AKADEMIA ROLNICZA w LUBLINIE
WYDZIAA
ROLNICZY
Joanna Onuch Amborska
Specyfika ogrodów przydomowych
w krajobrazie wiejskim
z elementami środowiska glebowego
w wybranych gminach regionu zamojskiego
Autoreferat rozprawy doktorskiej
Promotor: prof. dr hab. Waldemar Martyn
Recenzenci: prof. dr hab. Jan Gliński czł. rzecz. PAN
prof. dr hab. Jerzy Hetman
Lublin 2004
Wstęp
Wiejskie ogrody przydomowe od wieków pełniły istotną rolę w krajobrazie. Początkowo spełniały one
głównie funkcję gospodarczą, gdyż uprawiano w nich warzywa, owoce, zioła i rośliny przyprawowe. Póz
niej
funkcja użytkowa łączona była z ozdobną. W takich ogrodach sadzono kolorowo kwitnące rośliny ozdobne oraz
zioła. Liczne materiały historyczne dostarczające informacji o ogrodach wskazują, że obok roślin o znaczeniu
użytkowym istotną rolę spełniało także ich powiązanie z wierzeniami, obrzędowością, lecznictwem oraz
obyczajami.
Współczesna wieś polska nieustannie się przeobraża, ulegając ciągłym zmianom, które obejmują
również ogrody przydomowe. Dlatego też celem niniejszych badań było określenie specyfiki współczesnych
ogrodów przydomowych w krajobrazie typowo wiejskich gmin Zamojszczyzny, przedstawiającej sposób
zagospodarowania przestrzeni, funkcję oraz kierunki przemian ogrodów z uwzględnieniem właściwości gleb,
które są jednym z ważniejszych naturalnych czynników kształtujących krajobraz.
Metody badań
Przedmiotem badań niniejszej pracy były wiejskie ogrody frontowe zlokalizowane przy budynkach
mieszkalnych na obszarze 3 gmin Zamojszczyzny - Krasnobród, Skierbieszów i Ulhówek. Badaniami objęto
ogrody przydomowe znajdujące się przy 55% gospodarstw rolnych w każdej gminie.
Wybór obszaru badań obejmującego odmienne krainy geograficzne był zamierzony, gdyż miał ukazać
zróżnicowanie typowo rolniczego regionu, który położony jest w oddaleniu od dużych ośrodków miejskich. Taka
lokalizacja badań umożliwiła analizę ogrodów przydomowych w charakterystycznym krajobrazie polskiej wsi,
pozostającej poza bezpośrednim wpływem dużych aglomeracji miejskich. Jednocześnie do badań wybrano
obszary, które są od siebie oddalone i nie graniczą ze sobą.
W pracy dokonano także ogólnej charakterystyki krajobrazu stanowiącej swoiste tło ogrodów
przydomowych.
Charakterystyka krajobrazu
Wykorzystując dostępne dane statystyczne przeprowadzono prace kameralne, które umożliwiły
przedstawienie obecnej struktury użytkowania gruntów w gminach oraz analizę jej zmian w latach 1982-2002.
Oceniono także różnice w doborze roślin uprawnych w tym okresie czasu. W pracy dokonano charakterystyki
indywidualnych gospodarstw rolnych. Wykorzystano w tym celu średnią powierzchnię gospodarstw oraz
szachownicę położenia gruntów. Oceniono również zmiany powierzchni indywidualnych gospodarstw rolnych na
przestrzeni ostatnich dwudziestu lat.
W każdym z analizowanych obszarów wyznaczono współczynnik gęstości granic antropogenicznego
pochodzenia, tj. miedz oraz dróg śródpolnych. Za gęstość granic przyjęto długość konturów granicznych na 1
km2. Wskaz
nik gęstości granic obliczono na losowo wybranych obszarach w każdej gminie - 20 kwadratów o
powierzchni 1 km2 zlokalizowanych na terenach ornych. Gęstość granic zmierzono w oparciu o mapy glebowo-
rolnicze 1:10000 i uzupełniono badaniami terenowymi.
W celu przedstawienia ogólnej charakterystyki gleb terenów badanych gmin wykorzystano wskaz
niki
bonitacji punktowej IUNG. Na podstawie dostępnych danych przedstawiono również udział kompleksów
przydatności rolniczej w powierzchni badanych gmin.
W oparciu o charakterystykę powierzchniowego poziomu gleb ornych /0-20 cm/, w którym
wykonywane są główne zabiegi uprawowe zbadano wpływ działalności ludzkiej na gleby badanych obszarów.
Prace terenowe poprzedzone były analizą map przeglądowych klasyfikacji gruntów w skali 1:10000 oraz map
glebowo-rolniczych w skali 1:25000. Do badań pobrano w latach 2000-2002 po 50 prób glebowych z terenu
każdej gminy. Rozmieszczenie prób w terenie oparte było o procentowy udział kompleksów przydatności
rolniczej w ogólnej powierzchni gmin. Próby glebowe wysuszono do stanu powietrznie suchego oraz przetarto
przez sito o średnicy oczek 1 mm. W tak przygotowanych próbach wykonano podstawowe oznaczenia: skład
granulomteryczny metodą Cassagrande a w modyfikacji Prószyńskiego; odczyn gleby potencjometrycznie  pH
w H O i 1 mol KCl ·dm-3; kwasowość hydrolitycznÄ… (Hh) i sumÄ™ zasadowych kationów wymiennych (S)
2 dest.
metodą Kappena; całkowitą pojemność sorpcyjną jako sumę Hh+S; stopień wysycenia kompleksu kationami o
charakterze zasadowym (V); ogólną zawartość węgla organicznego metodą Tiurina; przybliżoną zawartość
próchnicy w oparciu o współczynnik przeliczeniowy 1,724.
