja Urządzania Lasu  Ministerstwo Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego, Pań-
stwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1957.
" Instrukcja Urządzania Lasu  Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Natural-
nych i Leśnictwa, Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Instytut Badawczy Le-
śnictwa, Warszawa 1994.
" MOŚZNiL, DGLP: Korekta Instrukcji Urządzania Lasu. Warszawa 1998.
" Polityka Leśna Państwa. MOŚZNiL, Warszawa 1997.
" System informacji przestrzennej w Lasach Państwowych  podręcznik użytkownika
leśnej mapy numerycznej. Opracowanie zbiorowe pod redakcją K. Okły. Bogucki
Wydawnictwo Naukowe S. C., Warszawa 2000.
" Urządzanie Gospodarstwa Leśnego  opracowanie zbiorowe pod redakcją Lesława
Dreszera, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958.
" Wykorzystanie leśnych map numerycznych w gospodarce leśnej  Stanisław Zającz-
kowski  Biblioteczka leśniczego  zeszyt 179, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2003.
" Zarządzenie nr 74 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 23 sierpnia
2001 r. w sprawie zdefiniowania standardu leśnej mapy numerycznej dla poziomu
nadleśnictwa oraz wdrażania systemu informacji przestrzennej w nadleśnictwach.
18