Alternatywne
i wspomagajÄ…ce
metody komunikacji
Alternatywne
i wspomagajÄ…ce
metody komunikacji
pod redakcjÄ… naukowÄ…
Jacka J. Błeszyńskiego
Kraków 2008
© Copyright by Oficyna Wydawnicza  Impuls , Kraków 2006
Recenzent:
dr hab. Marzenna Zaorska, prof. UWK
Redakcja wydawnicza:
Danuta Porębska
Adiustacja:
Małgorzata Miller
Projekt okładki:
Ewa Beniak-Haremska
ISBN 978-83-7587-042-8
Oficyna Wydawnicza  Impuls
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel. [phone], fax [phone]
www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: [e-mail]
Wydanie II poszerzone i poprawione, Kraków 2008
Spis tre ci
Wstęp ....................................................................................................................... 7
Z recenzji .................................................................................................................. 11
Wprowadzenie ......................................................................................................... 15
Rozdział pierwszy
Wirginia Loebl
Szkic rozwoju wspomagajÄ…cej i alternatywnej komunikacji w Polsce ........................ 21
Wirginia Loebl
Uwagi o wczesnej interwencji komunikacyjnej
wobec dzieci z zaburzeniami rozwoju ....................................................................... 33
Elżbieta Maria Minczakiewicz
Syndrom ożywienia i jego miejsce w procesie rozwoju funkcji mowy
i języka u dzieci z uszkodzeniami neurologicznymi .................................................. 41
Alina Smyczek
Zastosowanie wspomagajÄ…cych i alternatywnych metod komunikacji
(AAC approache) w terapii małych dzieci zagrożonych poważnymi
zaburzeniami w porozumiewaniu siÄ™ ........................................................................ 63
Teresa Kaczan
Rola neurorozwojowej metody Castillo Moralesa w procesie wczesnej
stymulacji rozwoju oraz w postępowaniu terapeutycznym wobec dzieci
z grupy wysokiego ryzyka zaburzeń komunikacji ...................................................... 97
Magdalena Grycman
Efektywność stosowania systemów komunikacji alternatywnej
i wspomagającej u dzieci i młodzieży z ciężkimi zaburzeniami
porozumiewania się na przykładzie Samodzielnego Publicznego
Ośrodka Terapii i Rehabilitacji dla Dzieci w Kwidzynie .......................................... 119
Rozdział drugi
Bogdan Szczepankowski
Język migowy i system językowo-migowy ................................................................ 163
6 Spis tre ci
Kazimiera Krakowiak
Fonogesty  metoda komunikowania się słyszących rodziców
z niesłyszącymi dziećmi i budowania w dziecięcych umysłach
sensoryczno-motorycznej bazy mowy ....................................................................... 185
Elżbieta Chmielewska, Magdalena Dawidowicz, Anna Kollakowska
Anna Marecka, Barbara Szymkowiak
Wykorzystanie fonogestów w pracy z dziećmi z głęboką wadą słuchu
na podstawie doświadczeń Specjalistycznej Poradni Rehabilitacji Dzieci
i Młodzieży z Wadą Słuchu, Przedszkola Miejskiego nr 16
i Zespołu Szkół nr 7 w Toruniu ............................................................................... 211
Bogusława Beata Kaczmarek
Teoretyczne i praktyczne podstawy metody Makaton .............................................. 245
Małgorzata Benisz
Komunikacja przez dotyk  głuchoniewidomi .......................................................... 285
Jacek J. Błeszyński
Fotogramy jako graficzna metoda komunikacji