Ukształtowanie powierzchni wyrażono za pomocą stopnia nachylenia terenu, który wyznaczono w
oparciu o tangens kÄ…ta nachylenia terenu obliczony dla 100 wyznaczonych miejsc w gminie.
Przyrodniczej oceny badanego terenu dokonano w oparciu o wskaz
nik ekologizacji rolnictwa
opracowany przez Michałowskiego. Natomiast do oceny walorów środowiska przyrodniczego w krajobrazie
badanego regionu wykorzystano zmodyfikowanÄ… metodÄ™ bonitacji punktowej opracowanÄ… przez Dubel.
Charakterystyka ogrodów przydomowych
Charakterystyka wiejskich ogrodów przydomowych przeprowadzona została w oparciu o badania
terenowe. Badania polegały na prowadzeniu w latach 2000-2003 w okresie wegetacji, tj. od połowy czerwca do
końca sierpnia systematycznych obserwacji ogrodów przydomowych zlokalizowanych przy szlakach
komunikacyjnych.
W gminie Krasnobród badania objęły łącznie 864 ogrody przydomowe znajdujące się na terenie
następujących wsi: Dominikanówka, Hucisko, Hutki, Kaczórki, Majdan Mały, Majdan Wielki, Malewszczyzna,
Stara Huta, Wólka Husińska oraz w ośrodku gminnym Krasnobród.
Na terenie gminy Skierbieszów obserwacje przeprowadzono w 897 ogrodach zlokalizowanych we
wsiach: Dębowiec, Drewniki, Hajowniki, Huszczka i Podhuszczka, Iłowiec, Kalinówka, Kolonia Zrąb, Lipina
Nowa, Lipina Stara, A
aziska, Majdan Skierbieszowski, Osiczyna, Podwysokie, Sady, Sulmice, Szorcówka,
Wysokie oraz w ośrodku gminnym Skierbieszów.
Natomiast w gminie Ulhówek badania przeprowadzono w 537 ogrodach, w następujących wsiach:
Dębina, Dyniska, Hubinek, Korczmin, Machnówek, Rzeczyca, Rzeplin, Rokitno, Szczepiatyn, Tarnoszyn,
Wasylów, Żerniki oraz w ośrodku gminnym Ulhówek .
Przeprowadzone obserwacje terenowe objęły wielkość ogrodu przydomowego, inwentaryzację
uwzględniającą wszystkie gatunki roślin ozdobnych oraz elementy małej architektury. Analizie poddano również
rodzaj zabudowy mieszkalnej i typ ogrodzeń ogrodów, gdyż są to elementy wyznaczające granice ogrodów
frontowych. Wśród wszystkich roślin występujących w badanych ogrodach przydomowych wydzielono
następujące grupy:
- rośliny ozdobne, w tym:
zielne  jednoroczne oraz dwuletnie, cebulowe i byliny;
drzewa i krzewy liściaste, w tym pnącza;
drzewa i krzewy iglaste
- rośliny o charakterze produkcyjnym, w tym:
warzywa oraz drzewa i krzewy owocowe.
Na podstawie zgromadzonych wyników przedstawiono zasobność oraz różnorodność gatunkową roślin
ozdobnych badanych terenów. Zasobność badanych obszarów w rośliny ozdobne wyrażono liczbą gatunków
roślin ozdobnych występujących w ogrodach. Natomiast różnorodność gatunkową ogrodów przedstawiono w
oparciu o charakterystykę gatunków roślin ozdobnych.
Aby w pełni zobrazować przemiany zachodzące w wiejskich ogrodach przydomowych w pracy
zamieszczono szczegółową charakterystykę 3 ogrodów frontowych z terenu każdej gminy (ogród nawiązujący do
tradycyjnych ogrodów wiejskich; ogród, w którym tradycyjne gatunki roślin ozdobnych mieszają się z nowymi
gatunkami i elementami ozdobnymi oraz ogród zaniedbany).
Wyniki
Znaczne zróżnicowanie geograficzne Zamojszczyzny pozwoliło na stosunkowo niewielkim obszarze ze
znajdujących się tu regionów geograficznych wybrać tereny różniące się krajobrazowo, jak również pod
względem występujących na nich gleb. Tym sposobem można było określić specyfikę wiejskich ogrodów
przydomowych zlokalizowanych na różnych glebach, tj. na czarnoziemach i glebach brunatnych (powstałych ze
skały lessowej) oraz na glebach bielicowych (wytworzonych na piaskach).
