Temat 7: miejsce Polski w Europie (wg Marii Janion)
1. "Granica"
Starożytna opozycja "cywilizacja" - "barbarzyństwo" w czasach nowożytnych znana jest jako
opozycja "zachód" - "wschód". "Wschód" z założenia oznacza coś gorszego (gdyż z założenia
jest inny). Istnieje przekonanie, że na losy całej Europy wpłynęły narody romańskie
i germańskie; narody Europy Wschodniej odegrały minimalną rolę (tak twierdzi np. L. von
Ranke). Polska znajduje się na granicy między Wschodem i Zachodem, stąd problemy
z samookreśleniem jej położenia.
P. Chaunu wysnuł wniosek, iż południowo-wschodnia granica Europy jest niejasna. Europa
Wschodnia nie wykazuje takiej stabilności, jaką charakteryzuje się Europa Zachodnia. Chodzi
o zmienną gęstość zaludnienia (im dalej na Wschód, tym gęstość maleje) i sieć
komunikacyjną (która rzednie).
Wiek XVII odcina od Zachodu odgałęzienie słowiańskie. Natomiast Słowiańszczyzna
łacińska, zwracając się ku Zachodowi, narzuciła odosobnienie Słowianom wschodnim.
Problem Kresów - "kompleksu mityczno-symbolicznego". Znaczenie Kresów: dawniej na
wschodzie Rzeczpospolitej to wojskowa linia obrony przed najazdami Tatarów i Kozaków
LUB te ziemie w granicach z 1772. Kresy to przede wszystkim luz
ne pogranicze Polski
i Ukrainy, gdzie stykały się różne kultury (polska, ukraińska, rosyjska, żydowska...) oraz
religie (katolicyzm, prawosławie...). Pogranicze jest zawsze miejscem transkulturacji:
przenikania się, kontaminacji i hybrydyczności kultur. Na Kresach mieszkali Kozacy -
głównie uciekinierzy, którzy szukali schronienia w obawie przed prześladowaniami
(złoczyńcy) lub pańszczyzną (zbiegli chłopi). Osiedlali się na tzw. "Dzikich Polach", trudnili
się uprawą roli i najazdami łupieskimi; dla nich najważniejsza była wolność.
Motyw stepu ukraińskiego - powracający w literaturze, np. romantycznej. Portret Kozaka jest
zawsze dziki, lecz piękny (np. u Sienkiewicza). To nobilitacja, która nie zawsze ma podstawy.
Mitologia Kresów - D. Beauvois - kresowe mity narodowe ujawniają rozziew między tym, co
wyobrażone, a tym, co historyczne i konkretne (polski kolonializm, dążenia
niepodległościowe Polski w starciu z dążeniami narodowymi Białorusinów, Ukraińców,
okrucieństwa szlachty kresowej etc.).
Kwestia sarmatyzmu - Sarmaci to naddunajskie plemię, koczownicy irańscy. Szlachta polska
(głównie XVI-XVII wiek) żywiła przekonanie, że pochodzi od starożytnych sarmatów.
Sulimirski podjął polemikę dotyczącą takiej genezy Polaków (genezy i mitu jednocześnie). Za
sarmacji chętniej proklamuje się hasło "Polska przedmurzem chrześcijaństwa", które miało
chronić obywateli przed niechrześcijańskimi religiami.
Związki sarmatyzmu z orientalizmem: sarmaci w ok. 500 r. n. e. uczestniczyli w wędrówce
ludów. Prasłowiańczycy przejęli od Irańczyków życie religijno-obrzędowo-etyczne
i możliwość komunikacji jednym językiem. Kilka wieków póz
niej polska sarmacja korzysta
z długiego, obszernego stroju oraz wschodniego uzbrojenia, np. szabli (na wzór turecki).
2. "Między Wschodem a Zachodem"
966 rok to początek chrześcijaństwa w Polsce w obrządku łacińskim. Maria Janion zastanawia
się, czy wcześniej (ok. 870) odbyło się to w obrządku słowiańskim? Niektórzy badacze
uważają, że w IX, X i XI wieku istniała wspólnota kulturowa Morawy-Polska (łączyły ich
starocerkiewny język, liturgia itp.). Inni badacze mówią o obrządku metodiańskim
(bizantyjsko-rzymsko-słowiańskim), np. Umiński. Póz
niej wpływy niemieckie wyparły
wpływy czeskie tego obrządku.
Kwestia "complere intrare" - Brunona z Kwerfurtu - nawracanie przez zmuszanie do
"dobrowolnego" przyjęcia nowej wiary. Polityka religijna Niemiec wpisywała się w ten nurt.