wspomagająca pracę z dzieckiem z głębokimi deficytami rozwojowymi ................... 307
Jacek J. Błeszyński
Znaki graficzne  Piktogramy .................................................................................. 319
Katarzyna Kaniecka
Picture Communication Symbols ............................................................................. 323
Maria Podeszewska-Mateńko
Piktogramy  istota, charakterystyka ogólna ............................................................. 333
Jacek J. Błeszyński
Wykorzystanie metody UÅ‚atwionej Komunikacji ..................................................... 375
Joanna Grochowska, Angelika A
asocha, Renata Werpachowska
Metoda UÅ‚atwionej Komunikacji  studium przypadku ........................................... 385
Anna Lechowicz
System komunikacji symbolicznej Bliss  twórca systemu, budowa,
użytkownicy, rozwój systemu w Polsce ..................................................................... 409
Marzena Kret, Anna SÅ‚obodzian
Opis przypadku Michała J.  użytkownika komunikacji symbolicznej Blissa ........... 427
Michał Ostrowski
Komputer w procesie wspomagania komunikacji dzieci niepełnosprawnych ........... 445
Wybór bibliograficzny polskich prac dotyczących komunikacji alternatywnej
i wspomaganej  w podziale na systemy i specyfikę użytkownika ............................. 457
Żaden człowiek nie jest nigdy całkowicie i na zawsze obcy dla drugiego czło-
wieka. Człowiek należy do człowieka. Człowiek ma prawo do człowieka. Ta-
kie lub inne okoliczności mogą zlikwidować obcość, jaką zmuszeni jesteśmy sobie
codziennym życiu nakładać, i mogą sprawić, że podejmiemy z sobą kontakt jak
człowiek z człowiekiem. Zasada powściągliwości istnieje po to, aby ją łamało
prawo serdeczności.
A. Schweitzer, 1991, s. 64
Wstęp
Powszechność stwierdzenia, że żyjemy w wieku informacji, ukazuje wagę, jaką
przypisuje się z jednej strony społecznemu charakterowi funkcjonowania człowie-
ka, z drugiej warunkowaniu przekazu jako istoty rozwoju człowieka. Człowieka
postrzega się przez pryzmat jego możliwości kontaktu społecznego (początkowo
skale rozwoju intelektualnego opierały się na ocenie funkcjonowania społecz-
nego, np. skala Dolla, i do dziś większość z nich bazuje na warstwie komunika-
cji werbalnej  skale słowne). Odmienny problem, który został podjęty przede
wszystkim przez logopedów i językoznawców, dotyczy możliwości wykorzystania
komunikacji językowej oraz trudności wynikających z różnego typu ograniczeń,
dysfunkcji i zaburzeń w tworzeniu, jak również odbiorze komunikatu w formie
przekazu językowego.
Dzięki podejmowaniu przez coraz szersze grono specjalistów problemów ko-
munikacji, mowy i języka, jak również praktycznego działania, zmierzającego do
wsparcia osób do niedawna określanych jako niekomunikujące/niekomunikatyw-
ne następuje zmiana w spojrzeniu na niepełnosprawność, która wcale nie musi
oznaczać marginalizacji i depersonalizacji. Niewątpliwym przełomem w obala-
niu stereotypu  gorszego człowieka , który nie jest w stanie porozumiewać się
z najbliższym otoczeniem, były działania podjęte już przez Pliniusza Starszego1,
póz
niej stworzono systemy komunikacji wspomaganych i alternatywnych, jakimi
byÅ‚y ich prototypy system znaków metodycznych Chalesa M. de l Epée
dla dzieci głuchych czy H. Stephaniego al fabet pal cowy naśladujący kształ-
1
Pliniusz Starszy starał się stworzyć lepsze warunki do kształcenia mowy osób głuchych, zob.
Historia naturalis.