Krajobraz rolniczy gminy Krasnobród charakteryzuje się znacznym urozmaiceniem. Małe gospodarstwa
posiadające wysoką liczbę działek rolnych, których powierzchnia nie przekracza 0,8 ha oraz obecność dużej
ilości miedz na gruntach ornych wraz z bogatym urzez
bieniem tych terenów tworzą interesującą mozaikę
krajobrazu. Obszar gminy Krasnobród charakteryzuje się mało żyznymi glebami. Znaczny udział gleb
bielicowych wytworzonych z piasków luz
nych spowodował wzrost powierzchni zajętej przez lasy do 47%.
Grunty orne gminy Krasnobród pod względem składu granulometrycznego zaliczono w większości do gleb o
charakterze gliny lekkiej oraz piasku gliniastego. Odczyn tych gleb jest kwaśny (w części gminy nawet silnie
kwaśny), pojemność sorpcyjna wynosi średnio 9,4 cmol(+)" kg-1, zaś zawartość próchnicy 1,4%.
Gminę Skierbieszów również charakteryzuje urozmaicony krajobraz rolniczy. Nieco większa niż w
gminie Krasnobród powierzchnia gospodarstw rolnych w połączeniu z najwyższym wśród badanych
wskaz
nikiem gęstości miedz tworzy charakterystyczną dla tego terenu mozaikę pól, łąk i lasów, której
postrzeganie dodatkowo wzmagane jest przez silne urzez
bienie terenu. Na terenie tej gminy, podobnie jak w
gminie Ulhówek, gleby powstały ze skały lessowej. Jednak w wyniku odmiennych procesów glebotwórczych w
gminie Skierbieszów wykształciły się głównie gleby brunatne, zaś na terenie gminy Ulhówek powstały
czarnoziemy. Pod względem składu granulometrycznego gleby te zaliczono do utworów pyłowych zwykłych
oraz ilastych. Odczyn gleb na terenie gminy Skierbieszów jest kwaśny, pojemność sorpcyjna przyjmuje wartość
13 cmol(+)" kg-1, a średnia zawartość próchnicy wynosi 1,8%. Pogarszaniu się właściwości gleb na tym obszarze
sprzyjajÄ… intensywne procesy erozji.
Natomiast gleby w gminie Ulhówek charakteryzują się odczynem obojętnym, rzadziej lekko kwaśnym, a
pojemność sorpcyjna przyjmuje najwyższą wśród badanych wartość 28 cmol(+)" kg-1. Gleby te posiadają także
bardzo wysoki stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami o charakterze zasadowym, zaś średnia
zawartość próchnicy wynosi 3,6%. Krajobraz tej nadgranicznej gminy wyróżnia znaczna monotonia. Związane
jest to bezpośrednio z płaską rzez
bą terenu oraz wysoką żyznością gleb, które sprzyjają prowadzeniu intensywnej
gospodarki rolnej na tym obszarze (85% powierzchni gminy zajmują użytki rolne). Bardzo intensywna
działalność rolnicza przyczyniła się również do bardzo niskiej lesistości tego terenu oraz do ograniczenia ilości
miedz i dróg śródpolnych (wskaz
nik gęstości granic gruntów rolnych osiągnął w tej gminie najniższą wartość),
co w konsekwencji przy wysokiej jednorodności roślin uprawnych w gminie prowadzi do znacznego
uproszczenia struktury krajobrazu.
Na postrzeganie krajobrazu wiejskiego poza środowiskiem przyrodniczym znaczny wpływ ma także
estetyka miejsca zamieszkania. Dlatego też obok walorów środowiska przyrodniczego istotną rolę w krajobrazie
wiejskim odgrywają ogrody przydomowe, będące wizytówką zarówno poszczególnych mieszkańców, jak i
całych wsi oraz regionów.
Wielkość ogrodów przydomowych badanego regionu związana jest bezpośrednio z powierzchnią jaką
posiadają gospodarstwa rolne. Na terenie gmin Krasnobród i Skierbieszów, w których powierzchnia gospodarstw
jest znacznie niższa niż w Ulhówku zlokalizowane są mniejsze ogrody  o średniej powierzchni 100-110m2
(rys.1). Natomiast największe ogrody przydomowe  o średniej powierzchni 200m2 znajdują się w krajobrazie
wiejskim gminy Ulhówek (rys. 1), na terenie której zlokalizowane są duże gospodarstwa rolne i gdzie występują
najlepszej jakości gleby.
W krajobrazie wszystkich badanych gmin spotykane są podobne sposoby zagospodarowania ogrodów
przydomowych (tab. 1). W gminach Krasnobród i Skierbieszów przeważają nowoczesne założenia frontowe, z
trawnikiem jako głównym elementem ogrodu, na którym często w sposób dowolny umieszczane są rośliny
ozdobne. Takie założenia stanowią 62% badanych obiektów w charakteryzowanych gminach. Natomiast wśród
ogrodów gminy Ulhówek obecność takiego sposobu zagospodarowania jest nieco niższa - wynosi 53%.
