Jak patrzeć na dzieło architektury?
żð Spotykamy siÄ™ z niÄ…
na co dzień,
Szczególne miejsce architektury wśród sztuk pięknych:
żð CzÄ™sto nie zwracamy
uwagi na jej artystyczny
wyraz,
żð Å»yjemy wÅ›ród jej
użyteczność estetyka
przejawów,
żð PROBLEM: przeżyć
estetycznych
wywoływanych przez
bryłę architektoniczną.
(Na ile jesteśmy czuli na
pejzaż architektoniczny)
Próby zdefiniowania architektury:
Architektura to sposób zagospodarowania przestrzeni bryłami.
Budynek pojmowany jest jako bryła  tnąca otwartą przestrzeń
wokół siebie i zarazem zamykająca przestrzeń wewnątrz.
Istotne: przestrzeń,
wpasowanie budynku w
Opis bryły architektonicznej:
pejzaż!
Inny będzie opis
subiektywny, obiektywny,
historyka sztuki, inny
emocjonalny, naukowy,
literata.
literacki  fachowy 
- nie wymaga - wymaga
umocowania stosowania
terminologicznego terminologii
Układ opisu:
1. plan budowli,
2. opis konstrukcji,
3. wygląd ścian
zewnętrznych,
4. wygląd pomieszczeń,
5. dekoracje.
Kolejność:
- od dołu (parteru)
ku górze.
1
Podstawa architektury:
konstrukcja dekoracja
żð OkreÅ›la żð Ornamentyka
parametry żð Tylko rola
użytkowe zdobnicza,
Konstrukcja Dekoracja
budowli, żð ZmieniajÄ…ca
żð OkreÅ›la cechy siÄ™ wraz z
estetyczne, kolejnymi
żð Jest epokami,
wykładnikiem trendami
filozofii i estetycznymi.
estetyki epoki
Podstawowe składniki konstrukcji:
Wyróżnić je możemy
zamknięcia
podpory,
niezależnie od czasu czy
budynków,
mury elementy
kultury, w jakiej powstałą
przekrycia
dz
wigajÄ…ce:
budowla.
przestrzeni:
żð drewniane żð sklepienie,
stemple w żð strop,
podziemnym żð kopuÅ‚a
chodniku,
żð kolumny:
egipskie,
greckie,
romańskie,
żð filary w
katedrze
gotyckiej,
żð stalowe lub
żelbetonowe
słupy.
Jest w dziełach sztuki coś, co sprawia, że nie
starzeją się one tak, jak przedmioty, których
sens wyczerpuje się w ich funkcji użytkowej.
Architektura, jak każda gałąz
sztuki,
Choć dom nowoczesny jest na pewno
zmienia się, przekształcając swe
doskonalszy technicznie i wygodniejszy od
formy zgodnie z rytmem dziejów.
dawnych budynków, choć może być także
piękny, trudno powiedzieć, czy jest ona
Architekturę najczęściej
ładniejszy od dzieł starej architektury. W
klasyfikujemy ze względu na typ
dziedzinie wartości artystycznej nie istnieje
konstrukcji oraz styl ornamentyki.
postęp, taki jak w dziedzinie techniki czy
nauki. Dzieła dzisiejsze i dzieła sprzed
Prześledzimy teraz kilka
dwóch czy trzech tysięcy lat w wymiarach
przykładów:
estetycznych mogą być sobie równe.
Jan Białostocki
2
PoczÄ…tki architektury
Historia architektury kamiennej rozpoczyna siÄ™
w Europie w III tysiÄ…cleciu p.n.e., wraz z
pojawieniem się dolmenów.
3
Architektura w służbie religii
 ÅšwiÄ…tynia Horusa w Edfu
Czym operuje architektura?
Jakie cechy może mieć dzieło
architektoniczne?
Zbieramy słownictwo związane z
dziełem architektonicznym.
Poprzez dzieło architektoniczne
człowiek dokonuje oswojenia
przestrzeni.
PoczÄ…tki rozwoju architektury
związane są z budowaniem schronień
oraz świątyń  miejsc sakralnych,
które stanowiły centrum okolicy. Cały
kraj znajdował się pod ich opieką.