8 Wstęp
tem litery łacińskie. Dzisiaj, dzięki współpracy przedstawicieli wielu dyscyplin
naukowych, stało się możliwe niesienie pomocy nie tylko osobom z parcjalnymi
zaburzeniami w rozwoju, które porozumiewają się przede wszystkim przy wy-
korzystaniu wspomaganych form komunikacji. Wyzwaniem dla naukowców jest
umożliwienie komunikowania się osobom z głębokimi i wielosystemowymi zabu-
rzeniami w rozwoju, którzy na dzisiejszym etapie rozwoju nauki mogą być objęci
coraz bardziej specjalistycznÄ… i kompetentnÄ… pomocÄ… i wsparciem. Wprowadzenie
nowych systemów komunikacyjnych, wykorzystanie informatyki i najnowszych
odkryć z dziedziny fizyki i techniki umożliwiają odbiór kontaktów, ale przede
wszystkim intencjonalne wypowiadanie się przez osoby, które do tej pory nie mia-
Å‚y takich perspektyw.
NiewÄ…tpliwie jest to odpowiedz
na problemy najistotniejsze dla jednostki,
która jest bogactwem całego społeczeństwa. Odwracając populistycznie hasła
kultury masowej, czymże byłoby społeczeństwo bez jednostek, jego podstawo-
wych elementów. Tak więc cierpienie jednej osoby przekłada się na cierpienie
całego społeczeństwa, niemogącego się w pełni rozwinąć.
Pragnę wyrazić swoje podziękowania wszystkim tym osobom podejmującym
trud wspomagania rozwoju osób, które nie posiadły zdolności porozumiewania
się lub ją utraciły, które nie poddają się prostym klasyfikacjom i ocenom (J. Błe-
szyński, w druku). Szczególne podziękowania pragnę przekazać tym wszystkim,
którzy przyczynili się wydania niniejszej książki. Dzięki ogromnemu zaangażo-
waniu wybitnych specjalistów, praktyków i teoretyków, możliwe było zebranie
bezcennego materiału, który został podzielony na dwie części. W pierwszej części
W. Loebl pisze o rozwoju wspomagajÄ…cej i alternatywnej komunikacji w Polsce
oraz przedstawia uwagi o wczesnej interwencji komunikacyjnej dzieci z zaburze-
niami rozwoju, E. M. Minczakiewicz przedstawia istotę systemu ożywienia i jego
miejsce w procesie rozwoju funkcji mowy i języka, a T. Kaczan pisze o moż-
liwościach wykorzystania metody Castillo Moralesa w postępowaniu z dziećmi
z grupy wysokiego ryzyka. Natomiast artykuły A. Smyczek i M. Grycman doty-
czą zastosowania systemów komunikacji alternatywnej i wspomagającej u dzie-
ci i młodzieży z ciężkimi zaburzeniami porozumiewania oraz w terapii małych
dzieci zagrożonych poważnymi zaburzeniami w porozumiewaniu się. W drugiej
części czytelnik znajdzie informacje o systemach alternatywnej i wspomagającej
komunikacji i ich wykorzystaniu. B. Szczepankowski omówił język migowy i sy-
stem językowo-migowy, K. Krakowiak  fonogesty, o wykorzystaniu fonogestów
w pracy z dzieckiem z wadą słuchu na terenie Torunia piszą też A. Marecka,
E. Chmielewska, M. Dawidowicz, A. Kollakowska i B. Szymkowiak. B. B. Kacz-
marek swój artykuł poświęciła metodzie MAKATON, a M. Benisz  komuni-
kacji przez dotyk. Osobną grupą są systemy graficzne  K. Kaniecka przedstawiła
Picture Communication Symbols, J. J. Błeszyński pisze o znakach graficznych,
a M. Podeszewska-Mateńko o Piktogramach. Część tę kończą przedstawienia
systemów opierających się na wykorzystaniu gramatyki języka: J. J. Błeszyński
Wstęp 9
opisuje metodę ułatwionej komunikacji, a o jej wykorzystaniu piszą J. Grochow-
ska, A. A
asocha oraz R. Werpachowska. Z kolei artykuł A. Lechowicz dotyczy
komunikacji symbolicznej Bliss, a M. Kret pisze o wykorzystaniu tej metody.
