449
Maciej Motak*
DZIEA
O ARCHITEKTURY W MIEŚCIE WSPÓA
CZESNYM NA TLE
WYBRANYCH POGL
DÓW POWOJENNYCH HISTORYKÓW
URBANISTYKI
WORK OF ARCHITECTURE IN THE CONTEMPORARY CITY AGAINST
THE BACKGROUND OF SELECTED URBAN HISTORIANS VIEWS
Im bardziej historyczne miasto, tym większe zainteresowanie towarzyszy jego nowym dziełom architektury.
Przeszłość miast badana jest przez historyków urbanistyki, jego teraz
niejszość  przez specjalistów z wielu
dziedzin, w tym krytyków architektury. W artykule krótko scharakteryzowano wybrane opinie uznanych pol-
skich i zagranicznych historyków urbanistyki na temat współczesnej architektury wprowadzanej do miast
historycznych.
Słowa kluczowe: urbanistyka, architektura, historia, współczesność
The more historic city, the bigger interest enjoyed by its new works of architecture. The past of cities is
described by historians of urban design, the contemporary by specialists in many fields including architec-
ture critics. In the article a number of opinions by renowned Polish and foreign historians on contemporary
architecture introduced into historic cities was selected and shortly discussed.
Keywords: urban-planning, town-planning, architecture, past, contemporary
Im miasto jest starsze oraz bogatsze w dobrze ce miejskiej, takich jak  tańczący budynek pośród
zachowane formy urbanistyczne i obiekty zabytko- statecznych, stuletnich kamienic przy nadwełtawskim
we, tym większe zainteresowanie spotyka dzieła ar- bulwarze w Pradze (F. Gehry i V. Milunić, 1995 1996,
chitektury powstające w nim współcześnie  zarów- il. 3), przeszklona  piramida na dziedzińcu renesan-
no ze strony środowiska architektów, jak również sowo-barokowego Luwru w Paryżu (I. M. Pei, 1983
szerokiej publiczności i środków masowego przeka- 1993), muzeum Zagłady w ścisłym centrum póz
no-
zu. Dotyczy to w szczególności obiektów sytuowa- barokowego Waszyngtonu (J. I. Freed, 1986 1993),
nych w historycznej, od dawna ukształtowanej tkan- nie istniejące już dwa wieżowce World Trade Center
* Motak Maciej, dr inż. arch., Politechnika Krakowska, Wydział Architektury, Instytut Historii Architektury i Konserwacji
Zabytków.
450
1. Panorama miasta San Gimignano od strony południowej (1999) / Skyline of San Gimi-
gnano as seen from the south (1999) 2. Panorama Dolnego Manhattanu w Nowym Jorku
od strony południowej (1992) / Skyline of New York s Lower Manhattan as seen from the
south (1992) 3. Widok bulwaru Raa
�novo w Pradze od strony północnej (2000) / View of
Raa
�novo boulevard in Prague as seen from the north (2000) Fotografie autora / Photo by
author
451
w najstarszej części Nowego Jorku (M. Yamasaki, teoretycy i krytycy architektury oraz specjaliści z dzie-
1970 1977, il. 2). W rzadszych wypadkach równie dziny ochrony zabytków. Historycy urbanistyki, pi-
wielkie zainteresowanie towarzyszy dziełom w mniej szący w okresie powojennym  tacy jak Leonardo
historycznym kontekście miejskim. Benevolo, Ernst Egli, Erwin Anton Gutkind, Spiro
W obrębie dawnego Krakowa lokacyjnego zwa- Kostof, Anthony Edwin James Morris, John William
nego Starym Miastem, najcenniejszej części Krako- Reps, James E. Vance, a w Polsce m.in. Mieczysław
wa dzisiejszego, po II wojnie światowej powstały za- Książek, Wacław Ostrowski, Tadeusz Tołwiński, Te-
ledwie cztery nowe obiekty kubaturowe o większej resa Zarębska  z założenia zajmowali się przede
skali [1]. Dwa z nich wzbudziły znaczne zaintereso- wszystkim przeszłością miast [5]. Niemniej jednak
wanie i zarazem kontrowersje, doczekały się też w ich publikacjach zazwyczaj nie brakuje odniesień
szczegółowych opracowań i interpretacji. W latach do problemów współczesnych, takich jak zachowa-
60. był to tzw. Bunkier Sztuki  pawilon wystawowy nie urbanistycznego dziedzictwa oraz możliwości jego
Biura Wystaw Artystycznych przy Plantach (K. Tołło- ewentualnego przekształcenia bądz
wzbogacenia.