Opis dzieła
element opisu ÅšwiÄ…tynia Horusa w Edfu
dzieła
kultura, w jakiej starożytny Egipt, III i II tys. p.n.e.
powstało
miejsce Edfu w dolinie Nilu
materiał gliniane cegły, kamień
znaczenia symboliczne
usytuowanie
" na osi wschód  zachód,
" zgodnie z biegiem słońca.
ogólna forma  forma fali  uosabia płynny stan świata przed aktem
widziana z stworzenia
oddalenia
plan świątyni odzwierciedla egipską interpretację świata, w którym
panuje idealny porzÄ…dek
wysokość najwyższy poziom symbolizował stabilność
wyłaniającego się z wody świata
4
wieże
" wieże  pylony (36 m wys.), tworzyły
bramÄ™,
" symbole Izydy i Neftydy, bogiń, które
wznosiły tarczę słońca ku niebu,
" na szczycie, na tarasie odbywały się
uroczystości religijne poświęcone
kultowi słońca.
brama -
" brama strzegąca wejścia do świętego
portal
miejsca,
" symbol przejścia między światem
zwykłym a sferą sakralną.
części budynku
dziedziniec
" otoczony kolumnowymi portykami,
" portyk  frontowa część budowli przed
głównym wejściem, z rzędem kolumn,
niekiedy osobny budynek.
sala
" wielka sala kolumnowa,
hypostylowa
" kamienna, spękana podłoga
symbolizowała powierzchnię ziemi
" także symbolika niebios z gwiazdami,
" wielkie święte ptaki symbolizujące akt
wznoszenia siÄ™ ku niebu,
" kwiaty lotosu na kapitelach
najwyższych kolumn miały rozwarte
kielich, na najniższych  zamknięte 
symbolika życiodajnego słońca,
" sala symbolizowała świat wegetacji,
który czerpie biologiczną siłę z płodnej
ziemi i życiodajnych promieni
słonecznych.
sala ofiar
" rzez
by przedstawiajÄ…ce ofiarowywanie
darów (kwiatów, owoców) dla potrzeb
kultu.
sala na " tu podobizna boga,
barkÄ™ i
" miejsce ciemności  pozwala słońcu
sanktuarium
wypocząć podczas nocy.
5
Sala na barkÄ™ i sanktuarium
wnioski
" każdy element architektoniczny ma znaczenie
symboliczne,
" budowle sakralne odzwierciedlają rysy duchowości
danej religii,
" ujawnia siÄ™ to w ich planie i strukturze.
6
Sztuka klasyczna
W VI wieku p.n.e. pojawiły się dwa wielkie
porzÄ…dki architektoniczne - dorycki.
rozprzestrzeniajÄ…cy siÄ™ przede wszystkim na
kontynencie greckim, który został podbity przez
Dorów w XI wieku p.n.e. oraz joński, rozwijany w
Jonii na greckich wyspach Morza Egejskiego i na
wybrzeżach Azji Mniejszej.
PorzÄ…dek dorycki ma wybitnie konstrukcyjny
charakter, bowiem budowniczowie koncentrowali siÄ™
przede wszystkim na strukturze architektonicznej
świątyni, nie przywiązując zbyt dużej wagi do
elementów rzez
biarskich, dekoracyjnych i
ornamentalnych. Dekoracja zewnętrzna świątyni
doryckiej składała się przede wszystkim z
wyciosanych w kamieniu elementów funkcjonalnych
dawnej budowli drewnianej.
Porządek joński cechuje natomiast mniejsza
masywność i bardziej rozbudowana dekoracja.
W Azji Mniejszej wznoszono ogromne świątynie,
natomiast na greckich wyspach były one o wiele
skromniejsze.
Partenon w Atenach
(V w. P.n.e.)
Rozpoczęcie w 447 roku p.n.e. budowy
Partenonu oznaczało wejście architektury
greckiej w szczytowÄ… fazÄ™ budownictwa
klasycznego, a dzięki oryginalnemu
połączeniu elementów porządku doryckiego z
jońskim Partenon stał się w drugiej połowie V
wieku p.n.e. świątynią powszechnie
naśladowaną przez ówczesnych architektów.
7
Panteon w Rzymie (118-128)
Nowe techniczne możliwości pojawiające się w Panteon był świątynią poświęconą
II wieku p.n.e. w rzymskiej architekturze wszystkim bogom. Pierwotnie budowlÄ™ o tej
znalazły również zastosowanie w budownictwie nazwie, zniszczoną póz
niej przez pożar,
sakralnym. Wznoszono bowiem wówczas ufundował Marek Agrypa (27-25). Na tym
świątynie na planie koła, nakrywane kopułą, samym miejscu cesarz Hadrian polecił
wśród których najznakomitszą realizacją był wznieść nową budowlę.
zaczęty przez cesarza Hadriana Panteon.