Na koniec dziękuję wszystkim autorom za poświęcenie i czas. W szczegól-
ności pragnę podziękować dr hab. Marzennie Zaorskiej prof. UWM, która od
samego początku wspierała nas swoim doświadczeniem i życzliwymi uwagami,
dzięki którym książka ta ma tak przejrzysty układ. Podziękowania pragnę rów-
nież skierować do prof. dr. hab. Romana Ossowskiego, który napisał  Wprowa-
dzenie oraz patronuje kształtującemu się w naszej rzeczywistości nowemu spoj-
rzeniu na wspomaganie osób przejawiających różnorodną niepełnosprawność.
Jestem przekonany, że nasza książka będzie pomocna wszystkim, którzy po-
dejmÄ… trud Å‚amania barier w porozumiewaniu siÄ™. Przede wszystkim kierujemy
ją do logopedów, psychologów, nauczycieli i terapeutów dokształcających się na
podyplomowych studiach, do studentów i wszystkich zainteresowanych proble-
matykÄ… alternatywnÄ… i wspomaganÄ… komunikacjÄ….
Niniejsze wydanie zostało poszerzone o teksty: Michała Ostrowskiego Kom-
puter w procesie wspomagania komunikacji dzieci niepełnosprawnych oraz mojego
autorstwa Fotogramy jako graficzna metoda komunikacji wspomagajÄ…ca pracÄ™ z dziec-
kiem z głębokimi deficytami rozwojowymi.
Jacek J. Błeszyński
Literatura
Błeszyński J. (2006), Zakresy semantyczne terminów upośledzenie umysłowe i niepełnospraw-
ność intelektualna  jako przykład próby precyzyjnego określenia problemu [w:] J. Pańczyk
(red.), Forum Pedagogów Specjalnych XXI wieku, t. 7, UA
, A
ódz
.
Dykcik W. (2005), Pedagogika specjalna wobec aktualnych sytuacji i problemów osób niepeł-
nosprawnych, UMCS, Poznań.
Lipkowski O. (1984), Pedagogika specjalna. Zarys, PWN, Warszawa.
Mauersberg S. (red.) (1990), Dzieje szkolnictwa specjalnego i pedagogiki specjalnej, PWN,
Warszawa.
Schweitzer A. (1991), Moje życie,  Daimonion , Lublin.
Sękowska Z. (1998), Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, WSPS, Warszawa.
Wyczesany J. (2005), Pedagogika upośledzonych umysłowo. Wybrane zagadnienia,  Im-
puls , Kraków.
Z recenzji
Mowa dz
więkowa jest jedną z najważniejszych zdobyczy gatunku homo sapiens,
funkcją i jednocześnie wyjątkową umiejętnością, która doskonali ludzkie istnie-
nie, pomaga rozwijać się we wszystkich wymiarach aktywności, tworzyć siebie
i własne otoczenie, uzyskiwać autonomię osobową oraz kreować indywidualną
egzystencję niemal od początku drogi życiowej. Zdaniem Antoniego Kępińskiego
(1986), mowa jest najwyższą formą ruchu i jak każdy ruch jest skierowana przede
wszystkim na świat zewnętrzny.
Dlatego też słownik dotyczący zjawisk świata zewnętrznego jest znacznie bogat-
szy niż słownik dotyczący świata wewnętrznego (tamże, s. 247).
Dzięki mowie ludzie mają szanse nie tylko na rozwój psychiczny i społecz-
no-emocjonalny, na urzeczywistnienie własnych dążeń, ambicji, indywidualnych
planów osobistych i zawodowych, ale także na doskonalenie rzeczywistości eko-
logicznej, materialnej, technicznej i socjokulturowej.
Mowa dz
więkowa według definicji słownikowych to
wysoko zorganizowana zdolność porozumiewania się między sobą ludzi zgodnie z za-
sadami przyjętymi w danej grupie lub społeczeństwie. Jest to zdobycz dość póz
no
nabyta przez człowieka w rozwoju gatunkowym i łatwo ulega rozmaitym wpływom
zakłócającym jej poprawność i funkcjonalność (cyt. za: W. Pomykało, 1993, s. 389).