Rys. 1. Struktura powierzchniowa ogrodów przydomowych (m2) w badanych gminach
Ulhówek
Skierbieszów
Krasnobród
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
% badany ch ogrodów
powierzchnia ogrodów [m2]
< 50 51-100 101-200 201-300 301-400 401-500
501-600 601-700 701-800 801-900 901-1000 1001-1500
Tabela 1. Ważniejsze sposoby zagospodarowania ogrodów w gminach
(% badanych ogrodów)
% badanych ogrodów w gminie
Sposób zagospodarowania
Krasnobród Skierbieszów Ulhówek
Trawnik 15,2 13,7 10,6
Roślinność trawiasta 19,4 26,1 8,9
Ozdobne rośliny zielne 15,9 13,1 9,5
Sad 7,3 13,6 14,2
Roślinność ruderalna 5,1 4,3 1,7
Drzewa i krzewy ozdobne 3,7 4,8 4,3
Warzywa 2,9 2,0 4,8
Trawnik + ozdobne rośliny zielne 18,9 14,3 24,2
Warzywa + ozdobne rośliny zielne 4,7 2,8 5,6
Sad + ozdobne rośliny zielne 1,8 1,4 8,3
Krzewy+ ozdobne rośliny zielne 0,7 2,2 2,1
Brak ogrodu - 0,7 1,2
Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono także, że obok współczesnych założeń również
różnobarwne kwiaty charakterystyczne dla tradycyjnego krajobrazu wiejskiego kształtują przestrzeń
przydomowych ogrodów na Zamojszczyz
nie (tab. 1). Ogrody, w których całą powierzchnię zajmują ozdobne
rośliny zielne występują znacznie częściej w krajobrazie gmin Krasnobród oraz Skierbieszów (odpowiednio 16%
i 13%) niż w gminie Ulhówek (9,5%). Związane jest to niewątpliwie z powierzchnią ogrodów przydomowych,
która jest niemal dwukrotnie większa w gminie Ulhówek niż w pozostałych gminach oraz ze znacznym nakładem
pracy jakiej wymaga pielęgnacja roślin zielnych. Jednocześnie zmniejszający się odsetek takich ogrodów we
współczesnym krajobrazie potwierdza zmiany jakie zachodzą w sposobie zagospodarowania wiejskich ogrodów
przydomowych.
Znaczna część współczesnych założeń przydomowych w krajobrazie badanych gmin nawiązuje do
tradycyjnych ogródków wiejskich poprzez pełnienie funkcji produkcyjnej (dostarczając warzyw i owoców) lub
łączenie jej z funkcją ozdobną (tab.1). Taki sposób zagospodarowania najczęściej spotykany jest w ogrodach
gminy Ulhówek (38% badanych ogrodów). Związane jest to ze znaczną powierzchnią jaką posiadają te ogrody
oraz z chęcią maksymalnego wykorzystania istniejących warunków środowiska glebowego. Duża powierzchnia
ogrodów umożliwia przeznaczenie części ogrodu frontowego na uprawę warzyw czy roślin owocowych przy
jednoczesnym zachowaniu walorów ozdobnych. Natomiast mała powierzchnia ogrodów przydomowych w
pozostałych gminach zmusza mieszkańców do prowadzenia oddzielnego ogrodu warzywnego, umieszczonego w
innej części gospodarstwa.
Mimo zróżnicowanych właściwości środowiska glebowego na terenie badanych gmin stwierdzono
obecność zbliżonej liczby gatunków roślin ozdobnych. Największym bogactwem  178 gatunków roślin
ozdobnych  charakteryzują się ogrody przydomowe w gminie Skierbieszów, w której znajdują się najmniejsze
ogrody. Tylko o 7 gatunków roślin mniej odnotowano w ogrodach przydomowych gminy Krasnobród. Natomiast
w ogrodach frontowych gminy Ulhówek stwierdzono najmniejszą różnorodność roślin ozdobnych - 167
gatunków.
Jednak nieco mniej różnorodna grupa roślin ozdobnych nie oznacza jednoczesnego obniżenia walorów
estetycznych krajobrazu wsi. Mimo mniejszego bogactwa gatunków wyróżnione w badaniach grupy roślin
ozdobnych (jednoroczne, dwuletnie, byliny, drzewa i krzewy liściaste oraz iglaste) występują znacznie częściej w
ogrodach przydomowych gminy Ulhówek niż w ogrodach pozostałych gmin. Na terenie gminy Ulhówek rośliny
jednoroczne spotykane są w 52% ogrodów przydomowych, podczas gdy w gminie Krasnobród, mimo nieco
większego bogactwa gatunków roślin, obecne są one w 41% ogrodów, a w gminie Skierbieszów tylko w 32%.
Również grupa roślin dwuletnich, cebulowych oraz bylin najczęściej spotykana jest w ogrodach gminy Ulhówek.
Obecność roślin z tej grupy odnotowano w 72% ogrodów omawianej gminy. W gminie Skierbieszów natomiast,
mimo dużego zróżnicowania gatunków, rośliny z tej grupy występują w 63% ogrodów, zaś w gminie Krasnobród
jedynie w 49% ogrodów przydomowych.
Liczba ozdobnych drzew i krzewów iglastych obecnych w ogrodach wszystkich badanych gmin jest
zbliżona. Mimo to drzewa i krzewy iglaste w ogrodach gminy Ulhówek występują dwukrotnie częściej niż w
ogrodach gminy Krasnobród. Natomiast porównanie gmin Ulhówek i Skierbieszów wskazuje na zbliżony udział
tych grup roślin w ogrodach. Dużą sympatię mieszkańców gmin Ulhówek i Skierbieszów do nasadzeń roślin
iglastych można częściowo wyjaśnić brakiem takich roślin w otaczającym środowisku, co bezpośrednio związane
jest występowaniem niewielkich połaci leśnych (głównie lasów liściastych) w krajobrazie.