czko-Różyska, 1959 1965) [2]. W minionym roku  Spiro Kostof (1936 1991), profesor uniwersyte-
tzw. Pawilon Wyspiański 2000  obiekt wystawowo- tu Berkeley w San Francisco, jest autorem szeroko
-informacyjny przy placu Wszystkich Świętych (K. In- zakrojonych opracowań dotyczących elementów
garden, 2006 2007) [3]. Nieco liczniejsze były prze- i zasad budowy miasta historycznego [6]. Poświęcił
budowy i rozbudowy istniejących obiektów, często w nich sporo uwagi współczesnej panoramie mia-
połączone ze zmianą ich dotychczasowej funkcji, sta, zwłaszcza znaczeniu świeckich i sakralnych
a także nowe obiekty małej architektury. Na terenie obiektów wysokich dla jej kształtowania. Zauważył
dawnego miasta lokacyjnego Kazimierza, zespołu on, że w okresach historycznych od zigguratu po
niemal równie cennego, lecz znacznie mocniej do- wieżę Eiffla ... w średniowiecznych dzwonnicach ani
świadczonego przez historię wyburzeniami aniżeli w kopule Kapitolu nikt nie mieszkał ani nie pracował;
Stare Miasto, w okresie powojennym powstało kilka- podkreślało to oczywiście ich rolę symboliczną. Od-
dziesiąt nowych budynków, co zarazem automatycz- różnia je to od koncepcji większości współczesnych
nie zmniejszyło wyjątkowość pojedynczego dzieła. budynków wysokich  drapaczy chmur o funkcji biu-
Poszczególne realizacje na obszarze miast lokacyj- rowej bądz
mieszkalnej  dla których jedyną analo-
nych nie wpłynęły znacząco na ukształtowaną od gią mogą być, do pewnego stopnia, średniowieczne
dawna sylwetę zabytkowego Krakowa, zdominowaną wieże mieszkalno-obronne (il. 1). Panoramy miejskie,
przez Wzgórze Wawelskie i jego zabudowę. Uległa będące wdzięcznym tematem już dla malarzy póz
-
ona natomiast istotnym przemianom skutkiem zloka- nośredniowiecznych i zwłaszcza nowożytnych, a tak-
lizowania licznych obiektów oraz dużych zespołów że obiektem wszechstronnego zainteresowania ich
mieszkaniowych i przemysłowych w obrębie całego mecenasów, zyskały ogromnie na popularności dzięki
miasta bez należytego uwzględnienia ich wpływu na upowszechnieniu druku, a w szczególności foto-
panoramę zabytkowego śródmieścia [4]. grafii, co poszerzyło grono ich odbiorców i umożliwi-
ło indywidualny zapis. Kostof omówił dwudziesto-
Genezę i zasady rozwoju miast opisują historycy wieczne zasady kształtowania panoramy miejskiej,
urbanistyki. Ich współczesność, dalszy rozwój oraz zwłaszcza poglądy i intencje ich projektantów oraz
będące elementem tego rozwoju nowe dzieła archi- ewolucję ograniczania wysokości i kształtu nowych
tektury  specjaliści z wielu dziedzin, a wśród nich obiektów wysokich. Przytoczył liczne przykłady
452
z miast amerykańskich, niemieckich (z czasów hitle- podejściem bardziej uzasadnionym w środowisku
rowskich i powojennych), rosyjskich (z czasów so- historycznym, aniżeli kontrast egzemplifikowany bu-
wieckich), włoskich, francuskich, a także polskich dynkiem o płaskim dachu przy placu Zamkowym
(Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie oraz odbu- w Warszawie. Ostrowski krytycznie odniósł się do
dowanego ratusza w Gdańsku). Jako ważki przy- jednego z nielicznych jeszcze w trakcie pisania książki
kład przywołał działania miasta Melbourne z 1979 warszawskich drapaczy chmur  wieżowca rysujące-
roku, w którym ubolewano nad brakiem charaktery- go się ponad panoramą warszawskiej Starówki od
stycznych elementów w panoramie tego miasta oraz strony Wisły, która zasługiwała na to, by ją  opance-
postulowano ich stworzenie celem wzmocnienia po- rzyć przed zniekształceniem. Najnowsze przekształ-
czucia tożsamości u mieszkańców i jego międzyna- cenia urbanistyczne śródmieścia Warszawy wskazują
rodowego znaczenia. Niewątpliwy był tu wpływ innej na to, że w ostatnim ćwierćwieczu opinia ta również
australijskiej metropolii  Sydney, która ogromnym nie została należycie doceniona.