Pojęcie mowy obejmuje zarówno czynność mówienia (wypowiadania myśli,
wrażeń, spostrzeżeń), jak i czynność rozumienia kierowanych do osoby komuni-
katów słownych ze strony innych osób.
Mowa werbalna jest tym wyjątkowym darem, który pozwala na przekazy-
wanie wiedzy oraz osiągnięć cywilizacyjnych i indywidualnych innym ludziom
żyjącym w danym czasie,  tu i teraz , pozwala także na dialog międzypokole-
niowy  tworzy możliwość korzystania z doświadczeń pokoleń minionych, na
dialog przyszłościowy  przekazanie kolejnym pokoleniom informacji na temat
określonego okresu historycznego; równie bezcenna jest w kontekście persona-
listycznym, odniesionym do konkretnej istoty ludzkiej. Mowa werbalna wpływa
na rozwój osobowości, rozwój fizyczny, na bycie podmiotem w przedmiotowym
i nieprzedmiotowym świecie, na konstruowanie własnego, jedynego w swoim
12 Z recenzji
rodzaju i niepowtarzalnego systemu wartości, na samorealizację, tj. spełnianie
siebie, determinuje dążenia do niezależnego funkcjonowania.
Istota ludzka, według holistycznej i humanistycznej koncepcji rozwoju czło-
wieka, pojmowana jako jedność bio-psycho-społeczna, która dzięki mowie dz
wiÄ™-
kowej może nawiązać hermeneutyczny, wartościowy dialog nie tylko ze środowi-
skiem życia i wychowania czy samym sobą (na zasadzie tzw. mowy wewnętrznej),
ale także z szerzej ujmowanym światem biosfery, tj. światem przyrody i kosmosu.
Umiejętność mówienia jest w obecnych czasach szczególnie ważna. W do-
bie, określanej w terminologii naukowej jako  ponowoczesna , ogromną rolę od-
grywają nośniki informacji oparte na przekazie werbalnym. Są one zauważalne
na tle zjawiska globalizacji światowej informacji, polityki, ekonomii i techniki.
Dlatego nawet mało rażące wady mowy, a tym bardziej niemożność komunika-
cji słownej, mogą decydować negatywnie o losach człowieka i jego przyszłości.
Wielu osobom, jeśli nie zamykają, to znacząco przymykają drzwi do wchodzenia
w struktury współczesnego społeczeństwa, do osobistego wyboru atrakcyjnych,
wymarzonych zawodów i stanowisk oraz realizacji ambicji rodzinnych i związa-
nych z autokreacjÄ….
Na ogół przyjmuje się tezę, że mowa nie jest umiejętnością wrodzoną, ale
nabywaną w trakcie życia osobniczego, w relacjach interpersonalnych. Jednak
badania niektórych psychologów i tzw. koncepcja gramatyki generatywno-trans-
formacyjnej stworzona przez Noama Chomskiego wskazują, że pewne struktu-
ry językowe są uwarunkowane czynnikami wrodzonymi (B. Hoffmann, 2001).
Taki wniosek potwierdzają współczesne badania socjolingwistyczne i kulturowe,
w ramach których udowadniane jest zarówno społeczne, jak i biologiczne zdeter-
minowanie rozwoju mowy dz
więkowej (H. R. Schaffer, 1995, s. 187).
Bez względu jednak na dysonanse konceptualne co do istoty ludzkiej mowy,
nie ulega wątpliwości, że problemy w sferze komunikacji werbalnej negatywnie
rzutują na rozwój ogólny człowieka i mogą się odzwierciedlać w problemach na-
tury psychicznej, emocjonalnej, intelektualnej, społecznej, w jakości oraz częstości
interakcji międzyludzkich. Wpływają na kształtowanie się osobowości, sprzyjają
nabywaniu takich niepożądanych cech charakteru, jak: nieśmiałość, skrytość, po-
czucie mniejszej wartości i niepełnej sprawności. Wywołują cierpienie z powodu
posiadanych problemów oraz chęć ich zamaskowania (w sposób mniej lub bar-
dziej udany). Osoba z trudnościami komunikacyjnymi może być znerwicowana,
nadmiernie pobudzona lub wręcz przeciwne  wycofująca się z kontaktów, a nade
wszystko nie jest radosna, pozytywnie, z życzliwością nastawiona do życia i siebie.