Większa dbałość o ogrody przydomowe w gminie Ulhówek mimo mniejszej zasobności w gatunki
ozdobnych roślin zielnych związana jest niewątpliwie z potrzebą przełamania dużej monotonii krajobrazu
poprzez estetyczne zagospodarowanie najbliższego otoczenia. Z tego również powodu chętnie w ogrodach
przydomowych gminy umieszczane są różnobarwnie kwitnące gatunki roślin ozdobnych. Jednocześnie chęć
posiadania mniej pracochłonnych, ozdobnych ogrodów przydomowych pełniących zarówno funkcję ozdobną jak
i rekreacyjną powoduje coraz częstszą obecność trawników oraz drzew i krzewów w ogrodach.
Występowanie roślin ozdobnych w wiejskich ogrodach przydomowych uzależnione jest od wielu
czynników. Gatunki roślin ozdobnych, podobnie jak rośliny uprawne posiadają określone wymagania dotyczące
gleby i stanowiska. Umieszczone w niewłaściwych miejscach często tracą swoje walory dekoracyjne. Rośliny
takie na glebach zbyt niskiej jakości charakteryzują się słabszym wzrostem, zaś na glebach zbyt żyznych
rozwijają się silnie, ale często wytwarzają mniej kwiatów, w wyniku czego zmniejszają się ich walory ozdobne.
Właściwości gleb jednak nie zawsze są najważniejszym kryterium przy wyborze roślin ozdobnych sadzonych w
ogrodach przydomowych badanych terenów. Istotną rolę w kształtowaniu ogrodów przydomowych odgrywają
również upodobania mieszkańców. Ogromna różnorodność łatwo dostępnego materiału szkółkarskiego przy
dużej ilości współczesnych poradników i czasopism ogrodniczych zachęca właścicieli ogrodów do stosowania
nowych gatunków roślin, w tym również krzewów i drzew ozdobnych, a także dodatkowych elementów
dekoracyjnych, np. donic.
Dlatego też stopniowo zmienia się skład gatunkowy roślin kształtujących kwietne krajobrazy wiejskie.
Niektóre rośliny charakterystyczne dla tradycyjnych ogrodów wiejskich zastępowane są nowymi gatunkami
roślin ozdobnych. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono brak we współczesnych wiejskich ogrodach
przydomowych cenionych dawniej ziół: rumianku, ruty, melisy, mięty, tymianku. Inne zaś, jak nagietek czy
szałwia znane są obecnie jako typowe rośliny ozdobne. Nie mniej wiele gatunków roślin uprawianych w
tradycyjnych ogródkach wiejskich cieszy się popularnością również wśród dzisiejszych właścicieli ogrodów
przydomowych, np. piwonie Paeonia sp., lilie Lilium sp., dalie Dahlia sp., floksy Phlox paniculata, kosaćce Iris
sp., rudbekia Rudbeckia sp., bez lilak Syringa vulgaris, jaśminowiec Philadelphus coronarius (tab. 2).
Mimo znacznego bogactwa gatunków nie stwierdzono znaczących różnic w doborze roślin ozdobnych
pomiędzy badanymi gminami. W krajobrazie każdej z gmin dominują te same gatunki roślin ozdobnych, głównie
aksamitki Tagetes patula, Tagetea erecta, Tagetes tenuifolia, cynia wytworna Zinnia elegans, nagietek lekarski
Calendula officinalis, szałwia błyszcząca Salvia splendens, rudbekie Rudbeckia hirta i Rudbeckia fulgida,
piwonia chińska Paeonia lactiflora, liliowiec ogrodowy Hemerocallis x hybrida, lilie Lilium sp., dalia ogrodowa
Dahlia cultorum, floks wiechowaty Phlox paniculata, mieczyki ogrodowe Gladiolus x hybridus, kosaćce
bródkowe Iris barbata oraz wiesiołek krzewiasty Oenothera fruticosa (tab.2). Oznacza to, że wiejskie ogrody
przydomowe, mimo znacznego oddalenia od siebie badanych gmin charakteryzuje jednorodność gatunkowa.
Obecność wielu roślin zielnych wynika z chęci ciągłego wprowadzania do ogrodów nowych kwitnących
gatunków roślin, które nie występowały wcześniej na terenach wiejskich, np. juka karolińska Yucca filamentosa,
funkia Fortunego Hosta fortunei, funkia falista Hosta undulata, wilczomlecz białobrzegi Euphorbia marginata.
Zjawisko to potęgowane jest przez ogromne bogactwo gatunków i odmian roślin ozdobnych dostępnych na
rynku. Jednocześnie duża różnorodność gatunków ozdobnych roślin zielnych w ogrodach przydomowych
pozwala stwierdzić, że barwnie kwitnące rośliny nie znikną z krajobrazu wiejskiego badanych gmin, gdyż
mieszkańcy tych terenów darzą rośliny kwietne dużą sympatią. Wprawdzie zmniejsza się liczba typowo
kwietnych ogrodów frontowych (jest to częściowo wynikiem wzrastającej powierzchni ogrodów), ale
jednocześnie wzrasta udział ogrodów, w których trawnik występuje łącznie z barwnie kwitnącymi roślinami
zielnymi, a krzewy ozdobne są jedynie uzupełnieniem całości. Wynika to głównie z tendencji do zakładania
mniej pracochłonnych ogrodów przydomowych oraz ze zmianą ich funkcji na ozdobno- rekreacyjną.