kosztem wzniosła gmach opery  jedno z najbar- Z poglądami Ostrowskiego współbrzmi ogólniej-
dziej rozpoznawalnych dzieł architektury na świecie sza opinia Leonardo Benevolo (ur. 1923), profesora
(J. Utzon, 1956 1973). W konkluzji Kostof nazwał uniwersytetu w Palermo, autora wielu prac poświę-
miasto najbardziej skomplikowanym dziełem, jakie conych urbanistyce historycznej, m.in. obszernej hi-
stworzyliśmy...nakładającym na nas zbiorową od-po- storii urbanistyki światowej [10]. W książce poświę-
wiedzialność za kuratelę nad jego projektowa- conej dziejom urbanistyki europejskiej zauważył on
niem [7]. m.in.: by zachować przedmioty nieożywione wystarczą
Wacław Ostrowski (1907 1990), profesor Politech- prace konserwatorskie i miejsce w muzeum, lecz by
niki Warszawskiej, jest autorem składającego się zachować miasta, musi zostać przywrócona harmo-
z kilkudziesięciu esejów tematycznych podręcznika nijna proporcja interesów i podejmowanych decyzji,
historii urbanistyki [8]. Kilkakrotnie posłużył się w niej która sprawia, że struktury przestrzenne i społeczne
nie tracącymi aktualności poglądami Marca Antoine a miasta zgodne są ze sobą, chociaż oczywiście wła-
Laugiera, XVIII-wiecznego teoretyka architektury śnie w Europie ... daremnym zamiarem byłaby chęć
i urbanistyki, zalecającego jednolitość w detalu i tu- powrotu do metod i form zaczerpniętych z przeszło-
mult w całości w opozycji do mdłej dokładności ści, z której wyszliśmy dawno temu. Autor, uznający
i zimnej jednostajności, które powodują, że żałujemy arystotelesowski ideał miasta, wskazał, słusznie lecz
nieporządku dawnych miast. Omawianej tematyce nieco idealistycznie, drogę wiecznego pośredni-
Ostrowski poświęcił również jeden z rozdziałów swo- ka, dążącego do perfekcji stopniowo, w sposób wol-
jej wcześniejszej książki [9]. Jednoznacznie stwier- ny od ograniczeń. Trafnie zauważył, że w krajach
dza w nim, że budynki nowe powinny odpowiadać wschodnioeuropejskich fakt nacjonalizacji ziemi nie
współczesnym zasadom kształtowania architektu- tylko nie przyczynił się do poprawy wyglądu miast,
ry, chociaż oczywiście mogą pojawić się wyjątki ale wręcz zniszczył ich podstawowy charakter, pomi-
gdy chodzi o odbudowę obiektu istniejącego kiedyś mo wysiłków zmierzających do racjonalnego plano-
w danym miejscu czy też o odtworzenie krajobrazu wania odgórnego  widocznych przede wszystkim
miejskiego z tych czy innych powodów zniekształco- w Polsce, jak również perfekcyjnej ochrony wybra-
nego. Możliwe wtedy jest uciekanie się do pastiszu, nych zespołów miejskich  widocznych zwłaszcza w
którego wprowadzanie (np. w niektórych odbudo- byłej Czechosłowacji, lecz trudnych do utrzymania
wanych kamienicach w Warszawie i Gdańsku) jest w zmienionych uwarunkowaniach [11].