8
Gotyk
Katedra gotycka jest budowlą całkowicie
odrębną, stanowi osobną kategorię kościoła.
Jest to zupełnie oryginalne rozwiązanie,
połączenie założeń stylu romańskiego z
zasadami rewolucyjnie nowymi.
Chartres (1194-1250)
Amiens
Pa
ryż
9
kompozycja, elementy konstrukcyjne katedry gotyckiej
plan krzyża - jest znakiem boskiej harmonii
wszechświata
budowla ogromna, - żarliwość religijna,
katedra góruje nad - pragnienie wzniesienia się ku Bogu
miastem
przewaga kierunków - bryła jest odmaterializowana, lekka,
pionowych, - wrażenie ogromu, strzelistości
wertykalizm - wzrok kierowany jest ku górze, ku Bogu
ogromne okna - przesączanie się różnobarwnego światła,
wypełnione - wrażenie uduchowienia
witrażami
sklepienie w formie - wysokość budowli jest
łuku ostrego  nieograniczona , gdyż w jego
konstrukcji mniejsza jest siła rozporu na
boki
sklepienie krzyżowo- - sklepienie lekkie, nie wymagało udziału
żebrowe ścian w podpieraniu budowli,
- dzięki temu okna mogły być ogromne
filary podtrzymujące - było ich 12
sklepienie - symboliczna liczba wskazujÄ…ca na 12
apostołów
wieże sił i łuki - odbierały ciężar z filarów i przenosiły go
przyporowe na wieże,
przerzucone ponad - możliwość silnego przeprucia murów
dachami naw
bocznych
Katedra gotycka jest wielkim, niczym nie osłoniętym szkieletem.
10
Katedra jako biblia pauperum.
element znaczenie
strzelistość, wertykalizm bliskość Boga, kieruje wzrok ku Niebu, ku
wyższym wartościom
12 filarów 12 apostołów
3 nawy odzwierciedlenie Trójcy Świętej
światło - wyraża łaskę Bożą, umykającą
słowom naturę Bożą,
- Jezus mówi:  Jam jest światłością
świata. (J 8, 12)
symbolika światła  Słownik Symboli,
Słownik Mitów i Tradycji Kultury.
płaskorzez
by przedstawiały sceny biblijne
Chartres
11
Analiza i interpretacja wiersza Różewicza
Tadeusz Różewicz
Gotyk 1954
Żebra umarłego Boga
sklepione
nad słowami
wierzÄ…cych
ślepo
Bóg
jeż niebieski
nabity na tysiąc iglic wież
katedr banków
ocieka krwiÄ…
ludzi
nie własną
z worem złota u szyi
ciÄ…gnÄ… go
na swoje dno
skazani
- znajdz
w wierszu elementy konstrukcji katedry gotyckiej,
- jak podmiot liryczny pojmuje Boga,
- znajdz
fragmenty mówiące o grzechu i zinterpretuj je,
- podmiot liryczny mówi o ludziach :  skazani . Jak rozumiesz to
określenie?
12
Analiza i interpretacja wiersza Przybosia
Julian PrzyboÅ›
NOTRE  DAME
Z miliona złożonych do modlitwy palców wzlatująca przestrzeń!
Lecz zdjęło mnie z iglicy jak z haka Wnętrze  przerażenie.
Wyszydzony i opluty śród poczwar rozdziawionych deszczem
wiem: Co znaczę ja żywy o krok od filarów!
Te mury z odrąbanych skał  jak łby ponade mnie
zmartwychwstajÄ… z sarkofagu.
Kto wstrząsnął tą ciemnością, nagiął 
i ogarnÄ…Å‚?
Wiem. Obciążone Jezusami krzyże
trzeba wyostrzyć w piony budowniczych drabin
i swoją wolę, zrównaną z niezgłębionym lazurem,
swoją śmierć
z ostrołuku
trafić 
- tam na kluczu sklepienia
drga zamknięty pęd strzał 
- i trwać pod hurgotem głazów szybujących coraz wyżej i wyżej,
aż je, nieskończone, nagły zawrót
stoczy ze szczytu
w dwie wieże, urwane dna.