Taką tendencję potwierdza również obecność drzew i krzewów liściastych oraz iglastych w ogrodach
przydomowych badanych gmin.
Tabela 2. Wybrane rośliny ozdobne występujące w ogrodach badanych gmin (% badanych ogrodów)
% badanych ogrodów w gminie
Gatunki roślin
Krasnobród Skierbieszów Ulhówek
Rośliny jednoroczne
aksamitka rozpierzchła Tagetes patula L. 14,1 7,6 13,2
cynia wytworna Zinnia elegans Jacq. 13,7 9,0 17,4
nagietek lekarski Calendula officinalis L. 7,5 7,5 12,4
aksamitka wyniosła Tagetes erecta L. 6,4 5,2 6,2
szałwia błyszcząca Salvia splendens Sello 6,4 6,7 9,3
rudbekia dwubarwna Rudbeckia hirta L. 5,5 8,1 5,2
kosmos podwójnie pierzasty Cosmos bipinnatus Cav. 4,7 3,0 5,6
aster chiński Calistephus chinensis Ness. 4,6 2,2 4,3
maciejka Mathiola bicornis DC. 3,0 1,1 2,9
aksamitka wÄ…skolistna Tagetes tenuifolia Cav. L. 2,2 1,1 4,3
wilczomlecz białobrzegi Euphorbia marginata Pursh 2,2 1,2 6,2
żeniszek meksykański Ageratum houstorianum Mill. 2,1 2,0 2,1
Rośliny dwuletnie, cebulowe, byliny
piwonia chińska Paeonia lactiflora Pall. 15,6 19,6 19,3
liliowiec ogrodowy Hemerocallis x hybrida hort. 13,3 14,3 11,8
dalia ogrodowa Dahlia cultorum Thorsv. Et Ries 12,9 10,1 15,9
floks wiechowaty Phlox paniculata L. 12,7 13,7 24,8
mieczyk grodowy Gladiolus x hybridus hort. 12,5 8,1 14,1
kosaciec bródkowy Iris barbata L. 9,9 11,0 18,5
lilia Lilium sp. 7,1 7,7 14,1
słoneczniczek szorstki Heliopsis helianthoides Sweet 7,1 2,6 4,8
wiesiołek krzewiasty Oenothera fruticosa L. 7,1 10,1 12,6
szparag lekarski Asparagus officinalis L. 6,0 5,3 4,1
bratek ogrodowy Viola wittrockiana Grams 3,9 5,0 2,7
lilia królewska Lilium regale Wils. 3,9 2,6 3,3
pióropusznik strusi Matteucia struthiopteris Todaro 3,0 4,2 3,7
rogownica kutnerowata Cerastium tomentosum L. 2,8 4,3 7,7
floks szydlasty Phlox subulata L. 2,8 4,3 7,2
aster krzaczasty Aster dumosus L. 2,4 1,6 2,1
goz
dzik brodaty Dianthus barbatus L. 2,2 7,3 5,2
malwa Althea rosea Cav. 2,2 7,2 5,2
paciorecznik ogrodowy Canna x generalis Bailey 2,1 3,5 0,8
rudbekia błyskotliwa Rudbeckia fulgida Ait. 2,0 2,4 2,6
Ozdobne krzewy liściaste
lilak pospolity Syringa vulgaris L. 11,2 8,4 11,4
róża Rosa sp. 7,0 16,1 18,2
hortensja ogrodowa Hydrangea macrophylla (Thunb. ex Murray)Ser. 6,2 10,1 16,1
jaśminowiec wonny Philadelphus coronarius L. 3,7 2,4 2,5
forsycja pośrednia Forsythia x intermedia Zabel 2,5 7,0 7,0
winorośl Vitis sp. 2,4 3,4 9,3
tawuła wczesna Spirea x arguta Zabel 2,1 1,1 2,5
powojnik Jackmana Clematis x jackmanii T.Moore 1,3 5,9 2,9
Ozdobne drzewa liściaste
sumak octowiec Rhus typhina L. 2,8 5,5 4,1
brzoza brodawkowa Betula pendula Roth. 2,8 2,9 1,0
lipa drobnolistna Tilia cordata Mill. 2,8 3,4 2,1
jesion wyniosły Frsxinus excelsior L. 2,2 3,6 3,3
wierzba biała Salix alba 2,1 3,4 3,3
Ozdobne krzewy iglaste
jaÅ‚owiec Pfitzera Juniperus x pfitzeriana (L.Späth) 4,9 6,5 7,3
P.A.Schmidt
jałowiec pospolity Juniperus communis L. 3,4 2,7 2,3
Ozdobne drzewa iglaste
żywotnik zachodni Thuja occidentalis L. 8,0 16,9 9,1
świerk pospolity Picea abies (L.)H.Karst. 5,9 11,2 18,0
świerk kłujący Picea pungens Engelm. 3,4 4,8 8,5
Spośród drzew liściastych najczęściej w badanych ogrodach wszystkich gmin występuje sumak
octowiec Rhus typhina (tab. 2), który ma bardzo małe wymagania glebowe. Jest to gatunek obcy w krajobrazie
wiejskim, a jego wysoki udział w ogrodach przydomowych związany jest z walorami ozdobnymi oraz z łatwością
rozmnażania poprzez liczne odrosty korzeniowe i wymianą sąsiedzką sadzonek roślin ozdobnych. W badanych
ogrodach występuje także wierzba biała Salix alba, brzoza brodawkowa Betula pendula, jesion wyniosły
Fraxinus excelsior (tab. 2). Ciekawe gatunki drzew liściastych, jak np. karagana sybreyjska Caragana
arborescens, wierzba iwa Salix caprea w formie piennej, surmia zwyczajna Catalpa bignonioides, wierzba
mandżurska Salix matsudana spotyka się jedynie w pojedynczych ogrodach wszystkich badanych gmin, przy
czym znacznie częściej niż w gminie Ulhówek sadzone są one w ogrodach gmin Krasnobród i Skierbieszów.