Są jednak ludzie, szczególnie dzieci, które z powodu poważnych dysfunkcji
rozwojowych, złożonej wielozakresowej niepełnosprawności nie są w stanie po-
rozumiewać się przy wykorzystaniu klasycznego sposobu komunikacji w postaci
mowy dz
więkowej. Dlatego potrzebują wyjątkowej uwagi, wyjątkowego wsparcia
oraz odmiennych, alternatywnych, zastępczych, dostosowanych do indywidual-
nych możliwości i predyspozycji metod komunikacji.
Z recenzji 13
Problematyka komunikacji alternatywnej już od wielu lat znajduje się w cen-
trum zainteresowania praktyków oraz teoretyków zajmujących się zagadnieniami
edukacji i rehabilitacji osób niepełnosprawnych, dodatkowo obarczonych trud-
nościami w sferze porozumiewania się. Do naszej rodzimej pedagogiki specjalnej,
dzięki zaangażowaniu, wysiłkowi znacznego grona specjalistów   fascynatów ,
bezgranicznie oddanych swojej profesji i działaniom na rzecz dobra człowieka
z niepełnosprawnością, wprowadzane są nowe rozwiązania w zakresie pomocy
takiemu człowiekowi w nawiązywaniu, utrzymywaniu i doskonaleniu interakcji
komunikacyjnych w sposób alternatywny, tj. wykorzystujący gest, obraz, symbol
graficzny itd.
Mimo zgromadzonych doświadczeń wiele kwestii odnoszących się do komu-
nikacji alternatywnej nadal wymaga doprecyzowania, reinterpretacji czy pełniej-
szego poznania na bazie umiejętnego łączenia doświadczeń praktyki i naukowej
eksploracji. To wszystko sprawia, że brakuje także stosowanych publikacji, które
w sposób klarowny, sensowny, a jednocześnie prosty i precyzyjny naświetlałyby ten
poważny dylemat praktyczno-naukowy i osobisty, tj. dylemat ludzi doświadczają-
cych trudności w porozumiewaniu się i jednocześnie ludzi oczekujących na właś-
ciwą pomoc otoczenia, ludzi, którzy do takiej pomocy mają prawo, bez względu na
zakres i rodzaj doświadczanych trudności w danym obszarze egzystencji. Dlatego
z zadowoleniem przyjmuję propozycję książki pod redakcją naukową dr. hab. Jac-
ka Jarosława Błeszyńskiego, która nie tylko podejmuje trud prezentacji kwestii
komunikacji wspomaganej i alternatywnej, ale również może wypełnić lukę w li-
teraturze na ten temat.
Marzenna Zaorska1
Literatura
Brzezińska A., Czuba T., Lutomski G., Smykowski B. (red.) (1995), Dziecko w zabawie
i świecie języka, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań.
Hoffmann B. (2001), Surdopedagogika w teorii i praktyce, Wydawnictwo WSP TWP,
Warszawa.
Kępiński A. (1986), Psychopatologia nerwic, PZWL, Warszawa.
Pomykało W. (red.) (1993), Encyklopedia pedagogiczna, Fundacja Innowacja, Warszawa.
Schaffer H. R. (1995), Rozwój języka w kontekście [w:] A. Brzezińska, T. Czuba, G. Lu-
tomski, B. Smykowski (red.), Dziecko w zabawie i świecie języka, Wydawnictwo Zysk
i S-ka, Poznań.