Kto pomyślał tę przepaść i odrzucił ją w górę!
- znajdz
elementy konstrukcji i zdobień katedry gotyckiej, o których jest mowa w
wierszu. Które są zewnętrzne, a które wewnętrzne? Które metafory określają konstrukcję, a
które jej oddziaływanie?,
- określ sytuację liryczną, znajdz
moment wejścia do świątyni,
- określ osobę mówiącą: jakie uczucia wyraża, w jaki sposób je wyraża, jak określa
stan swej duszy?,
- wskaż wersy oddające ducha epoki średniowiecza, jak nazwiesz te cechy epoki?,
- na czym polega pokonanie natury przez budowniczych?,
- jakie zadania stawia człowiekowi współczesnemu gotycka budowla?,
- omów symbolikę otchłani w kontekście wertykalności katedry,
- zwróć uwagę na korespondencję sztuk  wiersz odwołujący się do architektury.
13
Ćwiczenie
Zestaw ćwiczeniowy:
- fasada renesansowa,
- tekst z
ródłowy,
- nazwy elementów architektury barokowej,
- biały lub czarny kontur (format A-3), kleje, nożyczki.
(Zestaw przygotowany do pracy w grupie należy powielić tyle razy, ilu będzie uczestników
podzielonych na 3-osobowe zespoły - jeśli 30, należy przygotować 10 zestawów).
SEBASTIANO SERLIO  TRAKTAT O ARCHITEKTURZE
Wielmożni czytelnicy, powiem wam co jest przyczyną, że w wielu
przypadkach pozwalam sobie na tak wielką dowolność. Powiadam, że
widząc iż większa część ludzi najczęściej pożąda rzeczy nowych, a głównie
dlatego, ze zdarzają się tacy, którzy w każdej, nawet małej budowli, jaką
zalecają do wykonania chcieliby mieć miejsce na umieszczenie napisów,
herbów i temu podobnych rzeczy, jak małe historie, w średnim lub niskim
reliefie, kiedy indziej jakąś starożytną głowę lub nowożytny portret i inne
podobne rzeczy. Dlatego popadłem w taką dowolność często przełamując
architraw, frez i część belkowania posługując się (w tym) jednak autorytetem
niektórych rzymskich zabytków. Czasem przełamywałem przyczółek, aby
umieścić obramowanie lub herb. Przewiązywałem wiele kolumn i pilastrów,
i zwieńczeń łamiąc czasem fryz i tryglify. Gdy się takie rzeczy usunie i
połączy belkowania, tam gdzie są przełamane i dokończy kolumny, które są
niedokończone, dzieła te staną się całkowite i odzyskają swą pierwotną
formÄ™.
14
Architraw, nadsłupie, w architekturze klasycznej i do niej nawiązującej najniższy
i najważniejszy człon belkowania, w postaci belki spoczywającej na głowicach kolumn, filarów
czy pilastrów. Architraw podtrzymuje fryz i gzyms, razem z nimi tworząc belkowanie.
Występuje we wszystkich porządkach architektonicznych, ale w zależności od stylu ma
odmienne kształty.
Fryz
Gzyms, poziomy element architektoniczny, w formie pasa wysuniętego przed lico muru,
wykonywany z kamienia lub cegły, drewna, metalu, betonu. Chroni ściany przed ściekającą
wodą opadową. Gzymsy zewnętrzne to np. gzymsy wieńczące, międzypiętrowe, nadokienne.
Gzymsy wewnętrzne to np. kominkowe, piecowe podokienne.
15
Herb
Iglica, zwieńczenie wieży lub hełmu w formie
wysokiego, wysmukłego stożka lub ostrosłupa,
niekiedy także sam hełm o takim kształcie. Dla
architektury gotyckiej (gotyk)
charakterystyczne były iglice z cegły lub
kamienia, niekiedy o konstrukcji ażurowej, dla
architektury baroku - iglice z blachy
miedzianej na szczytach hełmów.
Kolumna, jedna z podstawowych i najstarszych podpór w architekturze,
podtrzymująca ciężar belkowania, stropu itp. Składa się z 3 części:
głowicy, trzonu i bazy. W przekroju jest kolista.