453
Przytoczone poglądy Kostofa, Ostrowskiego cherta i Andrzeja Kadłuczki [12]. Również historycy
i Benevolo, poparte przez autorów setkami konkret- urbanistyki dopuszczają ich ograniczone przekształ-
nych przykładów miast historycznych oraz ich mniej cenie i ewentualne wzbogacenie, przy zachowaniu
lub bardziej szczegółowymi analizami, podobnie jak określonych reguł postępowania  w szczególności
opinie wielu innych badaczy historii urbanistyki, po- dotyczy to ochrony istniejących wartości, ale rów-
zostają zasadniczo zbieżne z poglądami większości nież zaznaczenia czasu powstania nowych dzieł.
autorów omawiających zagadnienia relacji urbanistyki Ponadto, a raczej przede wszystkim, dostarczają
(w tym urbanistyki historycznej) oraz nowej kreacji obszernej informacji na temat zasad i reguł formo-
architektonicznej z rozmaitych perspektyw, których wania miasta w przeszłości, stanowiącej jeden z ele-
istotnymi przykładami mogą być książki Philipa Jo- mentów wiedzy niezbędnej również do jego kształ-
didio i Diane Ghirardo, a w Polsce Kazimierza Wej- towania współczesnego.
PRZYPISY
[1] M. Motak, Architektura Krakowa 1989-2004. Nowe reali- historyczne, t. 2: Budowa miasta współczesnego, wyd. 3,
zacje w kontekście miasta historycznego, Kraków 2007. Warszawa 1947 1948.
[2] P. Winskowski, M. Przewłocki, Pawilon Wystawowy BWA [6] S. Kostof, The City Assembled, Elements of Urban Forms
(Bunkier Sztuki) w Krakowie w nurcie architektury rzez
biar- through History, Boston 1992.
skiego modernizmu połowy XX wieku, Kraków 2002. [7] S. Kostof, The City Shaped. Urban Patterns and Meanings
[3] L. Kępa, Próba czasu, czyli jak budynek wchodzi do Through History, London 1991, s. 279, 318 i 335.
kanonu architektury  na przykładzie Pawilonu Wyspiański [8] W. Ostrowski, Wprowadzenie do historii budowy miast.
2000, Architektura Murator, (169) 10/2008 Warszawa. Ludzie i środowisko, Warszawa 1996, s. 240 i 243.
[4] K. Dąbrowska-Budziło, Wśród panoram Krakowa. O prze- [9] W. Ostrowski, Zespoły zabytkowe a urbanistyka, War-
mianach widoków i o tym jak je ocalić, Kraków 1990. szawa 1980, s. 155.
[5] M.in.: E. Egli, Geschichte des Staedtebaues, t. I III, [10] L. Benevolo, Storia della Citta, Milano 1976.
Zuerich-Stuttgart 1962 1967; E. A. Gutkind, International Hi- [11] L. Benevolo, Miasto w dziejach Europy, przekład H.
story of City Development, t. 1 8, New York 1964 1972; Cieśla, Warszawa 1995, s. 222 i 232.
A. E. J. Morris, History of Urban Form, New York 1972; J. W. [12] M.in.: D. Ghirardo, Architektura po modernizmie, prze-
Reps, The Making of Urban America. A History of City Plan- kład M. Motak i M. Urbańska, Toruń-Wrocław 1999; P. Jodi-
ning in the United States, Princeton, wyd. 2 1992; J. E. Van- dio, Nowe formy. Architektura lat 90. XX wieku, przekład M.
ce, The Continuing City. Urban Morphology in Western Civi- Motak, Warszawa 1998; A. Kadłuczka, Ochrona zabytków
lization, Baltimore 1990; T. Tołwiński, Urbanistyka, t. 1: Miasta architektury, Kraków 2001; K. Wejchert, Elementy kompozy-
cji urbanistycznej, wyd. 2, Warszawa 1984.