Wpływy łacińskie wyparły w Polsce dwutorowość obrządku słowiańskiego i łacińskiego.
Następuje proces latynizacji słowiańszczyzny.
Z wiarą wyznawaną po łacinie przychodziła nowa organizacja społeczna - feudalizm
i państwo chrześcijańskie. Odzywa się wówczas tęsknota za rodzinną ludowością, mają
miejsce nawroty poganizmu (np. w romantyzmie). Panuje poczucie obcości i rozdartej
tożsamości własnej.
Encyklika Jana Pawła II z 1985 - "Slavorum Apostoli" - mówi o misji Cyryla i Metodego;
porusza kwestię "inkulturacji": wcielania ewangelii w rodzime kultury z uznaniem ich
odrębności i mentalności ewangelizowanych. Cyryl i Metody nie narzucali języka greckiego,
nauczali i tworzyli w językach słowiańskich. Staro-cerkiewno-słowiański uznawany był za
równy łacinie. Obrządek słowiański w Polsce był dziełem braci z Sołunia.
"Bogurodzica" jest świadectwem słowiańskości zachodnio-wschodniej (kwestia modlitewna -
kwestia zachodnia - obrządek łaciński; motyw "deesis" jest charakterystyczny dla
chrześcijaństwa wschodniego i greckiego typu ikonograficznego).
3. "Niemcy i Rosjanie"
Pod zaborami Polska była narodem, ale nie była państwem. W XIX wieku istniało
przekonanie, że Polska miała zostać wybrana przez samego Boga: stąd w romantyzmie
mesjanizm Mickiewicza, megalomańskie enuncjacje i pogląd Krasińskiego, że wszystkie ludy
słowiańskie są uosobieniem Chrystusowości. Różne teorie: Alegoria Polski jako Polonii:
kobiety zakutej w dyby i spychanej do grobu, prześladowanej i nieszczęśliwej. Inna
koncepcja: Polska pod ochroną Boga: patriotycznego Absolutu (nie papieża, pamiętajmy, że
Grzegorz XVI potępiał dążenia niepodległościowe Polaków i groził im klątwą).
Nieustanne przeciwstawienie się Niemcom: np. w Polsce pęd do poznania mógł być uznany
za niemoralny. W Polsce najważniejsza była sprawiedliwość, w Niemczech: poznanie
i mędrkowanie. W wyniku takich rozbieżności nawet lektura "Fausta" była problematyczna:
w "Fauście" bowiem: kwestia intelektualnej wiedzy wstępuje w miejsce problemu moralnego
sprawiedliwości, wiary, sumienia. W "Dziadach" to kwestia druga była nadrzędna, stąd polski
czyn, ideał i wzniosłość. T. Mann uważał, że oddzielenie polityki od ducha zakończyło się
faszyzmem. W Polsce panowało natomiast umoralnienie polityki (przez np. proklamowane
hasła niepodległościowe).
Opozycja Rosja-Polska jako przeciwstawienie carskiego despotyzmu i polskiej wolności.
Powszechne jest przekonanie, że europeizacja Rosji (rozpoczęta za czasów Piotra Wielkiego)
wynikała z potrzeby ekspansji mocarstwowej. Rosja sowiecka w XX wieku to kraj nędzy,
zacofania i tyraństwa. Panuje przeświadczenie, że to, co na Zachodzie, jest dobre, a na
Wschodzie (np. w Rosji) - złe: tak działa zasada lustrzanych odbić.
Stereotyp Polaka: katolika, czciciela Matki Boskiej, zapatrzonego w polską teodyceę. Im
silniejsza ewangelizacja Polski (te wszystkie mesjanizmy, megalomanie i wyobrażenia), tym
mocniejsza satanizacja innych narodów (np. Rosji, Niemiec).
4. "U nas, w Auschwitzu..."
Borowski i Herling-Grudziński nie mówią o polskiej wyższości moralnej (mimo doświadczeń
obozowych). W ich twórczości brak jest demonizowania, obaj posługują się sztuką dystansu,
bywają ironiczni, ich piśmiennictwo jest sprawozdawcze, kronikarskie, unikają
emocjonalności. Estetyzacja przebija się nad martyrologią (głównie w "Innym świecie"). Nie
oznacza to, że nie są radykalni moralnie (Borowski).
U Borowskiego następuje niejako potępienie starożytności (Janion trochę przegina). Chodzi
o wzmiankę dotyczącą Platona i piękna. To, co my dziś podziwiamy, jest efektem
katorżniczej, niewolniczej pracy.
Problem wolności absolutnej - wolności od śmierci, tj. decydowania o swym losie (gdy mamy
taki wybór). Szeroko pojęta sprawa humanizmu.