Stosowana w starożytności - Egipt, Persja, Grecja, w której proporcje
kolumny ściśle określano modułem w obrębie porządków
architektonicznych: np. w doryckim (bez bazy, o przysadzistych
proporcjach), jońskim (smukłe, żłobkowane). W Rzymie kolumny tzw.
toskańskie i kompozytowe. Kolumny romańskie (płaskorzez
bione
o polichromowanych trzonach), kolumny gotyckie (komponowane
w wiązki wokół filaru). Kolumny renesansowe, barokowe
i klasycystyczne jako punkt odniesienia miały starożytne kolumny
greckie.
Kolumnada, kilka lub kilkanaście rzędów kolumn
ustawionych w regularnych odstępach,
podtrzymujÄ…cych belkowanie.
Koryncki porzÄ…dek architektoniczny, jeden z trzech podstawowych
porządków w architekturze starożytnej Grecji. Ukształtował się
najpóz
niej i różnił się od stylu jońskiego odmienną proporcją kolumny
(smuklejsza) i dekoracją głowicy. Głowica koryncka (wg tradycji jej
wynalazcą miał być rzez
biarz Kallimachos - koniec V w. p.n.e.) składała
się z trzonu kalatosu ("koszyk") okolonego dwoma rzędami liści akantu.
O górną część kalatosu opierały się 4 woluty, na których spoczywał
abakus. Między dużymi wolutami znajdowały się mniejsze, a z nich
wyrastała palmeta.
16
Pilaster, płaskosłup, element architektoniczny w formie płaskiego
występu z lica ściany, posiadający głowicę i trzon, często także bazę
i cokół, spełniający funkcję dekoracyjną i konstrukcyjną (wzmocnienie
ściany). Trzon pilastra może być żłobkowany lub gładki.
Pilaster występował już w starożytności, gdzie odpowiadał kolumnom
określonego porządku architektonicznego. Występuje również
w architekturze nowożytnej jako element podziału pionowego
płaszczyzny ściany w układzie spiętrzonym (często podwójny) lub
w tzw. wielkim porządku architektonicznym. Często występuje jako
motyw dekoracyjny.
Obramienie, dekoracyjne ujęcie otworu (zwłaszcza
okiennego), wnęki, niszy, płyciny, tablicy itp.
wykonane w postaci listwy, pilastra itp., najczęściej
z tego samego materiału, co obramiony element.
Portal (z języka łacińskiego porta - "drzwi", "brama"),
dekoracyjne obramienie drzwi, ukształtowane z form
architektonicznych i rzez
biarskich. W starożytnej Grecji
i Rzymie proste obramienie zwieńczone od góry
gzymsem stanowiło portal wokół drzwi z brązu.
W średniowieczu zaczęto budować bardzo okazałe
portale kościelne, zdobione archiwoltami, kolumienkami
i rzez
bionym tympanonem. Stosowano też portale
prostokÄ…tne o obramieniach z profilowanej,
glazurowanej cegły.
Portale renesansowe były wzorowane na formach
antycznych, w baroku zaczęto stosować portale
połączone z balkonem, gzymsami i zdwojonymi
kolumnami.
Przyczółek,
W architekturze klasycznej
i klasycystycznej
zwieńczenie, najczęściej
trójkątne, fasady budynku,
otworów drzwiowych, nisz,
okien, niekiedy zdobione
rzez
bÄ…. Fronton.
Tympanon,
1) wewnętrzne pole trójkątnego przyczółka (frontonu), gładkie lub wypełnione rzez
bÄ…
17
(kompozycja symetryczna), ograniczone od dołu belkowaniem, a z boków gzymsem.
Charakterystyczny element monumentalnej architektury starożytnej Grecji i Rzymu. Stosowany
też w sztuce nowożytnej.
2) w architekturze średniowiecznej półokrągłe lub ostrołukowe pole, umieszczone w górnej
części portalu ponad nadprożem, wypełnione zwykle dekoracją reliefową.
Waza Woluta, esownica, ślimacznica; motyw
spiralnie zwiniętej linii, przypominający
kształtem muszlę ślimaka. Dwie woluty,
połączone lekko wygiętą linią, stanowią
zasadniczy element głowicy jońskiej.
Podwójna woluta może tworzyć
esownicę często spotykaną w polskich
attykach renesansowych. Woluty sÄ…
elementami póz
norenesansowych
i barokowych fasad kościelnych.
18
Naprawdę i właściwie ozdobić
może budowlę [...] nie bogata kiesa,
lecz bogactwo wyobraz
ni.
L. Alberti
19