1
Doktor habilitowana Marzenna Zaorska, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w To-
runiu, pracuje w Zakładzie Pedagogiki Specjalnej Wydziału Nauk Pedagogicznych.
Wprowadzenie
Komunikowanie się ludzi jest, obok produkcji i wymiany, najczęstszą formą spo-
łecznego zachowania się człowieka i grup społecznych  od grup pierwotnych do
wielkich zbiorowości. Niemal codziennie wyrażamy swoje intencje, negocjujemy
i w następstwie podejmujemy decyzje. Stale wyrażamy doświadczane uczucia,
np.  jest mi przyjemnie bÄ…dz
 czujÄ™ siÄ™ okropnie . Podnosimy innych na duchu,
ale i zadajemy cierpienie, wyprowadzamy z równowagi, sprawiamy przykrość.
Poprzez rozmowę zaspokajamy potrzeby afiliacyjne. To dzięki rozmowie często
unikamy samotności. Rozmowa jest jedną z najskuteczniejszych terapii, ponieważ
jednostka pragnie swój świat przekazać drugiej osobie czy grupie osób. Rozmowa
jest procesem wymiany myśli i uczuć między partnerami społecznej interakcji.
Jest sposobem wzajemnego ubogacania się, a jednocześnie daje poczucie zjed-
noczenia ze względu na wspólnie podzielane wartości. Zdolność do rozmowy
i łatwość komunikowania się są więc podstawowymi kompetencjami życiowymi
człowieka, a ich brak lub niski poziom można nazwać  niepełnosprawnością .
Obecnie żyjemy w erze informatyki i Internetu, której swoistością jest zastę-
powanie tradycyjnej komunikacji bezpośredniej  twarzą w twarz przez komuni-
kację za pomocą sieci komputerowej: dokonywanie zakupów, przelewy banko-
we, życzenia okolicznościowe, korzystanie z zasobów bibliotecznych, rozmowy
z użyciem komunikatorów internetowych, (np. Gadu-Gadu). Niekiedy odnosi
się wrażenie, że komunikacja bezpośrednia o charakterze osobistym jest zastę-
powana przez komunikację poprzez sieć komputerową. Komunikacja za pomocą
Internetu ma niewątpliwie wiele zalet, nie należy jednak zapominać o dobro-
dziejstwach komunikacji osobistej. Dane kliniczne o zagrożeniach osób żyjących
w samotności i jednocześnie analiza korzyści płynących z życia w związkach
przyjaznych skłaniają do zachowania rozsądnej proporcji między tymi dwoma
sposobami komunikowania się. Nie porzucajmy całkowicie rozmowy z drugim
człowiekiem twarzą w twarz jako formy ludzkiej egzystencji.
Inny problem naszych czasów wiąże się z osobami wykluczonymi z procesu
komunikowania się na skutek często wielorakich ograniczeń. Chodzi tu zwłasz-
cza o dzieci z uszkodzeniem centralnego układu nerwowego, z chorobami ge-
netycznymi, poważnymi opóz
nieniami psychoruchowymi, niemówiące, dzieci
z autyzmem wczesnodziecięcym, zaburzeniami percepcyjnymi czy głęboko upo-
śledzone umysłowo. Mają one ograniczone możliwości rozwojowe ze względu na
16 Wprowadzenie
niepełnosprawność komunikowania się, a to staje się wtórną przyczyną blokującą
rozwój umysłowy, emocjonalny, społeczny, a w konsekwencji i fizyczny.
Dzisiaj coraz częściej podejmuje się próby włączania tej licznej grupy osób
z ciężkimi uszkodzeniami do aktywności szerszych grup społecznych, a nie tylko
rodziny. W realizacji idei integracji społecznej należy unikać wykluczeń z powodu
ciężkich zaburzeń w komunikowaniu się z osobami bliskimi, a także dalszymi.