W grupie krzewów liściastych najczęściej występujących na badanych terenach znajdują się: lilak
pospolity Syringa vulgaris, róże ogrodowe Rosa sp., hortensje ogrodowe Hydrangea macrophylla, jaśminowiec
wonny Philadelphus coronarius (tab. 2). Wśród licznie sadzonych w ogrodach przydomowych nowych krzewów
liściastych znaczny odsetek stanowią krzewy kwitnące, takie jak: pięciornik krzewiasty Potentilla fruticosa,
krzewuszka cudowna Weigela florida, migdałek trójklapowy Prunus triloba, pigwowiec pośredni Chaenomeles x
superba. Są one ważnym elementem dekoracyjnym, gdyż w wielu przypadkach zastępują one tradycyjne
kwitnące rośliny zielne. Takie krzewy liściaste sadzone są równie chętnie przez mieszkańców wszystkich
analizowanych gmin.
Z grupy drzew iglastych najczęściej w ogrodach przydomowych badanych gmin występuje żywotnik
zachodni Thuja occidentalis oraz świerki - świerk pospolity Picea abies, świerk kłujący Picea pungens, modrzew
europejski Larix decidua a także jodły - jodła pospolita Abies alba, jodła jednobarwna Abies concolor (tab. 2).
Drzewa te zdecydowanie częściej występują w krajobrazie wiejskim gminy Ulhówek niż pozostałych gmin.
Wzrastający udział dużych drzew iglastych w ogrodach wszystkich badanych gmin wynika między innymi z ich
niezaprzeczalnych walorów dekoracyjnych, które utrzymują się również w okresie zimy.
Wśród krzewów iglastych występujących w badanych ogrodach istotną funkcję pełnią jałowce -
Juniperus x pfitzeriana, Juniperus sabina, Juniperus communis (tab. 2).
Licznie wprowadzane do ogrodów przydomowych elementy małej architektury ogrodowej potwierdzają
zmiany jakie dokonują się w krajobrazie badanych gmin. Wśród wyróżnionych elementów najczęściej spotyka
się różnorodne doniczki i donice z ozdobnymi roślinami zielnymi, które umieszczane są na schodach,
specjalnych stojakach, wozach drewnianych, taczkach a także bezpośrednio na trawniku. Zainteresowaniem
cieszą się także ozdobne wiatraki oraz stylizowane studnie. Natomiast tradycyjny element krajobrazu wiejskiego
jakim są miejsca kultu religijnego występuje w niewielkim odsetku (ok. 1%) współczesnych ogrodów
przydomowych badanych gmin.
Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, iż ogrody zlokalizowane w pobliżu większych
ośrodków miejskich (gmina Krasnobród, Skierbieszów) znacznie szybciej zatracają swój specyficzny wiejski
charakter i upodabniają się do ogrodów miejskich. Współczesne ogrody wiejskie Zamojszczyzny w wielu
przypadkach nie są już tradycyjnym kwietnym ogródkiem, ale jednocześnie nie tworzą także typowo miejskich
uporządkowanych założeń.
Z grupy drzew iglastych najczęściej w ogrodach przydomowych badanych gmin występuje żywotnik
zachodni Thuja occidentalis oraz świerki - świerk pospolity Picea abies, świerk kłujący Picea pungens, modrzew
europejski Larix decidua a także jodły - jodła pospolita Abies alba, jodła jednobarwna Abies concolor (tab. 2).
Drzewa te zdecydowanie częściej występują w krajobrazie wiejskim gminy Ulhówek niż pozostałych gmin.
Wzrastający udział dużych drzew iglastych w ogrodach wszystkich badanych gmin wynika między innymi z ich
niezaprzeczalnych walorów dekoracyjnych, które utrzymują się również w okresie zimy.
Wśród krzewów iglastych występujących w badanych ogrodach istotną funkcję pełnią jałowce -
Juniperus x pfitzeriana, Juniperus sabina, Juniperus communis (tab. 2).
Licznie wprowadzane do ogrodów przydomowych elementy małej architektury ogrodowej potwierdzają
zmiany jakie dokonują się w krajobrazie badanych gmin. Wśród wyróżnionych elementów najczęściej spotyka
się różnorodne doniczki i donice z ozdobnymi roślinami zielnymi, które umieszczane są na schodach,
specjalnych stojakach, wozach drewnianych, taczkach a także bezpośrednio na trawniku. Zainteresowaniem
cieszą się także ozdobne wiatraki oraz stylizowane studnie. Natomiast tradycyjny element krajobrazu wiejskiego
jakim są miejsca kultu religijnego występuje w niewielkim odsetku (ok. 1%) współczesnych ogrodów
przydomowych badanych gmin.
Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, iż ogrody zlokalizowane w pobliżu większych
ośrodków miejskich (gmina Krasnobród, Skierbieszów) znacznie szybciej zatracają swój specyficzny wiejski
charakter i upodabniają się do ogrodów miejskich. Współczesne ogrody wiejskie Zamojszczyzny w wielu
przypadkach nie są już tradycyjnym kwietnym ogródkiem, ale jednocześnie nie tworzą także typowo miejskich
uporządkowanych założeń.
Wnioski
1. Współczesne wiejskie ogrody przydomowe różnią się od tradycyjnych sposobem zagospodarowania
przestrzeni oraz doborem gatunków roślin ozdobnych.
2. Wielkość ogrodów przydomowych w badanych gminach wykazuje duże zróżnicowanie i jest bezpośrednio
związana z powierzchnią gospodarstw rolnych. Wiejskie ogrody frontowe znajdujące się w gminie, w której
zlokalizowane są duże gospodarstwa rolne (gmina Ulhówek) posiadają dwukrotnie większą powierzchnię w
porównaniu do ogrodów znajdujących się w gminach, w których gospodarstwa rolne są mniejsze (gmina
Krasnobród i Skierbieszów).
3. Do roślin ozdobnych najczęściej występujących we współczesnych wiejskich ogrodach frontowych
Zamojszczyzny należą:
 rośliny zielne: aksamitki Tagetes sp., cynia wytworna Zinnia elegans, nagietek lekarski Calendula
officinalis, piwonia chińska Paeonia lactiflora, liliowiec ogrodowy Hemerocallis x hybrida, dalia
ogrodowa Dahlia cultorum, floks wiechowaty Phlox paniculata, mieczyk ogrodowy Gladiolus x
hybridus, kosaćce Iris sp., lilie Lilium sp.
 drzewa i krzewy ozdobne: sumak octowiec Rhus typhina, wierzba biała Salix alba, brzoza brodawkowa
Betula pendula, jesion wyniosły Fraxinus excelsior, róża Rosa sp., hortensja ogrodowa Hydrangea
macrophylla, lilak pospolity Syringa vulgaris, forsycja pośrednia Forsythia x intermedia, tuja
zachodnia Thuja occidentalis, świerk pospolity Picea abies, jałowiec Pfitzera Juniperus x pfitzeriana,
jałowiec pospolity Juniperus communis.
4. Przemiany zachodzące w ogrodach zamojskich wsi polegają na coraz częstszym stosowaniu trawnika oraz
ozdobnych drzew i krzewów iglastych i liściastych. Jednocześnie barwnie kwitnące rośliny zielne są stałym
elementem ozdobnym ogrodów wiejskich Zamojszczyzny.
5. Tempo przemian ogrodów przydomowych jest większe na terenach zlokalizowanych bliżej ośrodka
regionalnego (gmina Krasnobród i Skierbieszów), które obok funkcji typowo rolniczych pełnią także inne
funkcje, np. rekreacyjnÄ…, uzdrowiskowÄ….
6. Współczesne ogrody przydomowe poza funkcją ozdobną oraz rekreacyjno-ozdobną pełnią także rolę
produkcyjną, dzięki czemu uzyskują cechy tradycyjnych ogrodów wiejskich. W gminie Ulhówek (żyzne
gleby i największe ogrody) udział ogrodów pełniących funkcję produkcyjną oraz ozdobno-produkcyjną
wynosi 40% i dwukrotnie przewyższa występowanie takich ogrodów w gminach posiadających mniej żyzne
gleby.
7. Ogrody przydomowe na terenach, które są intensywnie użytkowane rolniczo (gmina Ulhówek) wykazują
nieco mniejsze bogactwo gatunków roślin ozdobnych, ale jednocześnie charakteryzują się większym
zróżnicowaniem sposobów zagospodarowania, obecnością dzikich gatunków roślin oraz dużą dbałością o
istniejące ogrody. Dzięki temu przestrzeń w najbliższym otoczeniu mieszkańców jest elementem
przełamującym monotonię krajobrazu.
8. Krajobraz zamojskich wsi charakteryzuje wysoka jednorodność wynikająca z podobnego sposobu
zagospodarowania ogrodów przydomowych oraz ze zbliżonego składu gatunkowego roślin ozdobnych.
9. Właściwości środowiska glebowego nie wpływają w decydujący sposób na liczbę gatunków roślin
ozdobnych znajdujących się w wiejskich ogrodach przydomowych, ponieważ w gminach o zróżnicowanej
żyzności gleb stwierdzono obecność zbliżonej ilości gatunków roślin ozdobnych.