Tradycyjne oddziaływanie o charakterze logopedycznym jest zazwyczaj nie-
skuteczne, a jednocześnie czasochłonne, nie podejmuje się efektywnych oddzia-
ływań poprzez zastosowanie wspomagających i alternatywnych metod komuni-
kacji. Dzisiaj komunikacja wspomagajÄ…ca i alternatywna (ang. Augmentative and
Alternative Communication  AAC) jest standardowym postępowaniem rehabili-
tacyjnym. Głównym walorem AAC jest skuteczność oddziaływań rehabilitacyj-
nych, gdy zawodzą metody tradycyjne, do których zaliczamy powszechną, masową
edukacjÄ™ komunikacyjnÄ… czy wspomaganie rozwoju mowy metodami stosowanymi
przez logopedów.
Idea AAC pojawiła się w Polsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dzie-
więćdziesiątych XX wieku. W 1983 roku w Toronto powstało Międzynarodowe
Stowarzyszenie WspomagajÄ…cej i Alternatywnej Komunikacji (patrz W. Loebl).
Obecnie w Polsce rozwija siÄ™ ruch naukowo-aplikacyjny AAC. W 1999 roku
powstało Stowarzyszenie  Mówić bez Słów , w którym szczególną aktywność
naukowo-szkoleniowÄ… przejawiajÄ… Alina Smyczek i Magdalena Grycman. Pod
ich redakcją ukazała się znakomita praca pt. Wiem, czego chcę! poświęcona do-
świadczeniom polskich terapeutów i użytkowników wspomagających sposobów
porozumiewania się (AAC). Stowarzyszenie funkcjonuje dopiero 6 lat, a już może
odnotować wymierne sukcesy. Dotyczą one zwłaszcza strategii rozwoju ruchu
AAC  zadania na dziś, na jutro i dalszą przyszłość.
Istotnym wkładem do rozwoju AAC była III Krajowa Konferencja AAC
w Krakowie w 2005 roku, której efektem jest bardzo wartościowa publikacja
Gestem  obrazem  słowem wydana przez Stowarzyszenie  Mówić bez Słów .
Znaczący wkład do rozwoju ruchu AAC wnosi Joanna Przesmycka-Kamiń-
ska z Uniwersytetu Wrocławskiego, autorka cyklicznych Jesiennych Spotkań
Czerniawskich. Idea rehabilitacji Joanny Przesmyckiej-Kamińskiej, wyrażająca
się w trójkącie: dziecko  rodzice  terapeuta, stanowi nowoczesny wzór opty-
malnej rehabilitacji.
Publikacja pod redakcją Jacka Błeszyńskiego pt. Alternatywne i wspomagające
sposoby komunikacji, stanowi kolejny wkład do propagowania AAC oraz rozwoju
logopedii klinicznej. Autorami poszczególnych opracowań są uznani specjaliści
z zakresu komunikacji interpersonalnej, neuropsychologii, logopedii oraz komu-
nikacji wspomagającej i alternatywnej (AAC). Książka jest adresowana przede
wszystkim do studentów psychologii, pedagogiki specjalnej, fizjoterapii, a także
do czynnych nauczycieli pragnących włączyć dzieci z poważnymi ograniczeniami
do funkcjonowania w społecznościach lokalnych.
Wprowadzenie 17
Ważnym przesłaniem publikacji jest przekazanie skutecznego instrumen-
tu rehabilitacji psychologicznej. Bez komunikowania się z dziećmi i młodzieżą
w normie trudno mówić o ich rozwoju intelektualnym, poczuciu własnej warto-
ści, a także rozwoju emocjonalnym. W przypadku niepełnosprawności komuni-
kowanie siÄ™ jest podstawowym warunkiem pozytywnych zmian rozwojowych.
TÄ™ tezÄ™ uzasadniano w prezentowanej pracy. Ponadto przedstawione formy ko-
munikowania się z dziećmi i młodzieżą na pewno będą niezwykle inspirujące dla
każdego nauczyciela.
prof. dr hab. Roman Ossowski
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
Rozdział pierwszy